logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Informatika va AT
  4. Viruslar va antivirus dasturlari

Viruslar va antivirus dasturlari

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

238.5 KB
Ko'chirib olish
Mundarija 1. Kirish……………………………………………………………………… 2. Kompyuter viruslari haqida umumiy tushunchalar………………………… 3. Viruslar turlari ……………………………………………………………… 4. Kompyuter viruslaridan himoyalanish usullari……………………………… 5. Antivirus dasturlari………………………………………………………….. 6. Kompyuterda xavfsizlik texnikasi qoidalari………………………………… 7. Xulosa………………………………………………………………………. 8. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………. Kirish Kompyuter viruslari bugungi kunda ko'pchilikning eng dolzarb muammosidir. Bu hammani tashvishga solmoqda Bu mavzuga o’nlab kitoblar va yuzlab maqolalar yozilgan. Kompyuter viruslariga qarshi minglab professional mutaxassislar ko’plab kompaniyalarda ish olib borishmoqda. Bu mavzu o’ta qiyin va muximki ko’p e’tiborni talab qilmokda. Kompyuter virusi informastiyani yuqotish sabablaridan biri va asosiysi bo’lib qolmokda. Viruslar ko’plab tashkilot va kompaniyalarni ishlarini buzishga olib kelganligi ma’lum. Shunday ma’lumotlar mavjudki, Niderlandiya gospitallaridan birida bemorga kompyuter kuygan tashxis buyicha iste’mol qilingan dori oqibatida bemor olamdan utgan. Bu kompyuter virusining ishi bulgan. E’tiborsizlik bilan qilingan ishdan kompyuter tezda virus bilan zararlanadi. Inson kasallik virusi bilan zararlansa issiqligi uzgarishi, vazni uzgarishi, xolsizlanish va og’rikning paydo bulishi kuzda tutiladi. Kompyuter virusi bilan zararlangan kompyuterlarda quyidagilar kuzatiladi: dasturlarning ishlashining sekinlashishi, fayllar xajmi uzgaradi, gayritabiiy va ba’zi bir noma’lum xatoliklar, ma’lumotlar va sistema fayllari yuqotilishi. Ba’zi viruslar zararsiz ko’payadi, lekin qo’rqinchli emas. Bu viruslar ekranga xato ma’lumot chiqaradi. Ammo, bir turdagi viruslar xujum qiluvchi, ya’ni, yomon asoratlar qoldiruvchi xisoblanadi. Masalan, viruslar qatti қ diskdagi informastiyalarni ham o’chirib tashlaydi. Kompyuter virusi o'zi nima? Ular ma'naviy qashshoq, hayotdan va boshqalardan alamzada   dasturchilar tomonidan g’arazli maqsadlarda yozilgan dastur. Ular odatda, ko'p martalab nusxalanadi va ijrochi fayllarga "yopishib oladi". Ularning "ishga tushishi" oqibatida goh displeyda turli yot yozuvlar paydo bo'lishi, goh disqdagi yozuvlar (fayllar) ni o'chirib yuborishi mumkin. 2. Kompyuter viruslari haqida umumiy tushunchalar Virus nima? Virus dasturi kompyuterdagi ma'lumotlar butunligini buzishga yoki ularni o'chirishga mo'ljallangan bo'ladi. Ilk bor virus dasturlari AQShda ishlab chiqarilgan, chunki aynan bu davlatda   shaxsiy kompyuterlar keng tarqalgan edi. Ilk bor ishlab chiqarilgan virus dasturlari foydalanuvchini hotirjamligini buzishga va asabiga tegishga qaratilgan edi. Lekin keyinchalik ular zarar yetkazishni o'zining maqsadi sifatida qabul qilib oldi. Hozirgi paytda butun dunyo buyicha 200000 dan ortiq virus dasturlari mavjud. Ular kompyuter viruslari bo'lib, kompyuterdagi ma'lumotlarga zarar etkazadi yoki kompyuterning ishlash samaradorligini tushirib yuboradi. Mashxur «doktor» lardan biri D.N.Lozinskiy virusni kotibaga uxshatadi. Tartibli kotibani faraz kilsak, u ishga keladi va stolidagi bir kunda kilishi kerak bulgan ishlarni - қ o ғ ozlar katlamini kuradi. U bir varogni ko’paytirib bir nusxasini uziga ikkinchisini keyingi kushni stol ga kuyadi. Keyingi stoldagi kotiba xam kamida ikki nusxada ko’paytirib, yana bir kotibaga utkazadi. Natijada kontoradagi birinchi nusxa bir necha nusxalarga aylanadi. Ba’zi nu exal ar yana ko’payib boshka stollarga xam utishi mumkin. Kompyuter viruslari taxminan shunday ishlaydi, fakat қ o ғ ozlar urnida endi dasturlar, kotiba bu - kompyuter. Birinchi buyru қ «kuchirish-nusxa olish» bulsa, kompyuter buni bajaradi va virus boshka dasturlarga utib oladi. Agar kompyuter biror zararlangan dasturni ishga tushirsa virus boshka dasturlarga tarkalib borib butun kompyuterni egallashi mumkin. Agar bir dona virusning ko’payishiga 30 sekund vakt ketsa, bir soatdan keyin bu 1000000000 dan ortib ketishi mumkin. Ani қ rogi kompyuter xotirasidagi bush joylarni band kilishi mumkin. Xuddi shunday vokea 1988 yili Amerikada sodir bulgan. Global set orkali uzatilayotgan informastiya orkali virus bir kompyuterdan boshkasiga utib yurgan. Bu virus Morris viru si deb atalgan. Ma’lumotlarni virus kanday yuk kilishi mumkin degan savolga shunday javob berish mumkin: 1. Virus nusxalari boshka dasturlarga tez ko’payib utib oladi; 2. Kalendar buyicha 13-sana juma kunga tugri kelsa ҳ amma ҳ ujjatlarni yuk kiladi (uchiradi). Buni ҳ ammaga ma’lum «Jerusalem» («Time» virusi xam deb ataladi) virusi juda «yaxshi» amalga oshiradi. Ko’p xollarda bilib bulmaydi, virus kaerdan paydo buldi. Kompyuter viruslari - ko’payuvchi, dasturlarni {| Ц ||ga kuchib olishi, yomon okibatlar keltirib chikaruvchi dasturlardir. Lekin ular kat’iy bir kurinishda bulishi belgilab kuyilmagan. Virusni Ani қ lanishi shundagi, u kompyuter sistemasida joylashib va ko’payib borishiga bo ғ li қ . Misol uchun, nazariy jixatdan operativ sistemada virus davolab bulmaydi. Bajaruvchi kodning soxasini tuzish va uzgartirish ta’kiklangan sistema misol bulishi mumkin. Virus xosil bulishi uchun bajariluvchi kodlar ketma-ketligi ma’lum bir sharoitda shakllanishi kerak. Kompyuter virusining xossalaridan biri uz nusxalarini kompyuter tarmo қ lari orkali bajariluvchi ob’ektlarga kuchiradi. Bu nusxalar xam uz-uzidan ko’payish imkoniyatiga ega. Kompyuter viruslari kanday xosil buladi? Biologik viruslardan farkli ularok, kompyuter viruslarini inson tomonidan tuziladi. Viruslar kompyuter foydalanuvchilariga katta zarar etkazadi. Ular kompyuter ishini tuxtatadi yoki қ atti қ diskdagi ma’lumotlarni uchiradi. Virus sistemaga bir necha yullar bilan tushishi mumkin: disketalar, dastur ta’minot yuklangan CD-ROM, tarmo қ interfeysi yoki modemli boglanish, global Internet tarmogidagi elektron pochta. Disketa viru s dan zararlanishi oson. Zararlangan kompterga disketni solib ukitilganda diskning bosh sektoriga virus tushadi. Internet ma’lumotlar almashinishiga katta imkoniyat yaratadi. Lekin, kompyuter viruslari va zararli dasturlar tarkalishi uchun yaxshi mu ҳ it yaratadi. Albatta InternetzjaH olingan barcha ma’lumotlarda virus bor deb bulmaydi. Kompyuterda ishlovchi ko’pchilik mutaxassislar va operatorlar kabul kilinadigan ma’lumotlarni viruslardan tekshirishni doimo bajaradi. Interne^a ishlayotgan ҳ ar bir kishi uchun yaxshi antivirus ximoya zarur. «Kasperskiy laboratoriyasi» texnik ta’minot xizmati statistikasiga kura, viruslardan zararlangan ҳ olatlarning 85% i elektron pochta orkali sodir bulgan. 1999 yilga nisbatan xozirgi kunda bu kursatkich 70 % tashkil etadi. «Kasperskiy laboratoriyasi» elektron pochtalarga yaxshi antivirus ximoyasi kerakligini ta’kidlaydi. Virus tuzuvchilarga elektron pochta juda kulay. Amaliyot shuni kursatadiki, ommabop dasturlar, operastion sistemalar, ma’lumotlarni uzatish texnologiyalari uchun viruslar ko’plab tuzilmokda. Xozirda elektron pochta biznes va boshka soxalarda mulokot uchun asosiy vosita bo’lib kolmokda. Shuning uchun virus tuzuvchilari elektron pochtaga dikkatini karatmokda. Virus paydo bulish belgilari. Zararlangan kompyuterda eng muximi virusni Ani қ lash. Buning uchun virusni asosiy belgilarini bilish kerak: 1. Funkstional dasturlarni ishini tuxtatish yoki noto’ ғ ri ishlashi; 2. Kompyuterni sekin ishlashi; 3. OS ni yuklanmasligi; 4. Fayl va kataloglarni yukolishi yoki ulardagi ma’lumotlarni buzilishi; 5. Fayllar modifikayiyasining sana va vaktining uzgarishi; 6. Fayl xajmining uzgarishi; 7. Diskdagi fayllar mikdorining keskin ko’payishi; 8. Bush operativ xotira xajmining keskin kamayishi; 9. Kutilmagan ma’lumotlar va tasvirlarning ekranga chikishi; 10.Kutilmagan tovushlarning paydo bulishi; 11 .Kompyuterning tez-tez osilib kolishi. Yukoridagi belgilar boshka sabablarga kura xam bulishi mumkinligini eslatib utamiz. Kiskacha tarix. 80-yillarda IBM-PC bilan ishlagan kishilar bulsa 1987-89 yillardagi viruslarni tarkalishini unutishganicha yuk. Ekrandagi ҳ arflar ҳ ar xil kurinishda buzilgan va foydalanuvchilar ommasi mutaxassislarga displeylarini olib kela boshlashgan. Keyinchalik kompyuter «Yankee Doodle» deb nomlangan uzga erlik virusini chalishni boshlagan. Lekin, buni tuzatishni xech kim tashlamadi, juda tez xal buldi. Bu unlab viruslar tuplami edi. Shunday kilib, viruslar fayllarni zararlay boshladi. «Brain» va ekranda shariklar paydo kiluvchi «Pingpong» viruslari Boot-sektor ustidan xam golib chikishdi. Bu ҳ ammasi IBM-PC dan foydalanuvchilarga unchalik yokmadi va antiviruslar paydo buldi. Birinchi antiviru el ar dan biri ANTI-KOT: afsonaviy Oleg Kotik uzining antivirusining birinchi versiyasi dunyo yuzini kurdi. U 4 ta virusni yuk kildi. Afsuski, ANTI-KOT MSDOS kombinastiyasidan foydalanib fayl oxirida «Time» virusini Ani қ laidi. Boshka antiviruslar esa .som va .exe kengaytmali fayllarning ҳ ar bir ҳ arfigacha zanjirlaydi. Vakt utishi bilan viruslar ko’payib bormokda. Bularning ҳ ammasi bir-biriga uxshash, xotiraga urnashadi, sektor va fayllarga boglanadi, fayllarni, disket va vinchesterlarni yuk kiladi. Birinchilardan bo’lib, «Frodo.4096» virusi ommabop bo’lib chikdi. Bu virus INT2Ih ni egallab, DOS ga murojaat etilganda zararlangan fayl xuddi xech narsa bo’lmaganday xolda kurinish bergan. Ammo, bu MSDOS ustidan urnashib xukmini utkazgan. Bir yil xam utmasdanok «elektr suvaraklar» DOS yadrosiga urnashib olishgan. Kurinmas virus «Deast.512» deb atalgan. Kurinmaslik fikri ko’payib rivojlanib bordi: 1991 yil yozida kompyuter ulati - virus «Dir_n» paydo buldi. Birok kurinmaslarga karshi kurash sodda: RAM ni davolab xotirjam bulish mumkin. Shunday viruslar xam kelib chikdiki, ular uzlarini shifrlab olish imkoniyatiga ega bulishdi. Bu viruslarni davolash va yuk kilish uchun maxsus kiem dasturlar yaratish kerak bulgan. Lekin bunga xech kim e’tibor bermadi, toki bu viruslarning yangi avlodlari kelib chikmaguncha. 3. Viruslar turlari " Troya tulpori " - bu shunday programmaki, u asosan xujjatlarda yozilmagan қo’shimcha ҳ arakatlarni bajaradi. қadimgi Rim Troya tulporining analogi bo’lmish "Troya tulpori" shub ҳ a o’yғotmaydigan қobiқ programmalarga ta’sir ko’rsatib, avtomatlashtirilgan sistema xavfsizligiga ta’sir ko’rsatuvchi jiddiy ta ҳ did ҳ isoblanadi. Xarakteriga ko’ra "Troya tulpori"paket rejimida ishlovchi programma vositalari yordamida amalga oshiriladigan faol ta ҳ didlar turiga kiradi. U sistemaning ixtiyoriy ob’ektiga taxdid solishi mumkin. Eng xavflisi - oposredovanno’y ta’sir, ya’ni "Troya tulpori" bir foydalanuvchi vakolatlari doirasida ҳ arakat қ iladi, lekin bosh қ a foydalanuvchi borasida esa uning shaxsini ani қ lash mumkin emas. "Troya tulpori" xavfi asosan keyinchalik sistema foydalanuvchilariga taklif etiladigan (in’om etiladigan, sotiladigan yoki almashtiriladigan) zararsiz programmaga u yoki bu usul bilan қ ushilgan қ ushimcha komandalar blokiga ta’sir etishidadir. Bu komandalar bloki biror shart (oy, yil, kun, va қ t, tash қ i komanda) kiritilganda yoki bajarilganda ishga tushadi. Bunday programmani ishga tushiruvchi o’zi va o’zi bilan birga butun sistemani ҳ avf ostida қ oldiradi. Agar «troya tulpori»ni ishga tushirgan foydalanuvchi keng imtiyozlar naboriga ega bo’lsa, bu ҳ olda uning xavfi ancha yu қ ori bo’ladi. Bunday ҳ ollarda «troya tulpori» ni tuzgan va o’zlashtirgan ҳ amda keng imtiyozlar naboriga ega bo’lmagan buz ғ unchi bosh қ alarning қ o’li bilan ruxsatsiz imtiyozli funkstiyalarni bajarishi mumkin. Yoki, masalan, bunday programmani ishga tushirgan foydalanuvchining ma’lumotlar nabori buz ғ unchini juda қ izi қ tirib қ olishi mumkin, bunda buz ғ unchining ҳ atto keng imtiyozlar naboriga ega bo’lmasligi uning sistemaga ruxsatsiz ta’sirlariga to’si қ bo’la olmaydi. Bunga misol қ ilib, 1999 yil yanvarda Internetda paydo bo’lgan tekin tar қ atiluvchi Screen saver (zastavka) ni olish mumkin, u kompyuterda DES algoritmi asosidagi shifrlovchi programmani қ ilirishni amalga oshiradi va agar uni topsa, shifrlash kalitlarining almashinish jarayonini nazorat қ ilib, bu kalitlarni elektron pochta or қ ali Xitoydagi anonim- serverga uzatadi. Undan ҳ imoyalanishning radikal uslubi – bu programmani ijro etishda berk mu ҳ itni tashkil etishdir. Ayni қ sa tash қ i Internet va ichki tarmo қ larni loa қ al protokollar sat ҳ ida bir-biridan ajratish (agarda bu jarayon fizik satxda amalga oshirilsa yanada yaxshi bo’lardi) lozim. Shuningdek, imtiyozli va imtiyozsiz foydalnuvchilar turli ko’rinishdagi, individual ravishda sa қ lanishi va ҳ imoyalanishi shart bo’lgan programmalar bilan ishlagani ma’ қ ul. Bu tadbirlardan foydalangan ҳ oldagina «troya tulpori» kabi programmalarning қ abul қ ilinishi kamayadi. Viruslar . Ҳ ozirda kompyuter virusiga duch kelmagan birorta ҳ am sistema administratori yoki foydalanuvchini topib bo’lmaydi. Creative Strategy Research firmasi tomonidan o’tkazilgan tad қ i қ ot natijalariga ko’ra so’rov o’tkazilganda 451 mutaxassisdan 64% i virusga duch kelganini ma’lum қ ilishadi. Ҳ ozirgi kunda ma’lum bo’lgan minglab viruslarga ҳ ar oyda 100-150 shtammdan kelib қ o’shilmo қ da. Virus – bu shunday programmaki, u bir programmadan ikkinchisiga tez tar қ ala olish xususiyatiga ega bo’lib, bosh қ a programmalarning tarkibiga o’zining programma tarkibini o’zgartiruvchi xususiyatlarini қ o’shib қ o’yadi. Virusning 2 ta asosiy xususiyati xarakterlanadi: - o’zidan-o’zi ko’payish: uning biror ma’lumot to’plovchi yoki eltuvchi tarkibida yashash davrida kamida bitta nusxaga ko’payish xususiyati; - ҳ isoblash jarayoniga xala қ it berish – tirik tabiatdagi viruslarga xos parazitlik xususiyati. Viruslar ҳ am «troya tulpori» kabi faol ta’sir etuvchi programma bo’lib, қ uyidagi 4 ta қ ismdan iborat strukturaga ega bo’ladi: 1- қ ism – programma kodini aks ettiradi, virus uning yordamida E Ҳ M xotirasiga tushadi; 2- қ ism – virusning disk xotirasiga, ulardagi fayllar va yuklash sektoriga ko’chirilish ishini ta’minlaydi; 3- қ ism – virusning o’z faoliyatini ishlash shart-sharoitlarini o’z ichiga oladi; 4- қ ism – virusning asosiy ishi – buz ғ unchilik faoliyatini algoritmini o’z ichiga oladi. Kompyuter viruslari ishlash so ҳ asiga қ arab: 1. Kompyuter sistemasidagi informastiyani zararlovchi; 2. Kompyuter sistemalariga infekstiya yuқtiruvchi; 3. Kompyuter sistemalari va tarmo қ larining ishini batamom tugatuvchi turlarga bo’linadi. Ҳ ozirgi paytda viruslarning sinflanishi, ularda қ ullaniladigan virusni yu қ tirish usullari, ularga қ arshi kurashish chora-tadirlari yaxshi o’rganilmo қ da. Viruslardan ҳ imoyalanishda ikki tomondan yondashish mumkin: - mustaқil, aloҳida masala sifatida; - avtomatlashtirilgan sistemaning umumiy xavfsizligining bir ji ҳ ati sifatida. Bu yondashuvlarning ikkisi ҳ am o’zining alo ҳ ida xususiyatlariga va mos ravishda masalani echishning o’ziga xos usullariga ega. Virusga қ arshi kurashning bir tomoni sifatida Ҳ ozirgi paytda virusga қ arshi programmalar sistemasi ishlab chi қ ilmo қ da. Ularning ko’pchiligi mos tibbiy atamalar: «Vakstina», «Antitoksin», «Interferon» va ҳ . atamalar bilan atalmo қ da. Umuman olgan virusga қarshi prgrammalarni 3 guruҳga ajratish mumkin: 1. Filtlovchi programmalar; 2. Virus detektorlar (virus ushlovchilar, revizor programmalar, infekstiyaga қ arshi programmalar); 3. Fag programmalar. Filtrlovchi programmalar – za ҳ arlanishni bartaraf etish uchun ishlab chi қ ilgan programmalar. Ular kompyuter xotirasiga joylashib olib virusning urinishlarini va signallarini kuzatib, olib borayotgan ishlarini nazorat қ iladi. Virus detektorlar – sistema ҳ olatining foto tasvirini olib, uni doimiy ish faoliyati ҳ olati bilan ta ққ oslab turadi. Agarda biror o’zgarish sodir bo’lsa, xavf to’ ғ risidagi signalini beradi. Bosh қ a revizor programmalar matematik formulalar yordamida programma va ma’lumotlar butunligini ani қ lab beruvchi nazorat kodlari yi ғ indisini ҳ isoblash ga asoslanadi. Fag programmalar – oddiy viruslarni topib, ildizini yo’ қ otishga o’rgatilgan programmalar. Ular ko’pro қ eski viruslarni topib yo’ қ otishga қ ulaydir. Olib borilgan chora-tadbirlar natijasida, yu қ orida keltirilgan programmalarning faoliyati natijasida oxirgi paytlarda viruslar bilan zararlanish va buzilish masshtabini kamaytirishga erishildi. Lekin bu programmalarning tara ққ iyoti viruslarning tara ққ iy etishiga eta olmayapti. So’nggi yillarda kompyuter viruslaridan ҳ imoyalanishning isti қ bolli yo’llaridan biri sifatida apparat va programm ҳ imoya usullarining birgalikda tashkil etilishidan foydalanilmo қ da. Bunday apparat-programm vositalarga kompyuterning standart kengaytirish slotlariga o’rnatiladigan maxsus virusga қ arshi platalarni misol қ ilish mumkin. Masalan, Intel korporastiyasi 1994 yildayo қ kompyuter tarmo қ larini virusdan ҳ imoyalashning isti қ bolli texnologiyasi - Intel EtherExpress PRO/10 қ urilmasini taklif қ ilgan edi. Intel EtherExpress PRO/10 қ urilmasi kompyuterning butun sistemasini OS yuklangunga қ adar tekshirib chi қ uvchi virusga қ arshi programmaga ҳ am ega. « қ urt» - viruslardan far қ li ravishda o’z nusxasini axborot eltuvchida қ oldirmaydigan, tarmo қ or қ ali tar қ aluvchi programmalar. « қ urt» tarmo қ ning biror zararlangan uzelini ani қ lash mexanizmidan foydalangan ҳ olda, o’zining tanasi yoki biror қ ismini ushbu uzelga uzatadi ҳ amda shu paytning o’zida ishga tushadi yoki biror payt poylab ishga tushadi. Bunday turdagi programmalarning eng mash ҳ uri – «Morris қ urti» bo’lib, 1988 yilda Internet xal қ aro tarmo ғ iga katta zarar etkazgan. « қ urt»ning tar қ alishi uchun eng қ ulay sharoit bu – tarmo қ foydalanuvchilarining bir-biriga do’stona, ishonuvchan munosabatlaridir. Undan ҳ imoyalanishning eng yaxshi usuli bu tarmo қ dan ruxsatsiz foydalanishga қ arshi e ҳ tiyot choralarini қ o’llashdir. Xullas, «troya tulpori», « қ urt», virus programmalar kabi zararli programmalardan ҳ imoyalanish uchun programmalarni ijro etishning berk mu ҳ itini tashkil etish, ijro etiluvchi fayllarga kirishni cheklash, ishlatilayotgan programma vositalarini testlash va ҳ . ni amalga oshirish zarur. Viruslar klassifikastiyasi. Xozirgi davrda 5000 dan ortik virus dasturlar ma’lum. Bularni kuyidagicha klassifikastiga ajratish mumkin: • Faoliyat mu ҳ itiga karab; • Zararlantirish usuliga karab; • Ҳ arakatlanishiga karab; • Algoritmning axamiyatiga karab. Faoliyat mu ҳ itidan kelib chikkan xolda viruslarni setli, faylli, yuklanuvchi kabi turlarga bulinadi. Setli viruslar ҳ ar-xil setli kompyuterlarda tarkaladi. Faylli viruslar bajariluvchi fayllarga tarkaladi. Bu fayllar .som va .exe bulgan fayllar. Faylli viruslar boshka turdagi fayllarni xam zararlantirishi mumkin. Bunda fayllar boshkaruvni kabul kilmaydi, imkoniyat darajasini yukotadi. Yuklanuvchi viruslar diskning yuklovchi sektorida tarkaladi yoki sektorning uzida joylashadi. (Boot sektor) Viruslar zararlantirish usuliga karab rezident va rezitent bo’lmaganlarga bulinadi. Rezident viruslar zararlangan kompyuterlar operativ xotirasiga uzining yukumli bir kismini koldirib ketadi. Kachonki, operativ xotiraga murojaat kilinganda u ishga tushadi va tarkaladi. Rezident viruslar kompyuterni uchirilguncha va perezagruzka kilinguncha aktiv ҳ olatda buladi. Rezident bo’lmagan viruslar kompyuter xotirasini zararlantirmaydi, balki belgilangan vakt chegarasida aktiv ҳ olatga utadi. Ҳ arakatlanishiga karab viruslar kuyidagi turlarga bulinadi: • Xavfsiz, kompyuterda ishlashga xalakit bermaydi. Lekin, bush bulgan operativ xotira va diskdagi xotirani kamaytiradi. Bunday viruslar grafik va ovoz effektlarida paydo buladi. • Xavfli viruslar kompyuter ishini buzishga olib keladi. • Juda xavfli viruslar dasturlarni yukotilishiga, ma’lumotlarni va disk sistemasini uchib ketishiga olib keladi. Algoritmning axamiyatiga karab viruslar kuyidagi gruppalarga bulinadi: 1. «Xamjixat-yuldoshlar» - fayllarni uzgartirmaydigan viruslar. Bu viruslar EXE kengaytmali fayllarga kushimcha nusxa olib, bu nusxani .som yoki .bat kengaytmali fayl kilib yozib kuyadi. Bunday faylga murojaat etilganda birinchi .som yoki .bat kengaytmali fayl ishga tushadi sungra esa virus .exe kengaytmalisini ishga tushirib yuboradi. 2. "Chuvalchang-lukmalar" - bu viruslar kompyuter setlariga tarkaydi, fayl va disk sektorlarini uzgartirmaydi. Ular kompyuter seti orkali xotiraga kiradi. Boshka viruslar adreslarini topib ularga uz nusxalarini yozib kuyadi. Bunday viruslar ba’zida fayllar tuzadi, lekin umuman kompyuter resurslariga murojaat kilmaydi. 3. "Parazit" viruslar - nusxalarini disk sektori va fayllarga uzgartirib tarkatadi. Bu viruslar yukoridagilardan farklanadi. 4. "Talaba" viruslari - juda ko’p xatoliklar keltirib chikaruvchi xisoblanadi. Ular ҳ ar-xil ҳ arflarni pay do kilishi kutiladi. 5. "Kurinmas Stels" virusi - uzining imkoniyatidan kelib chikib operativ sistemada fayllarni zararlantirib uz urniga boshka ma’lumotlarni kuyib "kochib koladi". Bu viruslar AVP (antivirus programmalari) ni aldab ketadi. 6. "Polimorfik-ajina-mutantlar" virusi -etarlicha tutish қ iyin bulgan viruslar xisoblanadi. Ular Ani қ bir joyda turmaydi (kuchib yuradi). Ko’p xollarda polimorfik viruslar uzining bir xil nusxasiga ega bulmaydi. 7. "Troyan otlari" virusi - kerakli dasturlar ichig-ya kirib olib ҳ ar bir buyru қ berilganda kakshatgich zarba bera oladi. U kompyuter va uning setlari orkali ko’payib sezilarli zararlarni pay po ,. kiladi. ' 8. "Makro" viruslari - asosan ma’lumotlarn kayta ishlashga tuskinlik kiladi va matn mu ҳ arrirlariga zarar etkazadi. Xozirgi vaktda Microsoft Word, Exsel va Access mu ҳ arrirlarida tayyorlangan ҳ ujjatlarda ko’plab uchrab turadi. Uyali telefonlar uchun viruslar. ILOVEYOU nomli virus uyali telefonlar uchun muljallangan. 2000 yilda Ispaniyada eng yirik Telefonika uyali aloka tarmogida bu virus tarkaldi. Virus mobil telefonlar uchun muljallangan bo’lib, matnli ma’lumotni uzatadi. U telefonii buzmaydi, ammo alokani қ iyinlashtiradi. Bu virus dunyo buylab tarkalishiga yul kuyilmadi, ammo Handheld asboblar deb ataluvchi portativ kompyuterlar tarmogini zararlantiruvchi yangi turdagi viruslarni yaratish uchun asos bulishi mumkin. Windows 98 karokchilik nusxalari bilan tarkaladigan virus. Karnegi-Mellon universiteta kompyuter xodisalariga javob beruvchi gurux muvofiklashtirish markazi xabariga kura 2000 yil boshida yangi virus paydo buldi. Bu Trojan.kill troyan virusi bo’lib, yana -Inst98 degan nomga xam ega. U S: diskdagi ҳ amma ma’lumotlarni uchiradi. Dastlab u Microsoft Windows 98 operastion tizimining krokchilik nusxalarida uchradi, birok virus elektron pochta va birgalikda foydalanilayotgan tarmo қ disklari orkali xam tarkalishi mumkin. Xabar berilishicha, virus 5682 bayt ulchamdagi INSTALL.EXE faylida buladi. Ushbu fayl KEYB.COM klaviatura joylashish fayliga kuchiriladi. REMOTE EXPLORER dasturi 1998 yil 17- dekabrda MCI/ WorldCom ichki tarmo қ ka Remote Explorer nomli virus xujum kildi. Buning okibatida bir kancha saytlar va bir necha ming serverlar va ishchi stanstiyalar zararlandi. Virus funkstiyasiga kura uzini System 32 ғ drivers ga nusxasini xosil kiladi va «Remote Exr1ogeg»xizmati kabi uzini urnatadi shundan sung uzini boshka mashinalarga nusxa kurinishini boshlaydi. (fakatgina NT tarmogida). Virus ish bajarish jarayonida bajaruvchi fayllarni zararlashi bilan birgalikda, tanlangan matnli fayllarni xam ixtiyoriy tarzda shifrlaydi. Bu faoliyat shanba 15:00 dan yakshanba 6:00 gacha bulgan davrda kuchayadi. Remote Explorer virusi troyaplar turidagi viruslarga kushish mumkin, chunki kompyuter kayta yuklanganda u yukoladi va virus zararlanishi uchun uni odatda tezda ishga tushirish kerak. «Chernobo’l» virusi 1999 yil 26-aprel kuni «Chernobo’l» virusi tufayli dunyo buyicha kompyuter fojiasi sodir buldi. Zararlangan kompyuterlar xakida Angliya, Shvestiya, Turkiya, Yaponiya, Rossiya, Janubiy Koreya, Xindiston, Malta, Finlendiya, Yangi Zelandiya va boshka mamlakatlardan xabar keldi. Evro Osiyo kit’asining mamlakatlari katta zarar kurdi. Umumman olganda taxminan 600000 mashina ishdan chikdi. Janubiy koreyada 300000 ta Xitoyda 100000 ta, Rossiyada 100000 ta Amerikada asosan xususiy sektor, maktablar va universitetlar (1000) zararlandi. CIN nomli virus vinchestirdagi barcha ma’lumotlarni o’chiribtashlaydi. U Windows 95/98 da ishlaydi. Asosiy tarkalish yuli - elektron pochta va zararlangan disketalar. Virus EXE fayllarga yopishib oladi va iz koldirmaydi, chunki an’anaviy Ani қ lash usullaridan kochish uchun «Space Filler» xususiyatlaridan yaxshi foydalanadi. Virus kuyidagicha ishlaydi: Hard drive ( қ atti қ disk)ning fayl tartibi yoziladigan soxaning ma’lumotning o’chiribyuboradi. Bu ma’lumotsiz sistema fayllarni kurmaydi sungra BIOS (Basic input Output System)ra ta’sir kilib, OS ni zararlaydi. Bu esa vinchestirdagi ma’lumotlarninng umuman uchirishga olib keladi Kompyuter kachon zararlanishi noma’lum. Virusni keng tarkalishi oylab davom etgan bulishi mumkin. Virus 26-aprel kuni ishga tushdi. 1986 yil 26-aprel Chernobil fojeasi sodir bulgan kun bilan ustma-ust tushganligi uchun 4.Kompyuter viruslaridan himoyalanish usullari 1.   Kompyuter viruslaridan himoyalanish usullarini   sinflashtirish. Dastlabki nazorat: Kelayotgan dasturlarni detektor dasturlari bilan tekshirish. Profilaktika: "Yozishdan himoyalangan" disketalar bilan ishlash, yozish uchun disketadan foydalanishni minimallashtirish, ilgarigi va amaldagi disketalarni alohida saqlash, dasturlarni vinchesterda arxivlangan holda saqlash. Taftish (Reviziya): Yangi dasturlarni maxsus dasturlar yordamida tekshirish. Karantin: Har qanday yangi dastur yangi karantin muddatini o'tashi lozim. Ular mutaxassislar tomonidan viruslarga tekshirilgan bo'lishi kerak. Filtrlashtirish: FluSbot     Plus,     MaceVaccine,   ANTIWS2 turdagi dasturlar orqali ehtimoldagi viruslarni tutish. Terapiya: (davolash). Dasturni       dastlabki "sog'lom" holatga keltirish.   Bu ish har bir fayldan zararli viruslarni "tishlab olib tashlash" usuli bilan amalga oshiriladi. Yuqorida aytilganlardan ko'rinib turibdiki, virusdan himoyalanishning bir necha turdagi dasturiy vositalari mavjud: dastur-detektorlar (disketa yoki diskdagi viruslarni "tutadi") va dastur-faglar (viruslardan davolaydi). Ular har bir foydalanuvchida bo'lishi va kompyuter ishga tushirilishidan oldin doimo sinab ko'rilishi kerak.   Shuni ta'kidlash kerakki, eng qulay detektorlar bir emas, k?plab keng tarqalgan viruslarni "ushlaydi". Dastur-fagalar zararlangan dasturlarni tiklashni ta'minlaydi. Ish jarayonida faga virus tanasini "tishlaydi" va virus o'zgartirib yuborgan buyruqlar ketma-ketligini tiklaydi. Biz tilga olayotgan kompyuter viruslari fagasi hozirda yaratilib bo'lingan. Hozir turli fagalarni yig'ish bilan odamlar band bo'lishmoqda. Bu, bizningcha, noto'g'ri. Asosiy e'tiborni zararlanishning oldini olishga qaratish lozim. "1 gramm profilaktika 1 kilogramm davolashga teng" maqoli naqadar to'g'ri.   Antivirus dasturlarini ishlatishdagi yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan xatolarga batafsil to'xtab o'tamiz. Antivirus vositalarini qo'llashdagi eng ko'p yo'l qo'yiladigan xato - zararlangan kompyuterda ularni ishlatib yuborishdir. Virus aniqlangach, keyingi hatti-harakat quyidagicha bo'ladi: kompyuterni o'chiring va uni himoyalangan sistemali disket yordamida qayta yuklang (bunday disketa Sizda albatta bo'lishi kerak). Mazkur disketada antivirus dasturlari joylashgan bo'lishi kerak. Antivirus dasturini ishga tushiring. Zararlangan operasion sistemalarda amallarni bajarish va dasturlarni ishga tushirish qo'pol xato va misli ko'rilmagan yo'qotishlarga sabab bo'ladi. Jumladan, bunda hali zararlanmagan dasturlar ham talofat ko'rishi mumkin. Masalan, Sizning kompyuteringiz RCE-1800 virusi bilan zararlangan bo'lsin. Mazkur virusga mo'ljallanmagan faga dasturni extiyotsizlik bilan ishlatish qolgan yuklovchi modullarni ham ishdan chiqaradi. Yana ko'p uchraydigan xatolardan biri antivirus vositalarini   haddan tashqari ishonish. Garchand, bunday dasturlarni juda yuqori darajadagi dasturchilar yaratsalar-da, ular har doim ham ishonchli emas. Har qanday dastur kabi, ular ham xatolardan holi emas. Bu detektorlarga ham, fagalarga ham taaluqli. Shu yerda biz ta'kidlashimiz lozimki, biz faga deb atalayotgan dasturlar aslida "detektor- faga"ning o'zi. Shuning uchun ularning ishida viruslarni aniqlashda ham, ularni davolashda ham xatolar bo'lishi mumkin. Ishlatilayotgan detektorlar ko'pincha viruslarni payqamay, zararlangan fayllarni o'tkazib yuboradilar. Masalan, juda mashhur McAFee Associates firmasiga tegishli SCAN kompleks detektori bizning mamlakatimizda keng tarqalgan viruslarni payqamay o'tkazib yuboradi va yangi, bir nechta yolg'on ishlanmalar beradi. Shuning uchun bir nechta detektorlarni bir yo'la qo'llash "ovoz berish yo'li bilan" zararli dasturlarning ro'yxatini tuzish mumkin. Arxivda saqlanayotgan dasturlarga detektorlarni qo'llash samarasiz ekanligini ta'kidlash lozim. Bunda dasturlarni arxivdan ozod etish lozim. Aks holda, detektor mazkur fayllarni tekshirmaydi. Yana faga noo'rin dasturning foydali qismini "tishlashi mumkin". Aynan shu yerda detektor yolg'on axborot bergan bo'ladi. Faga ishlab turgan dasturni ishdan chiqarishi hech gap emas. Yana bir eng katta, yo'l qo'yiladigan xatolardan biri himoyalanmagan disketaning qo'lma-qo'l yurishi va ishonchsiz disketalarni yuklashdir. Shuning uchun disketalarni doimo himoyalash kerak. Faqat ishonchli disketalardangina foydalanish darkor. Va yana bir yo'l qo'yiladigan xatoga maxsus to'xtalamiz. Bu A disk yuritgichda disketa bo'la turib, kompyuterni qayta yuklashdir. Bunda BIOC aynan disk yuritgichdagi disketadan dasturni yuklaydi, natijada disketadagi boot-virus vinchesterga yuqadi. Faganing sifati, eng avvalo, u qayta ishlayotgan viruslar soniga bog’liq. Bundan tashqari, interfeys qulayligi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bular faganing hisobotini yaxshilaydi. Odatda, fagalar bir necha viruslarga mo'ljallangan bo'lib, qolganlari uchun samarasiz bo'lishi mumkin.   Virusdan himoyalanish usullarini qo'llash "Virus-himoya vositalari" muammosi xuddi "hujum quroli - himoya quroli" muammosiga o'xshaydi. Himoya vositalari ko'paygan sari hujum vositalari ham takomillashib, uni ishlatuvchilar rag'batlantirilmokda. Nachora, hayot shunday kurashdan iborat. Shuning uchun aytish darkorki, kompyuter viruslari hali ko'p vaqt dolzarb muammo bo'lib qolaveradi, har ikki tomon ham rivojlana beradi.   Himoyalanishning asosiy texnologik sxemasi. Himoyalanishning bunday sxemasi quyidagi bosqichlardan iborat:         - yangi dasturiy mahsulotning dastlabki nazorati;         - qattiq diskni bir necha mantiqiy disklarga ajratish;         - rezident     revizor (taftishchi)     dasturlar     bilan     davriy     ravishda     axborot butligini tekshirib turish;         - arxivlashtirish. Yangi kiritilayotgan dasturiy ta'minotni nazorat qilish: Birinchi va juda zarur himoya kiritilayotgan dastur va disketalarni nazorat qilishdir. Go'yoki, samolyotning muvaffaqiyatli parvoz qilishi uchun passajirlar batafsil tekshirilganidek, kompyuterda kiruvchi axborotlarni batafsil tekshirish viruslar yuqishining oldini oladi. Har qanday "firma" disketalariga ham ishonaverish kerak emas. Ularda ham virus bo'lishi mumkin. Ko'pchilik mashhur fayl va boot-viruslar mavjudligini kirish nazoratining o'zidayoq aniqlash mumkin. Bu jarayon bor-yo'g'i bir necha daqiqani oladi, xolos. Aks holda ko'p vaqt axborotlarni viruslardan tozalashga ketib qoladi. Kirish nazoratini bir nechta marta saralab, maxsus tanlab olingan detektor va fagalardan o'tkazgan ma'qul. Biz quyidagilarni tavsiya etamiz. SCAN, AIDSTEST, DOCTOR, AV, TP48CLS. Fagalarni detektor rejimida ishlatish zarur.     Karantin rejimi: Agar dasturiy ta'minot "begona qo'ldan" olingan yoki yot tashkilotlardan kelgan bo'lsa, mazkur dasturlarni ishlatishda "karantin muddati"ni belgilash foydali. Bunda har bir dastur uchun qat'iy sinov muddatini joriy etish zarur. Bu muddat oy, haftaning kunlari bo'lishi mumkin.   Nega? Chunki, biz yuqorida ayganimizdek, ba'zi bir viruslar ma'lum oy yoki aynan oyning bir kunida o'z "hunarini" ko'rsatadi. Zararlangan dasturlardan tashqari, ba'zida "singan" himoyadagi dasturlar ham xavf tug'diradi (ular ko'proq ofis va o'yin dasturlarida uchraydi). Gap shundaki, dasturning himoyasini olish viruslar faoliyatini kuchaytirib yuboradi. Ayniqsa, "troya" viruslari faollashadi.   Masalan, Ukrainaning Donesk shahrida noqonuniy nusxalangan Formula o'yinlari davriy ravishda SMOS-xotirani o'chirib tashladi. Qattiq diskni tekshirish Kompyuterni harid qilgach, uning vinchesterida nima borligini tekshirish darkor. Endigina sotib olingan kompyuter vinchesteridagi barcha dasturlariga xuddi yangidek qarash kerak. Shuning uchun, yangi olingan mashina vinchesterini testdan o'tkazing, shuningdek, hamma disketalarni virusdan detektor-dasturlar bilan tekshiring. Vinchesterni testdan o'tkazish chog'ida, albatta, yozuvdan saqlangan, toza sistema disketalari yordamida yuklanadi.   Himoyalashning o'ziga xos usullari: Disketaning normal holati - uning yozuvdan himoyalangan holatidir. Himoya faqat axborotni yozish chog'ida olinishi kerak. Faqat yozishdan himoyalangan disketalarni ishlatib, antivirus dasturlari, sistemali disketalarni ko'ngil to'q bo'lishi uchun ehtiyot qilib saqlash joiz. Axborotlarni tiklash: Shuni ta'kidlash kerakki, "zaralangan" axborotlarni eng qiyin vaziyatlarda ham tiklash mumkin. Biroq viruslar "zararlagan" fayllarni tiklash sistema dasturchilaridan yuksak mahorat talab etadi. Ko'pincha qutqarish mumkin bo'lgan fayl yoki ma'lumotlar sistemali bloklarni formatlash jarayonida shikast yeydi, bunda axborotning yo'qolib ketish ehtimoli ham bor. Yuqorida aytganimizdek, dasturni saqlashning eng yaxshi yo'li -   uni arxivlab qo'yish. Lekin shunday bo'lsa ham har ish kuni so'ngida dastur va fayllarning joylashishini birma-bir ko'zdan kechirish darkor.   Antivirus dasturlari Antivirus programmalar. Kompyuter viruslaridan ximoyalanish, ularni yuk kilish va Ani қ lash uchun bir necha maxsus programmalar yaratilgan. Bunday programmalar antiviruslar deb ataladi. Kompyuterdagi ma'lumotlar va dasturlar ma'lum virus dasturi tomonidan o'chirilib yuborilishi yoki shikastlanishi mumkin. Virus-dasturlari dasturchilar tomonidan tajriba uchun yoki yomon niyatlarda yaratilib, asosan ular quyidagi vositalar orqali Sizning kompyuteringizga kirishi mumkin: -         - noma'lum disketadagi ma'lumotlarni o'qish natijasida (hujjat, o'yin va boshqalar);         - internet tarmog'idan ba'zi xil dasturlarni yuklash natijasida;         - elektron-pochta orqali;         - lokal tarmoq orqali;         - noqonuniy ko'chirilgan va tarqatilayotgan dasturlardan foydalanish oqibatida; Virus dasturlari asosan Assembler dasturlash tilida tuziladi va ular salbiy ta'siri bo'yicha bir nechta guruhga bo'linadi: 1.   Sodda viruslar - operativ xotirani band qilib, kompyuterning ishlashi sekinlashtiradi. 2.   Maxsus "stels" viruslari, ular joylashishini o'zgartirib turadi va ularni topish ancha murakkab. 3.   Ma'lumotlarga o'zgartirish kiritadigan viruslar. 4.   Ma'lumotlarni o'chiradigan viruslar. 5.   Foydalanuvchining ayrim bir (mahfiy) ma'lumotlarini Internet tarmog'i orqali virusni yaratgan shaxsga yuboradigan viruslar. Antivirus programmalari turlarga bulinadi: - programma detektorlar; - doktor-programmalar yoki fagi; - revizor programmalar; - filtrlovchi programmalar; - vakstina yoki immunitet programmalar. Detektor-programmalar - Ani қ virusning ҳ arakterli ҳ olatini kidiradi. Operativ xotira yoki fayldagi kerakli ma’lumotni Ani қ laydi. Bunday antiviruslarning kamchiligi shundaki, ular uzlariga ma’lum bulgan virusnigina Ani қ laydi. Doktor-programmalar yoki fagi xamda vakstina-programmalar nafakat viruslarni Ani қ laydi balki, davolaydi, fayldagi virus tanasini uchiradi, faylni asl ҳ olaticha saklab koladi. Doktor programmalar ko’p mikdordagi viruslarni Ani қ lash va yuk kilish imkoniyatiga ega. Bunday programmalarga: AVP, AidsTest? Scan? Norton Antivirus, Doctor Web kiradi. Yangi viruslar paydo bulgan sari yukoridagi antiviruslarning yangi versiyalari ishlab chikish talab etiladi. Revizor programmalar - viruslardan ishonchli ximoya vositasi xisoblanadi. Revizorlar dasturlarni, kataloglar va diskning sistema bulimi . ҳ olatini kompyuter virusdan zararlanmasdan avval eslab koladi. Shundan keyin, foydalanuvchining xoxishiga binoan oldingi va keyingi ҳ olatlarni solishtiradi. Uzgargan ҳ olatlarni ekranga chikaradi. Fayllarni ҳ olatini solishtirishda uning uzunligi, modifikastiya vakti va sanasi, xamda boshka parametrini solishtiradi. Revizor programmalar etarlicha murakkab algoritmlarni xatto stels-viruslarni xam yuk kiladi, virus buzib yuborgan fayllarni uz ҳ olatiga keltiradi. Bunday antivirusga ko’p tarkalgan Rossiyaning Adinf programmasi misol buladi. Filtr-programmalar yoki «tozalovchi» uzida ko’p bo’lmagan rezident dasturlarni mujassamlashtiradi. Kompyuterning shubxali va virus ҳ arakterno’y beruvchi ishini Ani қ laydi. Bunday ҳ olatlarga: 1. SOM va EXE kengaytmali fayllar tartibi buyicha; 2. Fayl atributlarini uzgarganiga karab; 3. Ani қ manzil orkali diskka yozish buyicha; 4. Diskning yuklovchi sektoriga yozish buyicha; 5. Rezident programmaning yuklanishiga karab. Biror bir programmaning ishlash davomida «tozalovchi» ishning ruxsat etilishi yoki mumkin emasligi xakida ma’lumot beradi. Filtr-programmalar foydali xisoblanadi, u virusni ko’payib ulgurmasidan oldin Ani қ lash imkoniyatini beradi. Fakat ular disk va fayllarni olmaydi. Viruslarni yuk kilish uchun boshka programmalar kerak buladi. Vakstina yoki immunitet programmalar zararlangan fayllarni davolaydi. Vakstinalar doktor-programmalardan yaxshirok davolaydi. Vakstina fakat mashxur viruslarni Ani қ laydi, bunda virus vakstinalangan fayl yoki diskni olib zararlay olmay koladi. Xozirda vakstinalar kam kullaniladi. Zararlangan fayl va disklardan, ҳ ar bir virus tushgan kompyuterlardan uzokrok yurish virus epidemiyasidan saklanish demakdir. AntiViral Toolkit Pro antivirus programmasi . AVP foydalanuvchi uchun kulay interfeysga ega. Ko’plab kulayliklarni foydalanuvchi uzi belgilaydi va shu bilan birga juda ko’plab tarkalgan viruslarni yuk kila oladigan antivirus bazasiga ega. AVP ning ish rejimi kuyidagicha: Operativ xotira nazorati. Fayllar va arxivlar nazorati. Master Boot Record - sistema sektori, yuklovchi sektor va disk tablista nazorati. AntiViral Toolkit Pro ishining axamiyatli tomoni kuyidagicha: • Turli xil viruslarni yuk kiladi, shu bilan birga uz-uzini shifrlovchi, kurinmas va stele viruslarni, makro va Word, Excel ҳ ujjatlari viruslarini xam yuk kiladi. • Upakovkalangan fayllarni ichini tekshiradi. • Arxivlangan fayllarni ichini tekshiradi. • Yumshok disk, lokal, setli va CD-ROM disklarni tekshiradi. • Noma’lum viruslarni tekshiradi. • Ortikcha tekshirish rejimi. • Ob’ekt ichidagi uzgarishlarni tekshirish. AVP programmasi markaziy boshkaruv kompyuteridan avtomatik ravishda ishlatish kulaydir. Buning uchun, avtomatik boshkaruv buyrugini tuzish talab etiladi. Ba’zi bir antiviruslarni kiskacha ҳ arakteristikasi. Dr Solomon's Antivirus Toolkit Viruslarni Ani қ lash va ularni yukotish buyicha eng yaxshi kursatkichlarga ega , shuninig uchun xam narxi kimmat. Narxi yukoriligiga karamay (85$) bu dastur «eng yaxshi tanlov» nomiga sazovor buldi. McAfee firmasining VimsScan dasturi ko’prok «yovvoyi» virus-larni uchiradi. Dr Solomon's Antivims Toolkit dasturining interfeysida ixtiyoriy antivirus funkstiyalar, barcha ma’lum viruslarni tulik ma’lumoti va ularning zararlari xakida ma’lumotlar mavjud. Bu dastur paketiga tarkibiga kiruvchi yuklovchi disketa Bullet («Sexrli uk») ixtimyoriy sistemada viruslarni tez Ani қ laydi va yuk kiladi. Bupaketninig kamchiligi xakida yangi ma’lumotlarni tarmo қ orkali yuklay olmasligi xamda yangi versiyalarni almashtirish yiliga 4 marta buladi. F-Prot Professional Bu dastur viruslarni yaxshi Ani қ laydi, keng sozlash imkoniyatiga ega, viruslarni Ani қ laganda elektorn aloka orkali xabar beradi. Dastur kamchiligi yangi vesriyalar bilan almashtirishda parolni zarurligi va dasturni kaytadan urnatish zarurligidir. Viruslarni Ani қ lash buyicha utkazilgan testda 99 % viruslarni Ani қ ladi, lekin ulardan 78 % ni uchira oldi. Bu dastur paketida doimiy tekshiruvda kaysi disklar , papkalar va fayllar bulishi yoki bulmasligi imkoniyatlari mavjud. Bu esa vaktdan yutadi ya’ni avval tekshirilgan fayllarni tashlab utishi xisobiga. IBM AntiVirus v.2.5. Viruslarni Ani қ lashda katta imkoniyatga ega bo’lib, 1 ta paketda turli operastiey sistemalar bilan ishlash versiyalari mavjud. Dastur kamiligi virusni uchirishda konservativ (eskicha) usuldan foydalanishi. Viruslarni yangi tipini Ani қ lashdazamonaviy texnologiyadan foydalaniladi.Paket narxi 49 % bo’lib, «yovvoyi» viruslarni yaxshi Ani қ laydi va yuk kiladi. IBM AntiVirus virus dasturi agarda zararlangan fayl virus uchirishda buzilib ketsa , u xolda bu virusni uchirmaydi. Bunday ҳ olatda zararlangan fayl umuman uchiriladi va faylni rezerv nusxasidan kaytadan yuklanadi. IBM AntiVirus dasturi shunday ishlash xisobiga «yovvoyi» viruslarni 32 % ni uchira oladiAmmo boshka dasturlar kabi , IBM AntiVirus dasturi yuklovchi sektorni zaralantiruvchi viruslarni 100 % uchiradi. Afzalligi: yangi versiyalar urnatish uchun zarur fayllar IBM WEB - server orkali olish mumkin va ularni urnatish uchun dastur keng imkoniyatli menyuga ega. Bu dastur paketida Windows 95, 3.x , DOS va OS / 2 sistemalar uchun versiyalar mavjud. ENTERPRISE EDITION itshbilarmonlari uchun dastur paketida Windows NT sistema uchun versiyasi xam mavjud. Me Afee VirusScan for Windows 95 Viruslarni yaxshi yuk kiladi, turli operastiey sistemalar bilan ish-lay oladi, eng arzon dastur. Kamchiligi: viruslarni yaxshi Ani қ lay olmasli-gi va yangi versiyalar uchun kushimcha xak tulanishi. Me Afee VirusScan - mashxur antivirus paketlaridan biri xisoblanadi. Utkazilgan test natijalariga kura Symantec firmasining Norton Anti Virus dasturi 13 ta makroviruslarni ushladi, McAfee VirusScan 12 ta makrovirus ushladi, 1ta ya’ni Imposter nomli kam uchraydigan virusni ushlay olmadi. Virus Scan dasturi faylli viruslarni «yovvoyi» turlarini қ iyin Ani қ laydi. Tekshiruv natjalariga kura dastur faylli viruslarni 93 % ni Ani қ ladi. Agarda ba dastur effetivligi yukori bulganda edi, u yaxshi paket xisoblanar edi. Dasturni oson va tez sistema parametrlariga moslashtirib urnatish mumkin, bunda dastur parametrlarini uz ixtyoringizga kura uzgartirishingiz mumkin. Virus Scan narxi 45$ bo’lib, Windows 95, 3.x va NT , DOS va OS / 2 asosiy operastion sistemalar uchun versiyalari mavjud. Ammo dasturni imkoniyatlarin kengaytirish uchun kushimcha xak tulash kerak. Ma’lumotlar bazalarini yangilangan versiyalarni WEB da ishlatish mumkin, lekin McAfee WEB - saxifasiga kura yangi versiyalarni kompaniya texnik ta’minotini xam olish sharti bilan ishlatish mumkin. Kayd kilingan foydalanuvchilar birinchi navbatda uch oy davomida bir marta yangi versiyani bepul o lishi mumkin. Shui dan sung 49 $ ga bir yilga tuzilgan shartnoma asosida cheklanmagan mikdorda dastur yangi versiyalarni va viruslarni yangi belgilarini , xamda doimiy telefon maslaxatlarini olish mumkin. Norton AntiVirus 2.0 for Windows 95 Afzalligi viruslarni juda yaxshi Ani қ laydi, ajoyib interfeys, avtomatik yangilanish. Kamchiligi: «yovvoyi» viruslarni 77 % ni yuk kiladi. Bu dastur tez, ishonchli va sodda mulokotli bo’lib, foydalanuvchi uchun juda kulay Mutaxassislar esa uzlariga moslashtirib olishi mumkin. Norton AntiVirus dasturining interfeysida Live Update funkstiyasi mavjud. Bu funkstiya Web orkali dasturni va viruslar belgilar tuplamini yangilashi mumkin Shu bilan birga viruslar bilan kurash Ustasi (Virus Repair Wizard ) Ani қ langan virus xakida tulik ma’lumot beradi xamda uni yuk kilish usullarni tanlash imkonini beradi. Bu usullar : viruslarni avtomatik ravishda yuk kilish ; boskichma-boskich yuk kilish, bu xolda uchirish jaraenini boshkarish mumkin. Thunder Byte AntiVirus Utilites. Afzalligi: faylli viruslarni yaxshi Ani қ laydi, tekshirishni juda kulayligi. Kamchiligi: viruslarni uchirishi қ iyinrok, yangi foydalanuvchilar uchun uchirish jarayoni murakkab. Birinchi bor Karaganda, Thunder Byte AntiVirus Utilites dasturi (100 $ ) yangi virus belgilarni Web yuklash ikoniyatiga ega. Dastur chukurrok urganilganda, u paketda odatdagi a’zi bir funkstiyalar yuk , ammo bir kator yangi mukammal funkstiyalarga ega. Bu dastur Windows 95 sistemasining «Provodnik» dasturiga uxshash interfeysiga ega bo’lib, boshka paketlarda mavjud bo’lmagan bir kator kulayliklarga ega. Tekshirishda siz aloxida disklarni , fayllarni yoki papkalarni belgilashingiz mumkin. Thunder Byte utkazilgan test natijalariga kura yuklovchi sektordagi viruslarni 100% ni Ani қ laydi, ammo ularni uchira olmaydi. Shu bilan birga dastur sikilgan fayllarni tekshirmaydi, bu esa arxivlangan fayldagi virusni Ani қ lanmasligiga olib keladi. Thunder Byte dasturi kompyuterda cheklangan ( korporativ ) ҳ olatda foydali bulishi mumkin. Faylli viruslarni (makro - viruslardan tashkari) uchirishdan avval TBCLEAN nomli aloxida DOS utilitali disketa xosil kilish kerak. Disketadan yuklanish, tekshirish jarayonida xotiradagi virusni faollashishiga imkon kamayadi, chunki bunda zaralangan yuklovchi sektor va fayllarga murojat bulmaydi. Evgeniy Kasperskiy Antivirus sistemney. AntiViral Toolkit Pro by Eugene Kaspersky (AVP) Microsoft kor- porastiyasining test laboratoriyasida sertifikatlangan va "Desig-ned for Microsoft Windows95/NT", " Designed for Microsoft Win-dows 98/NT " belgilarni olgan. Bu sistemaning maxsulotlaridan biri, AVP for Windows'98? Secure Computing (AKSh va Buyuk Bri-taniya) kompyuter xavfsizligi jurnalining test laboratoriyasida IN-the-Wild viruslarni detektirlash buyicha tekshirildi va «CheckMark» belgisini oldi. Bundan tashkari , AVP boshka xalka-ro sertifikat va sovrinlarga (ICSA kompyuter xavfsizligi xal-karo amerika korporastiyasi sovrini ) ega. AVP antivrus sistemasi tarkibiga bir nechta dasturlar kiradi: • DOS, WINDOWS 3.XX, Windows 95/98/NT , OS/2 operastion tizimlar da ishchi stanstiyalar uchun AVP versiyalaridan ; • AVP inspektori - diskni uzgarishlardan ximoyalovchi revizor ; • AVP for Novell Netware va AVP for Windows NT -serverlar uchun AVP versiyalari ; • Brendmauer (Firewall - 1) lar uchun Internetda antivirus ximoya. AVP umumiy ҳ arakteristikasi. Umuman sistema: • Fayllardagi, yuklash sektorlardagi va operativ xotiradagi barcha mavjud turdagi fayllarni izlaydi va uchiradi ; • «Sikilgan» fayllarda (PKLITE, LZEXE, DIET, SOM2EXE va boshka dasturlar formatlarida ) viruslarni Ani қ laydi va uchiradi ; • ZIP, ARJ, LHA, RAR formatlardagi arxiv fayllarni tekshiradi ; • Mashxur elektron aloka sistemalar uchun lokal aloka kutilarni virusga tekshiradi; • Evristik mexanizm yordamida noma’lum viruslar va 32-razryadli viruslarni izlaydi ; • Nostandart zaralaydigan va fayllarni buzuvchi viruslarni Ani қ lash uchun skanerlash ҳ olati mavjud. Ishchi stanstiyalarni ximoyalash. Winfows 95, 98 , NT va OS / 2 lar uchun AVP versiyalari rezi-dent monitor yordamida fonli rejimda doimiy ximoyani ta’min-laydi. DOS uchun AVP versiyasi 2 vapriantda mavjud : interfeys bilan va buyru қ satri kurinishida (AVPLITE). AVPLITE avvalgi mashinalarda (INTEL 286) xam ishlashi mumkin. AVPLITE - AVP turkumidagi boshka skanerlar imkoniyatlariga ega. AVP INSPECTOR dasturi ishchi stanstiyalarga kushimcha ximoyani ta’minlaydi. Bu diskni uzgarishlardan ximoyalovchi revizor.Dastur Windows 95/98/NT boshchiligida ishlab, fayllar va direktoriyalardagi, sistemali sektorlardagi barcha uzgarishlarni Ani қ laydi.Dastur ajoyibligi, virus xisobiga va virus xisobiga bo’lmagan fayldagi uzgarishini Ani қ lay olishi.Masalan, AVP Inspector yordamida sistemaning ish faoliyati (Sistemali reestr) bo ғ li қ bulgan resurslardagi uzgarishlarni Ani қ lash mumkin. AVP Inspector skanerlash (tekshirish) vaktini tejaydi, chunki AVP skaneri fakat uzgargan fayllarni tekshiradi. Bundan tashkari, dastur virus tufayli zararlangan va buzilgan fayllar yoki sektorlarni uzi tiklash imkoniyatiga ega. AVP Inspector kulay grafik interfeys (GUI), ko’p maksadli ish yuritish, ko’p okimlilik, sof 32-razryadililik, IOS (kiritish-chikarish supervizori yoki 32-bitli drayver ) drayveri orkali tugridan-tugri fizik va mantikiy disklarga murojaat kilish imkoniyatlariga ega. Serverlarni antivirus ximoyalash. Korporativ tarmo қ larga kirgan viruslar ko’prok salbiy ta’sir utkazadi. Shuni xisobiga, ko’plab kompaniyalar unlab, ba’zida yuzlab million dbllar yukotadi. AVPN ( yoki NorellNetware uchun Kasperkiy antivirus) - bu skaner, xam filtr bo’lib, doimo serverdagi fayllarni nazorat kilib turadi. AVPN skaner ҳ olatida NorellNetware (3.11 versiyadan boshlab va IntranetWare fayl-serverida joylashgan) fayldagi viruslarni izlaydi, filtr ҳ olatida fayllarni nazorat kiladi, ya’ni fayllarni ukishda, ishga tushirishda va serverga yozishda tekshiradi. AVPN zararlangan fayllarni Ani қ lagandan sung ularni boshkaruvchisiga kursatmasiga binoan, fayllar diskdan o’chiribyuborilishi, kursatilgan joyga faylni kuchirishi, fayl nomini uzgartirishi mumkin. Agar da zarurat tugilsa AVPN ishchi stanstiyani tarmo қ dan uzib, tarmo қ administratoriga xabar junatadi. AVPN ning skaner ҳ olatida bitta tarmo қ joylashgan uzokdagi server tomlarini xam tekshiradi. Bundan tashkari, AVPN yangi antivirus bazalarini yuklashga imkon beradi yoki antivirus baza ma’lumotlarini AVPN dan chi қ masdan turib tulik almashtirishga imkon beradi. Tarmo қ boshkaruvchisi, AVPN bilan ishlash mobaynida unga yangi sozlashlarni kiritishi va xotiraga saklashi mumkin. Shu bilan birga ishchi stanstiyadan dasturni ishag tushirishi va boshkarishi mumkin. AVPNHH skaner sifatda foydalanilayotganda boshkaruvchi uni jadval asosida xamda ixtiyoriy vakt mobaynida ishlatishi mumkin. AVP for Windows NT Server dasturi xam yangi kulayliklarga ega. Uning yordamida sistema boshkaruvchi tarmo қ dagi antivirus xavfsizlik strategiyasining markazlashgan xolda boshkarishi mumkin. Bu dastur ishchi stanstiyalardagi va serverlardagi AVP funkstiyasini tekshirishga imkon beradi, xamda bitta ishchi joyidan butun tarmo қ bilan boshkarishga imkon beradi. Xususan, tarmo қ ning barcha ob’ektlarini moslashtiradi. Dastur boshkaruvchi tarmo қ ning joriy ҳ olati xakida tulik xisobot tuzadi va ҳ ar bir ishchi stanstiya uchun avtomatik yangilash utkazadi. Brendmauerlar uchun antivirus. Brendmauerlar xam ximoya uchun tuziladi. Tarmo қ ruxsatsiz kirishga tuskinlik kilgani bilan doimo xam viruslarni yukota olmaydi. Kasperskiy laboratoriyasi, CVP (masalan, ChekPoint Fire Wall-1) protokolini ta’minlovchi, ixtiyoriy brendmauerlar uchun AVP for Fire Wall dasturini yaratadi. AVP for Fire Wall - bu antivirus serveri bo’lib, HTTP, FTP, SMTP va boshka protokollar buyicha kabul kilinayotgan fayllarni tekshiradi. Virus Ani қ langan ҳ olatda, u faylni davolaydi, zararlangan fayl uzatilishi tuxtatiladi, faylni aloxida katalogga joylaydi va boshkaruviga aloka orkali xabar beradi. Kompyuterda x avfsizlik texnikasi qoidalari Yoruglik inson xayoti faoliyati daiomida juda muxim rol uynaydi shuning uchun xam sanaot korxonalairini, kompyuter bor xonalarni ratsianal yoritish sifatli maxsulot ishlab chikarishni taminlash bilan birga ishlab chikarish sharoitini yaxshilaysdi ishchilarni charchashdan saklaydi va mexnat unumdorligini oshiradi. Okilona yoritilgan zonalanrda ishlayotgan ishchilarning kayfiyati yaxshi buladi. Buning natijasi baxtsiz xodisalar keskin kamayadi. Bundan kurinib turibdiki, kompyuter xonalarni yoritish fakatgina gigienik talab kuyilmasdan, balki texnik – iktisodiy talablar xam kuyiladi. Kompyuter xonalarida yoritishning mukammalligi sifat va son kursatkichlari bilan tavsiflanadi. Son kursatkichlari nur okimi, yoruglik kuchi, yorkinlik, nur kaytarish koeffisientlari, yoruglik kiradi. Kompyuter xonalarini yoritishga kuyiladigan asosiy talablar. 1. Ish joylarini yoritish sanitariya – gigiena normalari asosida ish toifalariga moslashgan bulishi kerak. Ish joylarini maksimal yoritish albata ish sharoitini yaxshilashga olib keladi. Bundan ish olib borilayotgan ob'ektning kurinishi yaxshilanadi, natijada ish unumdorligi ortadi. Ba'zi bir anik ishlarni bajarganda yoritilishnii 50 lk dan 100 lk gacha oshirish bilan ish unumi 25 foizga oshganligi ma'lum. Kuz bilan kurib ishlash unchalik shart bulmagan ishlarni bajarganda xam yoritilishi 50 lk dan 300 lk ga oshirish ish unumini 5 – 7 foizga oshirgan. 2. Ish olib borilayotgan yuzaga va kuzga kurinadigan atrof muxitga yoruglik bir tekis tushadigan bulishi kerak. Chunki agar ish olib borilayotgan yuzada va atrof muxitda uchatkalar mavjud bulsa, unda kuzning jimirlashi va ma'lum vakt kunikishi kerak buladi. Bu esa kuzning tez charchashiga olib keladi. Yoruglik manbalari yoritish armaturasi joylashadi va ular birgalikda yoritgichlar yoki chiroklar deb ataladi. Yoritgichlar konstruksiyalariga kuyidagi talablar kuyiladi: 1) Nur okimining yunalishini ishchi yuzalar tomonga kayta taksimlanishini ta'minlash 2) Lampaning nur tarkayotgan yuzalarining yaraklab kuzga ta'sir kursatishidan muxofaza kilish; Lampani xar xil sanoat iflosliklari va changdan ximoya kilish; Lampani portlash, ut olish xaflaridan muxofaza kilish. Xozirgi zamon texnika tarakkiyoti davrida sanoat korxonalarida shovkinga Karshi kurash masalalari muxim muammolar katoriga kiradi. Bu - asosan mashinasozlik sanoati, transport vositalarini ishlatishda, energetika sanoatida va sanoat korxonalarida juda jiddiy muammo bulib turibdi. shovkinning okibatlari ma'lum. Katta shovkin ta'sirida insonning asab tizimlari charchab, eshitish faoliyati susayib ketadi. Shuning uchu n xam sanoat korxonalarida shovkinni kamaytirish chora-tadbirlarini belgilash inson salomatligini saklashdek juda muxim ijtimoiy axamiyatga molikdir. Elektr xafsizligini ta'minlash. Sanoat korxonalarida urnatilgan kompyuter, yordamchi Mashina mexanizmlar, shkaflar, boshkarish pultlari xamda elektr asbo6lar va boshka jixozlarning xammasi, agar ularni ishlatish uchun foydalanadigan 'Elektr kuvvati 42 V dan yukori kuchlanishga zga bulsa, albatta erga ulangan bulishi shart. Buning uchun xar kanday kompyuter xonalari erga ulash vositalari kulay, oson va engil bajariladigan bulishi kerak. Bu vositalar erga etarli darajada puxta ulangan yoki nolga ulangan bulishi shart. Bu vositalarda erga ulash simlarini osongina maxkamlash mumkin bulgan vintsimon kurilma yoki kiskich bulishi kerak. Yongin xavfsizligi. Sanoat korxonalari binolarini yongindan muxofaza kilmish uchun ishlatiladigan asosii texnik kurilmalar GOST 12,4009-75 asosida aniklanadi. Xar kanday yonginni uchirishda yongining kuchayishiga olib kelayotgan omillarni va sharoitni aniklash muximdir. Bunda yonishning davom etishini tuxtatuvchi sharoit yaratish katta rol uynaydi. yonginni uchirish paytida kattik jismlar yonganda yongining tezligi 4m/min, suyukliklar yuzasi buyicha esa 30 m/min bulishishini xisobga olish kerak. Yongin (UT) uchirish vositalari va usullari. Ut uchirish usullari kuydagicha bulishi mumkin: Yonayotgan zonani kup mikdorda issiklik yutuvchi materiallar yordamida sovitish; Yonayotgan materiallarni atmosfera xavosidan ajratib kuyish; Yonayotgan zonaga kirayotgan kislorod mikdorini kamaytirish; Maxsus kimyoviy vositalarni kullash; Ut uchirish vositalari sifatida, suv buglari, kimyoviy va mexanik kupiklar, inert va yonmaydigan gazlar, kattik kukunsimon materiallar va aralashmalardan foydalanish Suv bilan uchirish. Suv eng kup tarkalgan arzon va shuning bilan birga deyarli xamma - erda mavjud bulgan ut uchirish vositasi-bulib, suv bilan xar kanday sharoitdagi yonginlarni uchirish mumkin. Bug bilan uchirish. Bug bilan uchirishning asosiy moxiyati shuki, xonalarga yuborilgan bug kislorodga boy xavoni sikib chikarib, uning urnini egallaydi. Bugning ut uchirish samaradorligi uning ma'lum bir xonaga yuborilgan mikdoriga boglik buladi. Yonginga karshi suv ta'minoti. Odatda ut uchirish uchun ishlatiladigan suv katta bosim ostida kuchli okim sifatida alangalanayotgan joyga yuboriladi. Buning uchun etarli bulgan bosimni shaxar sharoitiga umumiy vodoprovod tarmoklari orkali xosil kilinadi yoki bulmasa ba'zi bir erlarda maxcyc tayorlangan xovuz va idishlardan foydalanish mumkin. Isitish va shamollatish tizimlari. Sanoat korxonalari odatda mzrkzziy isitish tizimi orkali isitiladi. Shuning uchun bunday tizimlarning yongin xafi bulgan uchastkalarida isitish radiatorlarining murakkab turlaridan foydalanish tavsiya etilmaydi. Chunki changlar truba va radiator ustki kismlarida yigilib kolishi, isitish natijasida kizib, yongin chikarish xafini kuchaytiradi. Kompyuter va boshqa tashkiliy texnikalarda ishlovchilar uchun me'yorlar va sanitariya qoidalari 1. Umumiy qoidalar Ushbu sanitariya qoida va me'yorlari har xil tarmoqlarda keng ishlatiladigan kompyuter (KT) va tashkiliy texnika (TT)larda ishlovchilarning mehnatini tashkil etib, qulay mehnat sharoitini yaratib berishga yunaltirilgan. Talab va qoidalarning amalda bajarilishi mehnat sharoitini qulaylashtirib, ish qobiliyatini oshirish va ishlovchilarning sog'lig'ini saqlab qolishga yordam beradi. KT si ma'lumotlarni kiritish (to'plash), uni ishlash va natijani (uzatish)ga, TT ma'lumotlarning nusxasini olishga mo'ljallangan. KT va TTda ishlovchilar aqliy mehnat qiluvchilar toifasiga kiradi. KT da ishlaydiganlarga quyidagilar kiradi: matematik-programmalovchi, boshqaruvchilar, muhandis-elektronchilar, texnik sozlovchilar, reja-lashtirish va hisob-kitob operasiyalari (hisob-kitobchilar, iqtisodchilar) bilan band bo'lganlar. 2. KT va TT ishlarining tarkibi 2.1. KT si bilan ishlaydiganlar ishlab chiqarish muhitini zararli va xavfli omillari hamda mehnat jarayoni ta'siriga uchrashi mumkin: — elektromagnit maydoni — EMM (radiochastota, past quvvatli rentgen nurlanishi, ultrabinafsha va infraqizil nurlanish); — elektrostatik maydonlarining kuchlanganligi;— havoning ionizatsiyalanishi; — kimyoviy omil, azon, lazerli printerlar ishlatilganda toner bo'yoq moddasining changi; — meteorologik omil: joy iqlimining o'ziga xosligi, yil fasli, ventilyasiya hamda isitish tizimi va boshqalar; — mexanik va elektr qurilmalarida ishlaganda hosil bo'ladigan shovqin;— mexanik va elektr qurilmalarida ishlaganda hosil bo'ladigan shovqin; — elektr tokidan jarohatlanish xavfi;— elektr tokidan jarohatlanish xavfi; — ruhiy hissiyotlar zo'riqishining ortib ketishi;— ruhiy hissiyotlar zo'riqishining ortib ketishi; — ko'rish analizatorining zo'riqishi;— ko'rish analizatorining zo'riqishi; — barmoqlar va panjaning muskuli hamkorligida tez sur'atda bajariladigan bir xil— barmoqlar va panjaning muskuli hamkorligida tez sur'atda bajariladigan bir xil chegaralangan harakat;chegaralangan harakat; — tananing majburiy, bir xil ishchi holatda turishi, gipokeneziya.— tananing majburiy, bir xil ishchi holatda turishi, gipokeneziya. TT lar bilan ishlashda havoning ionlashuvi, elektromagnit maydonlariningTT lar bilan ishlashda havoning ionlashuvi, elektromagnit maydonlarining kuchlanganligi, azon, bo'yoq moddalarining changi, majburiy ishchi holat zararlikuchlanganligi, azon, bo'yoq moddalarining changi, majburiy ishchi holat zararli va xavfli omillar hisoblanadi.va xavfli omillar hisoblanadi. 2.2. Texnikaning vazifasi va kasbga qarab, mehnat tartibi ishning alohidaligini2.2. Texnikaning vazifasi va kasbga qarab, mehnat tartibi ishning alohidaligini inobatga olgan holda har xil bo'lishi mumkin (bir yoki ikki smenali va sutkainobatga olgan holda har xil bo'lishi mumkin (bir yoki ikki smenali va sutka mobaynida). Bir smena davomiyligi 6 soat, 36 soatlik haftalik smena mobaynidamobaynida). Bir smena davomiyligi 6 soat, 36 soatlik haftalik smena mobaynida ovqatlanish uchun tanaffus 40 daqiqadan kam bo'lmasligi kerak. Smena mobaynidaovqatlanish uchun tanaffus 40 daqiqadan kam bo'lmasligi kerak. Smena mobaynida mikrotanaffuslar kiritish lozim, ular ish vaqtiga kiritiladi.mikrotanaffuslar kiritish lozim, ular ish vaqtiga kiritiladi. 2.3. Kompyuter texnikasida ishlovchilar mehnati og'irligi va zo'riqishi bo'yicha2.3. Kompyuter texnikasida ishlovchilar mehnati og'irligi va zo'riqishi bo'yicha asosan 2-darajali zararli va zo'riqish mehnatiga kiradi (Mehnat sharoitlariningasosan 2-darajali zararli va zo'riqish mehnatiga kiradi (Mehnat sharoitlarining ko'rsatkichlari bo'yicha gigienik tasnifi O'zbekiston Respublikasi Sog'liqni saqlashko'rsatkichlari bo'yicha gigienik tasnifi O'zbekiston Respublikasi Sog'liqni saqlash vazirligivazirligi tomonidan 1996-yil 19-martda tasdiqlangan).tomonidan 1996-yil 19-martda tasdiqlangan). Kompyuter va tashkiliy texnika qurilmalarini rejalashtirish, joylashtirish va Kompyuter va tashkiliy texnika qurilmalarini rejalashtirish, joylashtirish va ishlatishga qo'yiladigan talablarishlatishga qo'yiladigan talablar 3.1. KT va TT ni ishlatishga mo'ljallangan korxona va tashkilotlarning ma'muriy3.1. KT va TT ni ishlatishga mo'ljallangan korxona va tashkilotlarning ma'muriy va maishiy binolari QM va Q, shuningdek, quyidagi qoidalarni hisobga olganva maishiy binolari QM va Q, shuningdek, quyidagi qoidalarni hisobga olgan holda loyihalanadi.holda loyihalanadi. 3.2. KT va TT ishlatiladigan laboratoriyalar, bo'limlar, sexlar, uchastkalar alohida3.2. KT va TT ishlatiladigan laboratoriyalar, bo'limlar, sexlar, uchastkalar alohida xonalarda joylanmog'i lozim. Smenada ishlaydigan ishchilarning ko'pligini hisobgaxonalarda joylanmog'i lozim. Smenada ishlaydigan ishchilarning ko'pligini hisobga olgan holda xonaning yuzasi bir kishi hisobiga 6,0 molgan holda xonaning yuzasi bir kishi hisobiga 6,0 m 22 , hajmi 20,0 m, hajmi 20,0 m 33 . dan kam. dan kam bo'lmasligi kerak.bo'lmasligi kerak. Yuqorida qayd qilingan xonalarni yertulalarda joylashtirishga yul qo'yilmaydi.Yuqorida qayd qilingan xonalarni yertulalarda joylashtirishga yul qo'yilmaydi. 3.3. Xonalarni joylashtirishda bajarilayotgan ishlarning bir xilligiga e'tibor berish,3.3. Xonalarni joylashtirishda bajarilayotgan ishlarning bir xilligiga e'tibor berish, ishchilarning mehnat sharoitini yaxshilash maqsadida xonalarga videomonitorlarishchilarning mehnat sharoitini yaxshilash maqsadida xonalarga videomonitorlar o'rnatish lozim. Nusxa ko'chirish qurilmalari va disklar uzoq muddat saqlanadigano'rnatish lozim. Nusxa ko'chirish qurilmalari va disklar uzoq muddat saqlanadigan xonalar himoyalangan bo'lmog'i kerak.xonalar himoyalangan bo'lmog'i kerak. KT va TT ning konstruktiv va texnologik xususiyatlarini inobatga olgan holda ish KT va TT ning konstruktiv va texnologik xususiyatlarini inobatga olgan holda ish va o'tish joylari quyidagi o'lchamlarda bo'lmog'i lozim:va o'tish joylari quyidagi o'lchamlarda bo'lmog'i lozim: — ikki qatorli joylashtirishda old tomondagi pult va qurilma boshqaruv paneli— ikki qatorli joylashtirishda old tomondagi pult va qurilma boshqaruv paneli orasi 1,2 m. dan kam bo'lmasligi;orasi 1,2 m. dan kam bo'lmasligi; — orqa va yon tomonida olinadigan panel va boshqa qurilmalariga ega bo'lgan KT— orqa va yon tomonida olinadigan panel va boshqa qurilmalariga ega bo'lgan KT siga xizmat ko'rsatish oralig'i 0,8 m. dan kam bulmasligi;siga xizmat ko'rsatish oralig'i 0,8 m. dan kam bulmasligi; — displeylarga ega bo'lgan ishchi o'rinlari orasidagi masofa 1,5 m. dan kam— displeylarga ega bo'lgan ishchi o'rinlari orasidagi masofa 1,5 m. dan kam bo'lmasligi;bo'lmasligi; — KT bir qatorlama joylashtirilganda devor orasidagi masofa 1,5 m. dan kam— KT bir qatorlama joylashtirilganda devor orasidagi masofa 1,5 m. dan kam bo'lmasligi shart.bo'lmasligi shart. Xulosa Hozirgi rivojlangan jamiyatda yashar ekanmiz, biz barchamiz zamon talabi darajasida kompyuter va kompyuter texnikasidan foydalana olish qobiliyatiga ega bo’lishligimiz talab etiladi. Rivojlangan jamiyatni esa kompyuterlarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Shunday ekan biz yoshlar barchamiz kompyuterlar haqidagi bilimlarimizni chuqurlashtirishimiz kerak. Hammamizga ma’lumki bugungi kunda “Kompyuter virusi” so’zi notanish so’z emas. Biz bunga tez-tez duch kelib turamiz. Bu viruslarni hatto oddiy uyali aloqa telefonlarida ham uchratish mumkin. Men ushbu bitiruv malakaviy ishimda viruslar va antivirus dasturlari haqida ma’lumotlarni keltirib o’tish maqsad qilib qo’yilgan. Viruslardan himoyalanish bugungi kunda global muammoga aylanib ulgurdi desak hato bo’lmaydi. Xususan barcha dunyo banklari viruslardan himoyalanishning yangi va mukammal yo’llarini yaratish bilan ovora bo’lishmoqda. Bu narsa esa o’z-o’zidan viruslarga qarshi dasturlar ya’ni antivirus dasturlarining mukammallashtirilishini talab etmoqda. Shuningdek ushbu bitiruv malakaviy ishimda viruslar turlari va ulardan himoyalanish usullari haqida ma’lumot berdim.Antivirus dasturlari, ularning ishlash prinsiplari va turlarini tavsiflab o’tdim. Har bir foydalanuvchi xavfsizlik texnikasi qoidalari bilishi kerakligi tufayli kompyuterda ishlashning texnika va yong’in xavfsizligi qoidalari haqidagi batafsil ma‘lumotlar bayon qilingan. BMI ni yoritishda bir qancha qo’shimcha adabiyotlardan foydalandim. BMI ning mexnat muxofazasi qismida kompyuter va boshqa orgtexnika vositalaridan foydalanishda xavfsizlik texnikasi qoidalari xaqida bayon etilgan. Xususan ElektrElektr xavfsizligini ta'minlashxavfsizligini ta'minlash , , Yong’in xavfsizligiYong’in xavfsizligi va bosh xavfsizlik texnikasi qoidalari aytib o’tilgan. Xulosa qilib aytganda bitiruv malakaviy ishimni yozish davrida viruslar va antiviruslar dasturlari haqida bir qator yangi tushuncha va tasavvurlarga ega bo’ldim. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. G’ulomov S.S.,Begalov B., Shermuhamedov A. Axborot tizimlari va texnologiyalari. «Sharq», Toshkent, 2000. 2. Aripov M. Informatika va hisoblash texnikasi asoslari. Toshkent. 2001. "Universitet" 3. Oxunov M.X., Fozilov I.R. “Informatira” fanidan ma’ruza matnlari.- F.:Texnika, 2005. 4. Денинг В ., Эссиг Г ., Маас С . Диалоговые системы "Человек-ЭВМ". Адаптация к требованиям пользователя: Пер. с англ.- М.: Мир,1984.-112 с.,ил. 5. Довгялло А.М. Диалог пользователя с ЭВМ: Основы проектирования и реализации.-Киев:Наукова думка,1981 6. Коутс Р., Влейминк И. Интерфейс "человек-компьютер": Пер. с англ.-М.: Мир, 1990.-501 с. 7. Гафурова М.Т., Дадабаева Р.А. Персонал компьютерларнинг программ системалари.- Тошкент, ТДИУ, 1992.-100 бет. 8. Р.Персон Windows 95 в подлиннике: Пер. с англ.-СПб: ВНV- Санкт- Петербург, 1996.-736 с. 9. А.И. Марченко, В.П. Пасько Word 7.0 для Windows 95: К.: Торгово- издательское бюро ВНХ, 1996.-464 с. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Informatikani o`qitishda interfaol ta’lim va uning didaktik imkoniyatlari
Elektron jadvalning vazifalari va imkoniyatlari mavzusini multimedia asosida o‘qitish
Iqtidorli talabalarga o’quv-uslibiy interaktiv xizmat ko’rasatish dasturiy ta’minotini yaratish
SamDU o‘quv yuklamalar bazasini yaratishni loyihalash va dasturiy ta’minotini yaratish
Android tizimli telefonlar uchun skaner ilovasini yaratish