Юридик техника ва қонунлар сифатини ошириш муаммолари - Huquqshunoslik - Diplom ishlar

Юридик техника ва қонунлар сифатини ошириш муаммолари

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1164 KB

Ko'chirib olish

Юридик техника ва қонунлар сифатини ошириш муаммолари

МУНДАРИЖА КИРИШ I БОБ. ЮРИДИК ТЕХНИКА ТЎҒРИСИДАГИ ҒОЯЛАРНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИ 1.1. Юридик техника тўғрисидаги ғоялар генезиси 1.2. Юридик техника тушунчасига оид замонавий ёндашувларнинг ўзига хос жиҳатлари 1.3. Ўзбекистон Республикаси қонунчилик тизимини уйғунлаштиришда юридик техниканинг аҳамияти I бобга хулоса II БОБ. ЮРИДИК ТЕХНИКАНИНГ МАЗМУНИ ВА УНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ 2.1. Юридик техниканинг асосий шакл ва турлари 2.2. Юридик техниканинг принцип ва қоидалари – ҳуқуқ нормаларининг асоси сифатида 2.3. Юридик техника методлари, восита ва усулларининг мазмуни II бобга хулоса III БОБ. ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА ҚОНУНЛАР СИФАТИНИ ОШИРИШДА ЮРИДИК ТЕХНИКАНИНГ РОЛИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ 3.1. Ўзбекистон Республикасида қонун ижодкорлиги жараёнини такомиллаштиришнинг амалий жиҳатлари 3.2. Ўзбекистон Республикасида юридик техникани такомиллаштиришнинг назарий асослари 3.3. Қонунлар сифатини ошириш – мамлакатни янгилаш ва модернизация қилишнинг зарур шарти III бобга хулоса ХУЛОСА ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ 2

КИРИШ Мавзунинг долзарблиги. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов 2005 йил 28 январда Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузасида илгари сурган жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ қилиш концепцияси миллий қонунчиликнинг ривожланишига кучли туртки берди 1 . Янги парламент мустақил Ўзбекистон ривожланишининг устувор йўналишлари, шунингдек, жадал суръатларда ўзгараётган давр талаблари нуқтаи назаридан ислоҳотларнинг ҳуқуқий базасини такомиллаштириш борасидаги кенг кўламли жараённинг марказига айланди. “Шу тариқа қабул қилинаётган қонун ҳужжатларининг сифатли ва асосли бўлишига эришиш билан бир қаторда, ўзаро мутаносиблик ва мувозанатни сақлаш бўйича самарали тизим яратилмоқда...” 2 . Ижтимоий вазифаларни ҳал қилишнинг универсал ва самарали механизми ҳисобланган қонунларга таяниш мамлакатимизда ҳуқуқий фуқаролик жамиятининг бош принципи – қонун устуворлиги қарор топганлигининг яна бир ишончли далилига айланди. Зеро, ҳокимият қонунчилик тармоғининг олий органи томонидан қабул қилинган норматив- ҳуқуқий ҳужжатлар демократия андозаларига мувофиқ ижтимоий муносабатларни тартибга солишнинг асосий воситалари, сўзсиз рўёбга чиқарилиши лозим бўлган халқ хоҳиш-иродасининг жамулжам ифодаси ҳисобланади. Сўнгги йилларда қонунчилик жараёнининг фаоллашуви муносабати билан миллий юридик фанимизнинг роли сезиларли даражада ошди. Таъкидлаш жоизки, миллий юридик фани мамлакатимизнинг бир қатор ихтисослашган академик ва олий таълим муассасалари таркибига кирувчи анча қудратли илмий кучларни ўз ичига олган. Айни пайтда қонун 1 Қаранг: Каримов И.А. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. 13-том. – Тошкент: Ўзбекистон, 2005. – Б.180 2 Каримов И.А. Ўзбекистоннинг 16 йиллик мустақил тараққиёт йўли. – Тошкент: Ўзбекистон, 2007. – Б. 45 3

ижодкорлиги жараёни ва ҳуқуқни қўллаш амалиётини илмий жиҳатдан янада сифатлироқ ва малакалироқ таъминлаш, юриспруденциянинг назарий ва амалий аҳамият касб этадиган бошқа йўналишларида тадқиқотлар олиб бориш назарда тутилмоқда. Мамлакатимизда амалга оширилаётган давлатни демократлаштириш, жамиятни модернизация қилиш, бозор муносабатларини чуқурлаштириш ва кишилар онгида демократик қадриятларни мустаҳкамлаш борасидаги ислоҳотлар, ҳеч шубҳасиз, ўзининг ижобий натижаларини бермоқда. Маълумки, ислоҳотлар – узоқ давом этадиган кўп босқичли жараён. Самарали қонунчилик тизимини яратиш, унинг сўзсиз бажарилишини таъминлаш, мансабдор шахслар ва аҳолининг ҳуқуқий маданиятини юксалтириш, давлат ва фуқароларнинг ҳуқуқлари ва бурчларини аниқ белгилаш ислоҳотлар олдида турган муҳим вазифадир. Маълумки, норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни тайёрлаш ва қабул қилиш жараёнига қўйиладиган талаблар тизимини ўзлаштириш мазкур ҳужжатлар сифатини оширишнинг муҳим шартларидан бири ҳисобланади. Афсуски, бу йўналиш миллий юридик фанимизда ҳали лозим даражада чуқур ўрганилганича йўқ. Мавжуд илмий тадқиқотларнинг аксарияти қонунчилик техникасининг айрим муаммоларигагина бағишланган 1 . Бироқ юридик техника масалаларига махсус бағишланган тадқиқотлар Ўзбекистонда деярли мавжуд эмас. Тармоқ мутахассисларининг оз сонли тадқиқотлари ҳам айрим ҳуқуқни қўллаш ҳужжатларини такомиллаштириш масалаларига қаратилганлиги билан ажралиб туради. Бунда муаммо илмий-назарий жиҳатдан пухта ўрганилмагани яққол кўзга ташланади. 1 Қаранг: Бойко Л.М. Законодательная техника (теория и практика): Автореф. дис. канд. юрид. наук. – Ташкент: ИФиПАН, 1984. – 22 с.; Ғуломова Г. Қонунчилик ва ўзбек юридик терминологияси // «Тил ва ҳуқуқий тарбия» туркумидан илмий-оммабоп рисола. – Тошкент: ДЖҚА, 2002. – 67 б.; Саидов А.Х., Кўчимов Ш.Н. Қонунчилик техникаси асослари. – Тошкент, 2001. – 272 б.; Одилқориев Ҳ. Ўзбекистон Республикасида қонун чиқариш жараёни. – Тошкент: Адолат, 1995. – 24 б.; Мухитдинова Ф.А. Концепция законодательства и правовой культуры в трудах Фараби. – Тошкент: ТДЮИ, 2002. – 30 б.; Нажимов М.К., Сайдуллаев. Қонунчилик техникаси. Ўқув қўлланма. – Тошкент: ТДЮИ, 2008. – 184 б. ва бошқалар. 4

Юридик техника ва қонунлар сифатини ошириш билан боғлиқ муаммоларнинг кенг қамровлилиги, мураккаблиги сабабли, юридик техникани ўрганиш объекти, предмети, кўлами, доираси, чегараси каби масалалар бўйича ҳуқуқшунос олимлар ўртасида турли тортишув, баҳс, мунозаралар, хилма-хил фикрлар, баъзан бир-бирига зид қарашлар ҳам мавжуд. Шу сабабли, ҳалигача фанда ва ҳуқуқий амалиётда қонунлар сифатини оширишда юридик техникани қўллаш билан боғлиқ илмий-назарий қоидалар қатьий ишлаб чиқилганича йўқ. Қўйилаётган масала ниҳоятда кенг қамровли, лекин ҳал қилиниши ниҳоятда муҳим муаммодир. Гап шундаки, ушбу масалалар ҳам ҳуқуқий назария, ҳам ҳуқуқий амалиёт, ҳам ҳуқуқ ижодкорлиги (қонун яратиш) билан боғлиқ. Шу сабабли, юридик техниканинг ўрганиш объектини белгилашда олимлар турли нуқтаи назардан туриб ўз фикрларини баён қиладилар, унга нисбатан мазмун ва моҳият жиҳатидан турли-туман қоидаларни киритадилар. Натижада юридик техника бир қадар умумийлик, тўғрироғи ноаниқлик касб этади. Шу боис, ушбу масала бўйича кўпчилик ҳуқуқшунос олимлар томонидан ягона бир фикрга келиниши, юридик техниканинг илмий-назарий қоидалари, уларнинг мазмун ва моҳияти, ижтимоий ҳаётда тутган ўрни каби масалалар қатьий ишлаб чиқилиши лозим. Юқорида қайд этилганлардан ташқари, тадқиқот мавзусининг долзарблиги юридик техника умумий назариясини янада ривожлантириш эҳтиёжлари, уни амалий таҳлил билан бойитиш, шунингдек, мукаммал қонунларни яратиш назариясига оид илмий билимларни кенгайтириш ва чуқурлаштириш зарурати билан ҳам белгиланади. Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Тадқиқот ишининг назарий- методологик ва концептуал жиҳатлари Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов асарларида ҳар томонлама ва тизимли тарзда ёритиб берилган. Ушбу асарларда жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этиш жараёнида юридик техника ва қонунлар 5

сифатини оширишга оид концептуал ғоя ва фикрлар мавжуд 1 . Республикамиз ўз мустақиллигини қўлга киритиши ва мамлакатда ҳуқуқий ислоҳотларнинг амалга оширилиши юридик техника масалаларига, унинг қоидалари ва усулларига, унга қўйиладиган талабларга, норматив ҳужжатлар тилига бўлган қизиқишни янада кучайтирди. Бунинг натижаси ўлароқ С.М.Адилходжаева, А.А.Азизхўжаев, М.А.Ахмедшаева, Д.К.Ахмедов, Ҳ.Б.Бобоев, Ш.И.Жалилов, З.М.Исломов, Б.И.Исмаилов, Ш.Н.Кўчимов, Ў.Муҳамедов, О.З.Муҳаммаджонов, М.К.Нажимов, Ҳ.Т.Одилқориев, Ф.Х.Рахимов, А.Х.Саидов, И.Т.Тультеев, Ш.З.Уразаев, М.М. Файзиев, Э.Х. Халилов, О.Т.Хусанов ва бошқа олимларнинг юридик техниканинг турли ҳуқуқий масалаларига бағишланган тадқиқотлари юзага келди 2 . Юридик техника ҳақидаги таълимотнинг ривожланишига С.С.Алексеев, Н.А.Власенко, Г.И.Денисов, Т.Д.Зражевская, Р.Иеринг, Т.В.Кашанина, М.А.Капустина, Д.А.Керимов, А.Б.Лисюткин, Г.И.Муромцев, 1 Мазкур асарларнинг рўйхати ишнинг фойдаланилган адабиётлар қисмида кўрсатилади. 2 Қаранг: Адилходжаева С.М. Либерализм: эволюция идей от прошлого до настояшего. Монография. – Ташкент: ТДЮИ, 2002. – 120 с.; Азизхўжаев А.А. Давлатчилик ва маънавият. – Тошкент: Шарқ, 1997. – 112 б.; Ахмедов Д.К. Законодательный процесс в Узбекистане. – Ташкент: ТГЮИ, 2008. – 90 с.; Ахмедшаева М.А. Ҳуқуқдаги “бўшлиқлар” ва ижро ҳокимиятига оид ҳуқуқий асосларни мустаҳкамлаш (назарий масалалар) // Ҳуқуқдаги бўшлиқлар ва уларни бартараф этиш йўллари: Республика илмий-амалий конференция материаллари. – Тошкент: ТДЮИ, 2009. – Б.59-62; Бобоев Ҳ .Б., Қ а ҳҳ оров А. Демократик конституциянинг ижтимоий- ҳ у қ у қ ий қ ирралари. – Тошкент: Ўзбекистон, 2000. – 77 б.; Жалилов Ш.И. Конституция Республики Узбекистан о достоинстве и чести личности. – Ташкент: ТДЮИ, 2003.- 116 с.; Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқнинг умумназарий муаммолари: ҳуқуқни тушуниш, ҳуқуқий онг ва ҳуқуқ ижодкорлиги. – Тошкент: ТДЮИ, 2005. – 188 б.; Исмаилов Б.И. Восполнение пробелов в законодательстве как сегмент концепции развития законодательства Республики Узбекистан // Теоретические проблемы развития системы законодательства Республики Казахстан: тенденции и перспективы: Сборник материалов международной научно практической конференции. – Астана: ТОО «Институт законодательства РК», 2007. –С.19-25; Кўчимов Ш. Қонунларда ўта аниқликни таъминлаш – долзарб вазифа // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. – 2000, –№6. – Б.15-20.; Муҳамедов Ў. Қонун ҳужжатларини такомиллаштиришнинг истиқболли вазифалари // Ҳуқуқ–Право–Law. – 2005, –№ 4. –Б.6-10.; Муҳаммаджонов О.З. Парламент демократик тараққиёт йўлида. – Тошкент: “Хега-принт”, 2004. – 266 б.; Нажимов М.К., Сайдуллаев Ш.А. Қонунчилик техникаси. Ўқув қўлланма. – Тошкент: ТДЮИ, 2008. – 184 б.; Одилқориев Х.Т. Конституция ва фуқаролик жамияти. – Тошкент: Шарқ, 2002.-320 б.; Рахимов Ф.Х. Теоретические и практические проблемы создания демократического правового государства в Республике Узбекистан: Автореф. дис.…докт.юрид.наук. – Ташкент, 2001.– 44 с.; Саидов А.Х., Кўчимов Ш.Н. Қонунчилик техникаси асослари. – Тошкент: 2001. – 272 б.; Тультеев И.Т. Правотворческая деятельность и прогнозирование. –Ташкент, Академия МВД РУз., 2008. – 208 с.; Уразаев Ш. Модель закона: Какой ей быть? – Ташкент: Фан, 1990. – 48 с.; Файзиев М.М. Механизм действия Конституции Республики Узбекистан. – Тошкент: 1997. – С.54.; Халилов Э.Х. Становление и развитие высшего законодательного органа государственной власти Республики Узбекистан: Автореф. дис. ... док. юрид. наук. – Тошкент: АГОС при Президенте Республики Узбекистан, 2000. – 44 с.; Хусанов О.Т. Ўзбекистон Республикасининг давлат ҳокимияти вакиллик ва ижроия ҳокимияти органлари. – Тошкент: Университет, 1994. – 132 б. 6

А.Нашиц, Н.Н.Тарасов, Ю.А.Тихомиров, С.В.Бахвалов, Б.В.Чигидин, К.К.Панько каби хорижлик олимлар салмоқли ҳисса қўшганлар 1 . Айни вақтда мазкур мавзуга оид сўнгги фундаментал илмий тадқиқотлар қонун ижодкорлигининг ижтимоий-иқтисодий омиллари муттасил ўзгараётганлиги туфайли кўп сонли янги баҳсли муаммолар мунтазам равишда юзага келаётган шароитда қонун ижодкорлиги фаолиятининг барча баҳсли масалаларини тўлиқ ҳал қила олмаётгани сезилади. Жамиятимиз олдида унинг ҳуқуқий асосини мустаҳкамлаш вазифаси турган бугунги кунда тадқиқот мавзуси айниқса муҳим аҳамият касб этади. Диссертация ишининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан боғлиқлиги. Диссертация ишининг мавзуси Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги Тошкент Давлат юридик институтининг илмий-тадқиқот ишлари режасига киритилган ва ТДЮИ Илмий кенгашининг 2006 йил 27 январдаги 6-сонли Қарори билан тасдиқланган. Тадқиқотнинг мақсади Ўзбекистон Республикасида юридик техника ва қонунлар сифатини ошириш муаммоларини комплекс ўрганиш ва таҳлил қилиш орқали илмий асосланган таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат. 1 Қаранг: Алексеев С.С. Право на пороге нового тысячелетия. – М.: Статут, 2000. – 256 с.; Власенко Н.А. Законодательная технология: теория, опыт, правила. – Иркутск, 2001. – 78 с.; Денисов Г.И. Юридическая техника: теория и практика // Журнал российского права. – 2005, –№8. –С.34; Зражевская Т.Д. Закономерности развития юридической техники в правотворческом процессе субъекта Российской Федерации. В кн.: "Проблемы юридической техники" / Под ред. В.М. Баранова. – Нижний Новгород, 2000.; Иеринг Р. фон. Юридическая техника. – М.: Статут, 2008. – 231 с.; Кашанина Т.В. Юридическая техника. Учебник. – M.: ЭКСМО, 2007. – 512 с.; Капустина М.А. Юридическая техника: предмет, структура, методы (тезисы доклада) // Юридическая техника: вопросы теории и истории / Под общ. ред. Д.И.Луковской. – СПб.: 2005. – С. 6-7; Керимов Д.А. Законодательная техника: Научно-методическая и научное пособие. – М.: Норма, 1998. – 70 с.; Лисюткин А.Б. Юридическая техника и правовые ошибки // Государство и право. – 2001, –№11. –С.27.; Муромцев Г. И. Юридическая техника (некоторые теоретические аспекты) // Правоведение. – 2000, №1. – С.69; Нашиц А. Правотворчество. Теория и законодательная техника. – М.: Слово, 1997. – 138 с.; Тарасов Н.Н. Юридическая техника в структуре юриспруденции (методологические проблемы исследования) // Юридическая техника. – 2007, –№1. – С.7-11; Тихомиров Ю.А.Законодательная техника: Научно-практическое пособие. – М.: Городец, 2000. – 272 с.; Бахвалов С.В. Законодательная технология (некоторые проблемы теории и методологии). Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. – Нижний Новгород: Нижегородская академия МВД России, 2006. – 32 с.; Чигидин Б.В. Юридическая техника российского законодательства. Автореф. дис. … канд. юрид. наук. – М.: 2002. – 23 с.; Панько К.К. Методология и теория законодательной техники уголовного права России: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. – Воронеж: Изд-во Воронеж, гос. ун-та, 2004. – 42 с. 7

Тадқиқотнинг вазифалари. Тадқиқот мақсадидан келиб чиқиб, қуйидаги вазифалар белгиланди: – юридик техника тўғрисидаги ғоялар генезисини ва ривожланишини таҳлил этиш; – юридик техника тушунчаси юзасидан замонавий ёндашувларнинг ўзига хос жиҳатларини аниқлаш; – Ўзбекистон Республикаси қонунчилик тизимини шакллантиришда юридик техниканинг аҳамиятини кўрсатиб бериш; – юридик техниканинг асосий шакл ва турлари юзасидан фанда мавжуд бўлган асосий ёндашувларни таҳлил этиш ва бу борада муаллифлик хулосаларини ишлаб чиқиш; – юридик техниканинг принцип ва қоидалари ҳуқуқ нормаларнинг асоси сифатида майдонга чиқишини кўрсатиш; – юридик техника методлари, восита ва усулларининг мазмунини аниқлаш ва таҳлил этиш; – Ўзбекистон Республикасида қонун ижодкорлиги жараёнида юридик техникани қўллаш самарадорлигини такомиллаштириш билан боғлиқ амалий ва назарий аҳамиятга эга бўлган таклиф ҳамда тавсиялар ишлаб чиқиш ва бошқалар. Тадқиқотнинг объекти ва предмети . Ўзбекистон Республикасида қонун ижодкорлигини амалга оширишда юридик техникани қўллаш билан боғлиқ ижтимоий муносабатлар тадқиқот объектини ташкил этади. Тадқиқотнинг предмети бўлиб, қонунлар сифатини оширишда юридик техникани қўллаш билан боғлиқ долзарб ҳуқуқий муаммолар ҳисобланади. Тадқиқотнинг методлари. Тадқиқотни амалга оширишда тизимлилик, муаммовий-мақсадли, қиёсий-ҳуқуқий, тарихий-ҳуқуқий, формал-юридик, мантиқий ёндашув ва илмий билишнинг бошқа усулларидан фойдаланилди. Тадқиқотнинг назарий асосларини Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, 8

мамлакатни модернизация ва ислоҳ этиш жараёнида қонунлар сифатини ошириш ва бу жараёнда юридик техникани самарали қўллаш билан боғлиқ фикрлари, кўрсатмалари ҳамда ушбу мавзунинг турли жиҳатлари юзасидан изланишлар олиб бораётган мамлакатимиз ва хорижлик етакчи олимларнинг асарлари ташкил қилади. Ҳимояга олиб чиқилаётган асосий ҳолатлар: 1. Юридик техника муайян мантиқий асос ва юридик омиллар мажмуининг бирлигидан иборат бўлган, профессионал қонунчилик фаолиятини амалга оширишнинг аниқ усуллари ва воситаларини, шу жумладан юридик матнларни таърифлаш жараёнида фаоллаштириш имконини берадиган матрица кўринишидаги тизим ҳисобланади. Ушбу ҳодисада, бир томондан, тегишли махсус усуллар ва воситалардан юридик фаолиятда фойдаланиш принциплари, механизмлари ва алгоритмларини, иккинчи томондан эса, ҳуқуқий материяни ҳуқуқни яратиш ва ҳуқуқни амалга ошириш жараёнларида гавдалантириш усуллари, методлари ва воситаларини фарқлаш лозим бўлади. 2. “Юридик техника” тушунчаси юридик фан ва юридик амалиёт муомаласидан мустаҳкам ўрин олган. Аммо фан ривожланиши жараёнида бу ҳодисани билиш соҳасида янги имкониятлар юзага келди. Одатдаги фан доирасида вужудга келган ёндашувларнинг асосий камчилиги – “юридик техника” тушунчаси догмага айлантирилгани билан боғлиқ. Бу ҳол юридик фанда формал-юридик фикрлаш услуби ҳукм суриши билан боғлиқ. У, албатта, бирон-бир зарарли оқибатларга олиб келмайди, лекин юридик техника ҳақидаги илмий билимларни анча қашшоқлаштиради. Зотан, юридик техника – шакл ва тузилиш жиҳатидан мукаммал бўлган қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатларни ишлаб чиқиш методлари ва усулларини ўз ичига олган, назарий жиҳатдан англаб етилган ва асосланган қоидалар тизимидир. 3. Бир қатор мамлакатлар қонунчилик амалиёти тажрибаси юриспруденцияда юридик техника талаблари, қоидалари ва усуллари 9

шакллангани, уларни узоқ вақт қўллаш жараёнида ўзининг қимматини исботлаганини кўрсатади. Табиийки, бу тажриба синчиклаб ўрганилиши ва қонун ижодкорлигида фойдаланилиши лозим. Унга эътиборсизлик эса яратилаётган қонунлар ва қонуности ҳужжатларининг номукаммаллигига сабаб бўлади, бу, ўз навбатида, ҳуқуқни қўллаш амалиётига, мамлакатдаги ҳуқуқ-тартиботнинг ҳолатига салбий таъсир кўрсатади. Қонун ижодкорлиги илмий билим, ҳуқуқий маданият ва қонунчилик техникасига асосланган тақдирдагина самара беради. 4. Қонун ижодкорлигининг ривожланиш хусусиятлари, аввало, мазкур фаолият соҳасининг ўзига хос жиҳатлари билан белгиланади. Аммо бу фаолиятнинг ўзи соф ҳуқуқий муаммолар доирасидан ташқарига чиқади, қонунчилик ва кенг маънодаги ижтимоий борлиқ чегарасида амал қилади. Қонун ижодкорлиги жараёнига нафақат қонунлар яратиш амалиёти, балки ташқи муҳит ҳам таъсир кўрсатади. У қонун ижодкорлиги ва унинг натижаларини ўзгартиради, ривожлантиради ва такомиллаштиради. Айни вақтда қонун ижодкорлиги маҳсуллари – қонунлар ўзини яратган ташқи муҳитга фаол таъсир кўрсатувчи кучга айланади. 5. Тадқиқот жараёнида юридик техника тушунчаси, турлари принциплари, қонунчилик технологияси, қонунчилик тизимини уйғунлаштириш каби назарий масалалар юзасидан муаллифлик таърифлари ва хулосалари ишлаб чиқилди. 6. Қонунлар ва қонуности ҳужжатлари ўзаро нисбатининг ҳозирги ҳолатини муваққат, мажбурий деб баҳолаган ҳолда, қонунлар ва бошқарув органларининг ҳужжатлари ўртасида мувозанат ўрнатадиган норматив ҳужжатларни тайёрлаш ва қабул қилиш борасидаги ишни давом эттириш лозимлиги таъкидланди. Шу жиҳатдан олганда, “Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш тартиби тўғрисида”ги, “Конституциявий қонунлар, қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталари ҳужжатларини эълон қилиш ва амалга киритиш тартиби тўғрисида”ги 10

Қонунларини ишлаб чиқиш юзасидан амалий таклифлар илгари сурилди ва бошқалар. Диссертация ишининг илмий янгилиги шундан иборатки, аввало мавзуга оид мавжуд адабиётларни илмий ўрганиш ва таҳлил этиш асосида қонунлар сифатини оширишда юридик техникани самарали қўллаш билан боғлиқ назарий, ҳуқуқий ва амалий масалалар “Давлат ва ҳуқуқ назарияси” фани нуқтаи назаридан монографик даражада тадқиқ этилди. Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти. Тадқиқот натижасида эришилган илмий хулосалар юридик техника тушунчасининг ҳуқуқий табиатига оид янги илмий тушунча ва таърифлар ишлаб чиқиш имконини беради. Диссертациянинг илмий хулосалари, шунингдек, “Давлат ва ҳуқуқ назарияси”, “Ҳозирги замон давлат ва ҳуқуқ назарияси муаммолари”, “Қонунчилик техникаси” каби фанларнинг илмий-назарий жиҳатдан бойишига ҳамда уларга илмий тушунча ва таърифлар беришга асос бўлади. Диссертация иши натижаларининг амалиётга татбиқ этилиши натижасида: биринчидан, қонун ижодкорлиги жараёнида юридик техникани қўллашнинг ташкилий-ҳуқуқий механизмларини такомиллаштиришга эришиш мумкин; иккинчидан, қонунлар сифатини ошириш ва бунда юридик техникани самарали қўллаш билан боғлиқ назарий-ҳуқуқий муаммолар юзасидан олиб бориладиган тадқиқотларда; тегишли мутахассисларнинг билим савияларини оширишда ҳамда бу борада фуқароларнинг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини юксалтиришда фойдаланиш мумкин . Натижаларнинг жорий қилиниши. Диссертация иши натижаларидан олий юридик ўқув муассасаларининг бакалавриат ҳамда магистратура талабаларига “Давлат ва ҳуқуқ назарияси”, “Қонунчилик техникаси” каби фанлардан таълим бериш жараёнида фойдаланилмоқда. Шунингдек, тадқиқотнинг илмий янгиликлари асосида қонунчиликни такомиллаштириш юзасидан аниқ таклиф ва тавсиялар ваколатли давлат органларига тақдим 11

этилган ва уларнинг аксарияти маъқулланган. Тадқиқот натижаларининг синовдан ўтганлиги. Илмий изланишларнинг асосий мазмуни ва натижалари муаллифнинг Тошкент давлат юридик институтида “----------” ( йили ва ойи) мавзусида бўлиб ўтган қатор илмий-амалий анжуманларда қилган маърузаларида баён этилган. Тадқиқотнинг хулосалари Тошкент давлат юридик институти “Давлат ва ҳуқуқ назарияси” кафедрасининг мажлисида (2009 йил 3 сентябрь), Тошкент давлат юридик институтидаги фан доктори (номзоди) илмий даражасини олиш бўйича Д 016.15.03 рақамли Ихтисослашган Кенгаш қошидаги 12.00.01 – Давлат ва ҳуқуқ назарияси ва тарихи; сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи; 12.00.02 – Конституциявий ҳуқуқ, маъмурий ҳуқуқ, молиявий ҳуқуқ ихтисослиги бўйича Илмий семинар мажлисида (2009 йил ---- декабрь) муҳокама қилиниб, ҳимояга тавсия этилган. Тадқиқот натижаларининг эълон қилинганлиги. Диссертациянинг асосий хулосалари ва ишлаб чиқилган амалий тавсиялар муаллиф томонидан 2005 -2009 йилларда чоп эттирилган 15 дан ортиқ илмий мақолалар ва тезислар тўпламларида ўз ифодасини топган. Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми. Диссертация кириш, саккизта параграфни ўз ичига олган учта боб, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат бўлиб, унинг ҳажми ----- бетни ташкил қилади. Диссертацияда тадқиқот мавзусига оид ----- дан ортиқ адабиётдан фойдаланилган. 12

I БОБ. ЮРИДИК ТЕХНИКА ТЎҒРИСИДАГИ ҒОЯЛАРНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИ 1.1. Юридик техника тўғрисидаги ғоялар генезиси Маълуки, қонунлар миллий-ҳуқуқий тизимнинг асосини ташкил қилиб, ҳар қандай давлат шу тизим асосида ривожланади. Зеро, қонунлар – жамият ва давлат қурилишининг асоси, халқ иродасининг олий ифодаси ҳамда мамлакатда ҳуқуқ-тартиботни таъминловчи муҳим воситадир. Шунга кўра мамлакатимизда ҳуқуқий демократик давлат қуриш ва фуқаролик жамиятини барпо этиш жараёни умумэътироф этилган принциплар ҳамда мустаҳкам ҳуқуқий тизим асосида амалга оширилмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов ҳақли равишда таъкидлаганидек: “Биз, энг аввало, ҳуқуқий асосни тайёрладик. Жамиятимизнинг асосий ақидалари, унинг сиёсий, иқтисодий ва маънавий йўналишлари белгилаб берилган Конституциямиз ҳам ана шу асосга қурилган. Биз қонунчилик базасини барпо этиб, бутун давлат тузилмасини ўзгартирдик. У ҳозир бозор мақсадларига жавоб беради. Машъум маъмурий тизим қонунларига мос бўлган тузилмани тугатдик” 1 . Дарҳақиқат, мамлакатимиз мустақилликка эришгач, уни мустаҳкамловчи, келгусида сиёсий обрўга эга бўлган, иқтисодий ва маънавий жиҳатдан юксак ривожланган давлатга айланишига асос бўлувчи, айни чоғда шакл ва тузилиш жиҳатидан мукаммал бўлган қонунларни яратиш ва бошқа норматив ҳужжатларни ишлаб чиқиш зарурати туғилди. Бу ҳол, айниқса, қонун ижодкорлиги амалиётининг ажралмас таркибий қисми ҳисобланган юридик техниканинг ўрни ва аҳамиятига алоҳида эътибор қаратишни тақозо этди. Шу тариқа “юридик техника” тушунчаси миллий юридик фанимиз ва амалиётимиз муомаласидан мустаҳкам ўрин эгаллай бошлади. Маълумки, юридик техника ҳозирги давр ихтироси эмас. У ҳуқуқ билан деярли бир вақтда вужудга келган. Айрим олимлар қайд этганидек, 1 Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-том. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б.135 13

кейинги даврларда унинг таркибий қисмлари янада аниқроқ шакл-шамойил касб этгани ҳолда, муайян қоидалар, усуллар, махсус воситалар мажмуини ташкил қилиб, уларнинг ёрдамида яратилган ҳуқуқий қоидалар аввал тош битик ва қоғоз ўрамларида акс эттирилган бўлса, кейинчалик қўлёзма ва китоб ҳолида гавдалантирила бошлаган 1 . Ҳозирги талқиндаги юридик техниканинг вужудга келиши ўз тарихига ва турли мамлакатларда ривожланиш босқичига эга. Жаҳон тарихида ўчмас из қолдирган Бобил подшоси Хаммурапи қонунлари (милоддан аввалги 1750 йиллар), Ману қонунлари (милоддан аввалги II аср), XII жадвал қонунлари (милоддан аввалги V аср), Юстиниан кодекси (милодий VI аср), Сали ҳақиқати (V-VI асрлар), Темур тузуклари (XIV аср боши), “Каролина” (XVI аср) ва бошқа машҳур ҳуқуқий ёдгорликлар бунинг исботидир 2 . Тарихий мантиқ нуқтаи назаридан олиб қараганда, ҳуқуқ ва юридик техника бир вақтда вужудга келиши лозим. Зеро, ҳуқуқнинг пайдо бўлиш жараёни, аввало, унинг ички тузилиши ривожланишини акс эттиради. Бунинг натижаси ўлароқ, ҳуқуқ “конструкцияси”, яъни унинг ички тузилиши ва ташқи намоён бўлиш шакли (макродаражадан микродаражагача) вужудга келади. Бу, умуман олганда, ҳуқуқ техникаси ёки ҳуқуқдаги техника ёки юридик техникадир. У ибтидоий жамоанинг яхлит, яъни синкрет норматив тизимидан ҳуқуқнинг ажралиб чиқиши, унинг тизим ва тузилиш хусусиятларига эга бўлган мустақил, расмийлашган ижтимоий тартибга солиш воситасига айланиши жараёнида шаклланади. Тарихнинг маълум босқичида ҳуқуқ ғояси (таълимоти) вужудга келган бўлса, юридик техника уни моддийлаштириш, реал шароитларга “боғлаш” воситаси (усули)дир 3 . Жамиятда ҳуқуқий муносабатлар юзага келиши уларга шу сифатни беришнинг муайян воситалари, усулларига эҳтиёж туғилишига сабаб бўлади. 1 Қаранг: Саидов А.Х., Кўчимов Ш.Н. Қонунчилик техникаси асослари. – Тошкент, 2001. – 272 б. 2 Бобоев Ҳ.Б. Сиёсий-ҳуқуқий таълимотлар тарихи. – Тошкент: ТДЮИ, 2003. – 205 б.; Темур тузуклари. – Тошкент : Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1991. – 92 б. 3 Қаранг: Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси. – Тошкент: ТДЮИ, 2004. – 138 б. 14

Шуни ҳам алоҳида таъкидлаш жоизки, “Ҳар қандай юридик қонун ўзининг моддий заминига, ижтимоий илдизларига эга. Фалсафий мушоҳада юритиб, гносеология нуқтаи назаридан келиб чиқиладиган бўлса, бу ўринда гап ҳуқуқнинг, қонуннинг ижтимоий субстрати, яъни моҳият-асоси хусусида бормоқда. Ҳуқуқ (қонун) ўз субстратининг айнан ўзи эмас. Қонуннинг вазифаси ижтимоий ҳаёт ҳодисасини (субстратни) меъёрланган ҳаёт соҳасига, яъни нормалар жабҳасига ўтказиш, ижтимоий муносабатларни норматив моделлаштиришдан иборат” 1 . Ҳуқуқ вужудга келишининг дастлабки даврида унинг техник жиҳати, бизнингча, ҳуқуққа тизимли ва тузилмавий тус беришдан иборат бўлган. Бунда ҳуқуқнинг (ва юридик техниканинг) вужудга келиш жараёни меҳнатнинг ижтимоий тақсимоти ва тегишли равишда инсон онгининг тадрижий ривожланиши мобайнида жамиятнинг тузилмавий тус олиш жараёни йўналишларидан бири ҳисобланади. Бунда онг янада мураккаблашади, у яхлит кўринишдан табақалашган тусга киради 2 . Унда аста-секин ҳуқуқий онг ижтимоий онгнинг мустақил соҳаси ва шакли сифатида фарқлана боради. Жамиятнинг (ва ҳуқуқнинг) тузилмавий тус олиш жараёни тилнинг тузилишида ва ҳуқуқий категориялар тизими пайдо бўлишида ўз аксини топади. Аввалига улар ҳам синкрет (яхлит) бўлади, лекин жараённинг дастлабки нуқтасидан узоқлашгани сари табақаланиб боради 3 . Ҳуқуқ тарихи одатий ҳуқуқ (ёки илк синфий жамият ҳуқуқи) босқичига ва статут қонунчилик ҳуқуқи (ёки нисбатан ривожланган синфий жамият ҳуқуқи) босқичига бўлинади 4 . Бу ўринда ҳуқуқ икки хил: боқий, ўзгармас умумбашарий тартиб сифатида, шунингдек, айни вақтда кишилар томонидан 1 Одилқориев Ҳ.Т., Тультеев И.Т., Муҳамедов Ў.Х. Икки палатали парламент. – Тошкент: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2004. – Б.68 2 Қаранг: Одиқориев Ҳ. Ўзбекистон Республикасида қонун чиқариш жараёни. – Тошкент: Адолат, 1995. – Б. 24. 3 Қаранг : Gressman E. Separations of Powers: The Third Circuit Dimension // Seton Hall Law Review, 1989. – №3. – P.492 4 Қаранг: Муҳиддинова Ф. Сиёсий-ҳуқуқий таълимотлар тарихи. Ўқув қўлланма. – Тошкент: ТДЮИ, 2003. – Б.75-76. 15

яратиладиган ва ўзгартириладиган нормалар мажмуи сифатида тушунилади. Бинобарин, одатий ҳуқуқ синкрет нормаларни ҳам, юридик нормаларни ҳам ўз ичига олади. Булар, жумладан, Қадимги Рим ҳуқуқида дин ва ҳуқуқ, ислом ҳуқуқида – шариат ва фиқҳ, ҳинд ҳуқуқида – шрути ва смрити ва ҳоказолар 1 . Шу маънода таркибий қисмлари ўзаро мос келмайдиган тизимни сақлаб қолиш усулларини яратиш шаклланаётган юридик техниканинг вазифаларидан бирига айланган. Хусусан, ислом ақидаларининг асосий манбаи бўлган Қуръоннинг камчиликлардан холилиги ҳақидаги тезисни қўллаб-қувватлашга унда зарур нормалар мавжуд бўлмаганда улар мужтаҳидлар (ислом ҳуқуқшунослари) томонидан махсус усуллар ёрдамида ундан келтириб чиқарилиши мумкинлиги ҳақидаги қараш хизмат қилади 2 . Шунингдек, ҳақиқат ва Ведалар (ҳинд ҳуқуқининг асосий манбаи) бир хил деб қараладиган ҳинд ҳуқуқида ҳам муқаддас битиклар ва амалдаги муносабатлар ўртасидаги зиддиятларни бартараф этишга муқаддас китобларнинг қадимги қисмлари йўқолган деган фараз хизмат қилади. Умуман олганда, иудаизм, индуизм ва исломда ҳуқуқий мактаблар ҳуқуқий нормаларни яратишнинг оқилона, яъни юридик-техник усулларини фараз қилиш даражасига кўра фарқланади 3 . Ҳуқуқнинг норматив назариясига мувофиқ, “ҳуқуқнинг бутун тизими зинапоя тузилишига эга, яъни нормалар иерархиясини ташкил этувчи асосий нормадан бирин-кетин изчил келиб чиқаверади” 4 . Ҳуқуқнинг (ва юридик техниканинг) шаклланиш жараёни “юқори”дан, яъни таълимотдан амалиётга қараб ҳам, “қуйи”дан, яъни реал муносабатлардан уларни умумлаштириш ва типларга ажратиш орқали нормалар тизимини таркиб топтириш сари ривожланган. Ҳуқуқ шаклланишининг сўнгги усули – жараённинг дастлабки 1 Қаранг: Тошқулов Ж.Ў. Ўзбекистон халқлари сиёсий-ҳуқуқий фикрлари тарихидан. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 1996. – Б.128 2 Қаранг: Абдулваҳҳоб Халлоф. Усул-ул фиқҳ. – Тошкент, 1997. – Б.17; Шарль Р. Мусульманское право. – М., 1959. – Б.11 3 Қаранг: Мукимов З. Основные исторические источники права в Узбекистане (VIII-XIX в.в.): Автореф. дисс. ... док. юрид. наук. – Ташкент, 1997. – 34 с. 4 Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик. – Тошкент: Адолат, 2007. – Б. 527 16

босқичларида, биринчи усули эса – охирги босқичларида (масалан, ҳуқуқ рецепцияси) устунлик қилган деб айтиш мумкин. Хусусан, дин ҳуқуқдан олдин пайдо бўлган исломда ҳуқуқ таълимотдан келиб чиққан 1 . VIII–XII асрларда Марказий Осиёда номлари ва асарлари минтақадан ташқарида ҳам донг таратган буюк алломалар – Муҳаммад ибн Мусо ал- Хоразмий (783–850), Аҳмад ибн Муҳаммад ал-Фарғоний (797–865), Имом ал- Бухорий (810–870), Муҳаммад ат-Термизий (824–892), Абу Наср Форобий (873–950), Абу Райҳон Беруний (973–1048), Абу Али ибн Сино (980–1037), Маҳмуд аз-Замаҳшарий (1075–1144) ва бошқалар яшаб ўтганлар. Уларнинг бизгача етиб келган фундаментал асарлари эллинизм давридаёқ кўтарилган юридик техника муаммоси ўрта асрларда ривожланиш учун янги туртки олганини кўрсатади 2 . VIII-Х асрлар мобайнида фиқҳ методологиясини яратиш устида иш олиб борилди. Ислом жамиятида ҳар қандай қарор қабул қилишнинг асосий манбаи сифатида Қуръон, сунна ва ижмоъ (муҳокама этиладиган масала юзасидан мужтаҳидларнинг бир фикрга келишуви) эътироф этила бошлади. Инсон қилмиши кўрилганда фақиҳ шу манбалардан бирига асосланган бўлса, у чиқарган ҳукм шариат ҳукми деб ҳисоблана бошлади 3 . “Фиқҳ диний ҳуқуқий фан сифатида икки йўналишда ривожланди: 1) “фуруъ ал–фиқҳ” – кишиларнинг шариат қонунларига мувофиқ хулқ- атворига доир нормалар ҳақидаги фан; 2) “усул ал–фиқҳ” – шариат манбалари, уларни талқин қилиш ва муайян ҳуқуқий масалаларни ечишда улардан фойдаланиш усулларини ўрганадиган фан” 4 . Фиқҳ юридик техникасининг ривожланишига хоразмлик буюк аллома Абу Абдуллоҳ ал-Хоразмий (вафоти 997 йил) улкан ҳисса қўшди. Унинг 1 Қаранг: Schacht Joseph. Theology and Law in Islam // Theology and Law in Islam / Edited by G.E. von Grunebaum.– Otto Harrassowitz, Wiesbaden, 1971. – P.19–22. 2 Қаранг: Саидов А., Жузжоний А. Шарқ ва инсон ҳуқуқлари. – Тошкент: Ижтимоий фикр, 1998. – Б.142. 3 Қаранг: Расулов Д.Н. Ф икх и калам в трудах мыслителей Центральной Азии (Х–ХII вв.): Автореф. дис. ... канд. истор. наук. – Тошкент: Институт востоковедения имени Абу Райхана Беруни Академии наук Республики Узбекистан, 2000. – 28 с. 4 Муҳамедов Ҳ.М. Ислом ва давлат назарияси муаммолари. – Тошкент: Адолат, 1998. – Б.39 17

бизгача етиб келган “Фанлар калити” (“Мафотиҳ ал–улум”) китобида шариат меъёрларини баён этишнинг турли жиҳатлари таҳлил қилинади 1 . Кейинчалик Европа мамлакатларида ҳуқуқ ва юридик техника соҳасида тадқиқотлар жараёни фаоллашди. Таниқли рус ҳуқуқшунос олими С.А.Муромцев фикрига кўра, қадимги одамлар ўз майллари ва қилмишларини билиш ва акс эттириш учун, одатда, улар бошқалар учун ҳам тушунарли бўлган ёрқин ташқи кўринишдан фойдаланганлар. Инсоннинг бундай шаклдан фойдаланишга бўлган эҳтиёжига С.А.Муромцев қадимги формализм манбаи, Қадимги Рим ҳуқуқида аксарият битимлар асосан формал хусусият касб этганининг сабаби сифатида қарайди 2 . Шу боис Қадимги Римда онт ичиш тартиб-таомили (давлат лавозимини эгаллашда қасамёд қилиш, буюм сотиб олганда қўл кўтариб онт ичиш (манципация) ва ҳоказолар) муҳим аҳамият касб этган. Ҳуқуқий рамзлар, жумладан, Рим ҳуқуқининг қадимги рамзи – найзадан ҳам айни шу мақсадда фойдаланилган. Таъкидлаш жоизки, ҳуқуқ шаклланишининг юқорида зикр этилган икки йўналиши билан юридик техника шаклланишининг икки йўналиши муштаракдир. Уларнинг ўртасидаги фарқ, бизнингча, шундаки, биринчи ҳолда – у оламшумул хусусият касб этади, чунки ҳуқуқий тизимнинг шаклланиш жараёнини акс этиради, иккинчи ҳолда эса – мулкдор-индивид манфаатлари нуқтаи назаридан шаклланади. Маълумки, бу манфаатлар, одатда, ўз ҳуқуқини (бошқалар учун) акс эттириш, мустаҳкамлаш ва ҳимоя қилишдан иборат бўлади. Ҳуқуқнинг “қуйи”дан шаклланиш жараёнига Р.Иерингнинг ҳуқуқ техникаси тарихан юриспруденциядан олдин вужудга келган деган хулосасини татбиқ этиш мумкин 3 . 1 Қаранг: Расулов Д.Н. Фиқҳ илми ва унинг Абу Абдуллоҳ ал–Хоразмийнинг “Мафотиҳ ал–улум” асаридаги баёни // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. – 1999. – № 1–2. – Б. 75-79. 2 Қаранг: Муромцев С.А. О консерватизме римской юриспруденции. – М.: 1875. – С. 30. 3 Қаранг: Иеринг Р. Юридическая техника. – СПб., 1906. – С. 4-24 18

Ҳуқуқий ҳодиса сифатида қадимда вужудга келган юридик техника роман-герман ҳуқуқи мамлакатларининг ҳуқуқий категориялар тизимидан XIX-XX асрлардагина ўрин олди. Ушбу мамлакатларда “юридик техника” тушунчаси шаклланишининг тарихий асоси сифатида икки омилни қайд этиш мумкин. Биринчиси – ўрта асрлар теологик дунёқарашининг буржуазия юридик дунёқараши томонидан сиқиб чиқарилиши билан боғлиқ. Унинг доирасида Рим ҳуқуқи заминида етилган ҳуқуқий шакллар жамият асоси сифатида қаралган. Иккинчиси – ҳуқуқ фанининг роли ҳуқуқни формал- юридик таҳлил қилишдан иборат, деб ҳисоблаган юридик позитивизм таълимотининг ривожланиши билан боғлиқ. Пировард натижада ҳуқуқнинг тузилиш шакли, шунингдек, уни ўрганишнинг тегишли методи муаммолари биринчи ўринга чиқди. Айнан догматик юридик метод юридик техника тушунчаси (концепцияси)нинг асосига айланди. Ўша давр юридик адабиётларида догма деганда, муайян мамлакат амалдаги ҳуқуқи асослари (принциплари)нинг тизимли баёни тушунилган 1 . Бундай баён тавсифлайди, умумлаштиради, таърифлайди ва таснифлайди. Қонунчилик ҳамда ҳуқуқ ҳақидаги таълимотни ўз ичига олган догма айни вақтда қонунларни ўрганиш билан мутлақо боғлиқ эмас. Шу маънода у ҳуқуқ назарияси билан ўхшаш деб қаралади. Шу билан бирга, догма юридик маҳорат тармоғи сифатида ва ниҳоят, “амалиётчи-юрист ўз фаолиятида амалга ошириши лозим бўлган ҳуқуқий тартиб” сифатида қаралади. Хуллас, догма (догматик метод) сермаъно ва серқирра тушунча бўлиб, у ҳуқуқни билиш (ўрганиш) методини ҳам, юридик фан (ҳуқуқ назарияси)ни ҳам, унинг қоидаларини юрист фаолиятида амалга татбиқ этиш усули (маҳорати)ни ҳам англатади. Бизнингча, у сўнгги зикр этилган ҳолатда юридик техника билан тенглаштирилади. 1 Gressman E. Separations of Powers: The Third Circuit Dimention // Seton Hall Law Review, 1989. – № 3. – P.4919

Бинобарин, тарих юридик техника анча чуқур илдизларга, ривожланишнинг ўз хусусиятларига эга бўлганидан далолат беради 1 . Булар, жумладан, матннинг норматив тузилиши, моддаларда сарлавҳалар мавжудлиги, махсус ҳуқуқий атамалар қўлланилгани ва бошқалар. Унификацияланган илк ҳужжатларда, масалан, Темур тузукларида тизимга солинган матн, сарлавҳалардан иборат боблар, аниқ атамаларга дуч келиш мумкин 2 . Умуман олганда, барча замонларда нормалар яратувчи ҳуқуқшунослар юридик техникадан моҳирона фойдаланиш йўли билан ҳуқуқни такомиллаштиришга қодир бўлганлар, десак, асло янглишмаган бўламиз. Зеро, ҳуқуқни шакллантириш жараёни ҳамиша давлат фаолиятининг мураккаб тури ва шакли сифатида намоён бўлиб келган 3 . Юридик техникага, яъни қонунлар ва бошқа ҳуқуқий ҳужжатлар яратиш санъатига, шунингдек, юридик техника методологиясига оид илк тадқиқотлар антик дунё мутафаккирлари, хусусан, Афлотун, Арасту, Цицерон номлари билан боғлиқ. Уларнинг асарлари қонунчиликни яратиш, ўзгартириш ва такомиллаштириш масалаларига бағишланганлиги билан ажралиб туради 4 . Қадимги Рим юристлари ҳуқуқ ижодкорлиги ва ҳуқуқни қўллашда иштирок этар эканлар, жумладан, баённинг қисқа ва лўндалигига эришишга чақирганлар ҳамда юридик техниканинг бу қоидасини амалга оширишга ўзлари ҳам ҳаракат қилганлар. Масалан, “Дигестлар”да император Юстиниан ўз квесторига “ортиқча узун жумлаларни қисқартириш”га ҳаракат қилишни 1 Қаранг: Файзиев М.М. Механизм действия Конституции Республики Узбекистан. – Тошкент, 1997. – 54 с. 2 Қаранг: Мўминов И. Амир Темурнинг Ўрта Осиё тарихида тутган ўрни ва роли. – Тошкент: Фан, 1993. – Б. 67. 3 Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик. – Тошкент: Адолат, 2007. – Б.583 4 Қаранг: Аристотель. Политика. Соч.: в 4 т. – М.: Мысль, 1983. – С.88 ; Платон. Законы. Собр. соч.: в 4 т. – М.: Мысль, 1994. Т. 4. – С. 93 20

ва эски китобларнинг “ноўрин ёки номукаммал” жойларини тузатишни буюради 1 . Кейинчалик “юридик техника” тушунчасини ишлаб чиқишда Ф.Бэкон, Т.Гоббс, Ж.Локк, Ш.Л.Монтескье, Т.Мор, С.Пуфендорф, Р. фон Иеринг ҳамда Янги давр ва Маърифатчилик даври бошқа мутафаккирларининг ҳам хизмати катта бўлган 2 . Шунингдек, инглиз утилитаризми асосчиси И.Бентам (1760-1763) асарлари ҳам бу борада муҳим рол ўйнаган 3 . Ушбу мутафаккирнинг ҳуқуқ назарияси, конституциявий ҳуқуқ, фуқаролик ҳуқуқи ва халқаро ҳуқуқ, жиноят процессига оид асарлари айниқса машҳур. Олим илгари сурган ғоялар ҳуқуқнинг ҳар бир тармоғи учун қимматли бўлиб, улар қонунчиликни такомиллаштириш ва инсонпарварлаштириш, унинг самарадорлигини ошириш руҳи билан суғорилган. Юридик техника масалаларини у “Шарҳлар шарҳи” (1775), “Умуман қонунлар ҳақида” (1782) асарларида таҳлил қилган. Бентамнинг ҳуқуқ дунёсини ўрганишга нисбатан ёндашуви, унинг ўз эътирофига кўра, танқидий юриспруденция хусусиятини касб этади. Унинг қонунларни тузиш ҳамда юридик техника қоидаларининг муҳим принциплари ҳақидаги қарашлари ҳанузгача ўз аҳамиятини йўқотган эмас. Юридик техника ҳақидаги ҳозирги таълимотнинг асосчиси инглиз мутафаккири Френсис Бекон (1561-1626) ҳисобланади. Унинг “Янги органон” (1620) асарида қонунларни ёзиш қоидалари баён этилган. Асарда Бекон юридик тил нафақат қисқа, балки қонунларни ҳар хил тушунишга йўл қўймайдиган даражада аниқ бўлиши лозимлигини таъкидлайди. Олимнинг яна бир хизмати шундаки, у ҳуқуқни тизимга солиш усули саналган 1 Қаранг: Памятники Римского права: законы XII таблиц. Институции ГАЯ. Дигесты Юстиниана. – М.: Зерцало, 1997. – С.83 2 Қаранг: Гоббс Т., Левиафан Н. Мир философии: Книга для чтения. Ч.2. Человек. Общество. Культура. – М.: Политиздат, 1991. – С.450 3 Қаранг: Остроух А.Н. Учение Бентама о праве. – М.: Институт государства и права РАН, 2002. – С.23 21

инкорпорация ҳақида илк бор сўз юритган. Бекон инкорпоратив фаолиятни қонунлар тўпламини тузишнинг ишончли усули, деб ҳисоблаган 1 . Юридик техника муаммолари ҳақидаги мулоҳазаларга немис олими Самуил Пуфендорф (1632-1694) ижодида ҳам дуч келиш мумкин. У қонун ижодкорлигининг мазмунигагина эмас, балки унинг формал-юридик томонига ҳам жиддий талаблар қўяди. Жумладан, у давлат томонидан чиқарилган қонунлар тушунарли бўлиши лозим, деб ҳисоблайди. Қонун ижро этилиши учун аниқ, тушунарли тилда баён қилинган, фуқаролар эътиборига ҳавола этилган бўлиши лозим. Шу тариқа у “мукаммал” қонун матнини тайёрлаш масалаларига алоҳида эътиборни қаратади. Айни вақтда немис мутафаккири XVII асрдаёқ қонунчилик техникаси чегарасидан четга чиқиб ва ҳуқуқни қўллаш соҳасидаги юридик техника муаммоларини ўрганиб, юридик техникани тушуниш уфқларини кенгайтирди 2 . XVIII асрнинг буюк мутафаккири Ш.Л.Монтескье (1689-1755) ўзининг “Қонунлар руҳи ҳақида” (1748) асарида қонунларни баён этишнинг баъзи бир принципларини таърифлайди. У қонунлар нима, деган саволни ўртага ташлаб, ўз саволига асарда шундай жавоб берган: “Қонунлар сўзнинг кенг маъносида нарсалар табиатидан келиб чиқадиган зарурий муносабатлардир”. Монтескье фикрига кўра, бу муносабатлар нарсаларга ичдан хос бўлиб, уларни топиш ва ўрганиш мумкин. Улар бошқарув типи (тирания, монархия, демократия ва бошқалар) билан белгиланади ва мамлакатнинг физик хусусиятлари, унинг совуқ, иссиқ ёки мўътадил иқлими, рельефининг хусусияти (текислик ёки тоғли ўлка), дини, аҳолисининг сони, ахлоқи ва урф- одатларига кўра фарқ қилади. Монтескьенинг фикрича 3 , қонун услуби содда ва аниқ бўлиши керак; ҳар хил талқинга йўл қўймаслик учун тушунчалар нисбий эмас, балки мутлақ хусусият касб этиши лозим. Қонунда метафорик ва гипотетик иборалар 1 Қаранг: Субботин А.Л. Фрэнсис Бэкон . – М.: Наука, 1974. – С. 78. 2 Қаранг: Franklin О. Das Deutsche Reich nach Severinus von Monzambano (Грейфсвальд, 1872). ___________ 3 Қаранг: Монтескье Ш.Л. О духе законов. – М.: Госполитиздат, 1955. – С.6 522

ишлатишдан мумкин қадар қочиш керак. Қонунда исботлаш ва асослаш усулларидан фойдаланиш хавфлидир, чунки улар фақат зиддиятларга замин яратади. Аввало, қонунлар пухта ўйланган ва амалда зарур бўлиши, оқилоналик ва одилоналик мезонларига ва нарсалар табиатига зид бўлмаслиги керак, зеро, номукаммал, кераксиз ва адолатсиз қонунлар бутун қонунчилик тизимига путур етказади ва давлатнинг обрўсига дахл қилади. Италиялик олим Ч.Беккариа (1738-1794)нинг 1764 йилда нашр этилган “Жиноятлар ва жазолар ҳақида” асарида жиноят қонунларини яратиш, шарҳлаш ва амалда қўллаш принциплари таҳлил қилинган 1 . Юридик техниканинг ривожланишига инглиз олими Иеремия Бентам (1748-1832) салмоқли ҳисса қўшган. У ўзининг “Қонунчилик мажлислари тактикаси” асарида қонунлар ва уларни тузиш принциплари, қонун ижодкорлиги техникаси қоидалари тўғрисида мулоҳаза юритади. Бунда у нафақат қонунчилик тили, балки норматив ҳужжатларнинг ички тузилиши масалаларига ҳам тўхталади. Мазкур асар юридик техникани ривожлантириш йўлида ташланган муҳим қадам бўлди 2 . “Юридик техника” атамасини илмий муомалага XIX асрда яшаб ижод қилган таниқли немис олими Рудольф фон Иеринг (1818-1892) киритган. У ўзининг “Рим ҳуқуқи ривожланишининг турли босқичларида унинг руҳи”, деб номланган фундаментал тадқиқотига дебоча сифатида яратган кичик асарини “юридик техника” деб номлаган 3 . Иерингнинг фикрича, юридик техника ҳуқуқ фанидан анча олдинроқ пайдо бўлган, чунки ҳар қандай фан билишдан бошланади. Айни чоғда олим “юридик техника” тушунчасига таъриф беради. Тўғри, бунда у қонунчилик техникасини тушунади. Бундан ташқари, у ҳуқуқда тежамлилик қонуниятини таърифлайди, қонунлар тузишнинг кўп сонли қоидаларини таклиф қилади, 1 Қаранг: Б еккариа Ч . О преступлениях и наказаниях . – М .: Стелс БИМПЛ , 1995 . – С.56 2 Қаранг: Bentam J. Manuel of political economy // Jeramy Bentham-s Economie Weitings / Ed. by W. Stark. – London , 1952. – Vol. 1. – P. 224 3 Қаранг: Иеринг Р. Юридическая техника / Пер. с нем. – СПб. , 1906. –С ._______ 23

қонунчилик техникаси соҳасида тўпланган қоидаларни таснифлашни амалга оширади, уларнинг аксариятини атрофлича таҳлил қилади. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, XIX-XX аср чегарасида ҳуқуқ назарияси ҳали унча ривожланмаганлиги боис Иеринг юридик техникани юридик фаннинг мустақил тармоғи сифатида фарқламаган ва у юридик техникага ҳуқуқ назариясини ҳуқуқшунос фаолиятига татбиқ этиш усули сифатида қараган. Иеринг асарларидан сўнг юридик техникага мустақил тушунча сифатида қарала бошлади. Бунга Ф.Женининг Наполеон Кодексининг юз йиллигига бағишлаб ёзган “Ҳозирги фуқаролик-ҳуқуқий кодекслаштирилган ҳужжатларида қонунчилик техникаси” асари мисол бўла олади. Ўтган асрнинг 20-йилларида “Ф.Жени қонун ижодкорлигининг икки босқичини: ҳуқуқий тартибга солиш ечимини излаш ва қонунларни техник жиҳатдан тузишни фарқлаган. С.Давен ўзининг “Ҳуқуқ умумий назарияси” асарида бу икки босқични қонунни “техник жиҳатдан” ишлаб чиқиш тушунчаси билан боғлаган. Аммо бунда у “моддий” ва “формал” жиҳатларни фарқлаган” 1 . Қонунлар яратиш техникаси масалалари шўро даврида ҳам олимлар эътиборидан четда қолмаган. Уларга, жумладан, гарчи тоталитар характерда бўлса-да, Л.Успенскийнинг 1927 йилда нашр этилган “Юридик техника ҳақида очерклар” китоби бағишланган 2 . Ўзбекистонда юридик техниканинг ривожланишида янги босқич республикамиз ўз мустақиллигини қўлга киритган пайтдан бошланди. Миллий ҳуқуқий адабиётларимизда юридик техника муаммоларига эътибор кучайди. Бу муаммоларга бағишлаб мақолалар ёзилмоқда, илмий-амалий семинарлар ва конференциялар, давра суҳбатлари ўтказилмоқда 3 . Юридик техника давлат ва ҳуқуқ назарияси бўйича дарсликлар ва ўқув 1 Керимов Д.А. Законодательная техника: Научно-методическое и научное пособие. – М.: Норма, 1998. – С. 17. 2 Қаранг: Успенский Л. Очерки по юридической технике. – Тошкент , 1927. – С. 44 3 Қаранг: “Қонун ижодкорлиги ва қонунчилик техникаси: назария ва амалиёт муаммолари” мавзусидаги илмий-амалий семинар материаллари. – Тошкент: АҚҲМИ, 2005. – Б. 171; Саидов А.Х., Кўчимов Ш.Н. Қонунчилик техникаси асослари. – Тошкент, 2001. – 272 б.; Нажимов М.К., Сайдуллаев. Қонунчилик техникаси. Ўқув қўлланма. – Тошкент: ТДЮИ, 2008. – 184 б. 24

қўлланмаларига, тармоқ ҳуқуқий фанларига мустақил мавзу сифатида киритилмоқда. Шунга қарамай, юридик техника муаммоларини ўрганиш ҳали яхши йўлга қўйилганича йўқ. Тўлақонли юридик техника назарияси мамлакатимизда ҳали яратилмаган. “Юридик техника” тушунчасининг умумий қабул қилинган таърифи мавжуд эмаслиги, унинг таркибий қисмлари, ҳуқуқ соҳасидаги ўрни ва аҳамияти, қонунчиликнинг турли тармоқларида қўлланиш хусусиятлари ва ҳоказоларга муфассал тавсиф берилмагани бунинг исботидир. Сўнгги йилларда мамлакатимиз олимлари юридик техниканинг қўлланиш доирасини янада кенгайтириш ва унинг таркибига янги қисмлар киритиш устида фаол иш олиб бормоқдалар 1 . Умуман олганда, давлатнинг ижтимоий муносабатларни тартибга солишга қаратилган иродаси ҳуқуқ нормалари тизими орқали ифода этилади. Бунинг учун ҳуқуқ нормалари муайян шаклда ифода этилиши, айниқса, мамлакатимиз Президенти И.А.Каримов асосли равишда таъкидлаганидек: “Қонунлар ҳаётий амалиёт билан боғлиқ бўлиши ва ундан келиб чиқмоғи керак” 2 . Аслида бу жиҳатлар давлатнинг иродаси билан қабул қилинадиган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда ўзининг тўлиқ ифодасини топмоғи лозим. Шунинг учун ҳам давлат иродаси натижаларини қонунчилик ҳужжатларида аниқ, турли хил маъно англатмайдиган ва муайян шаклда акс эттириш ҳуқуқ ижодкори олдида турган асосий мақсад ҳисобланади. Ҳеч шубҳасиз, ушбу мақсадга юридик фаннинг махсус соҳаси – юридик техника орқали эришилади. 1 Жумладан, қаранг: Одилқориев Ҳ.Т. Ўзбекистон Республикасида қонунчилик жараёни: назария ва амалиёт масалалари.: юрид. фан. док. ... дис. – Тошкент: ЎзР ФА И.Мўминов номидаги Фалсафа ва ҳуқуқ институти, 1995. ---------- ; Саидов А.Х., Кўчимов Ш.Н. Қонунчилик техникаси асослари. – Тошкент, 2001. ------- ; Нажимов М.К., Сайдуллаев Ш.А. Қонунчилик техникаси. Ўқув қўлланмаси. – Тошкент: ТДЮИ, 2008 . ------- ; Юлдашева З.А. Создание и основные особенности конституции Республики Узбекистан. Иторико-правовые исследования: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. – Тошкент: ТГЮИ, 1997. – 24 с. 2 Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б.320 25

1.2. Юридик техника тушунчасига оид замонавий ёндашувларнинг ўзига хос жиҳатлари Ҳар қандай давлат қонунчилик фаолияти орқали жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, маданий ва мафкуравий соҳаларидаги энг муҳим масалаларни ҳал этишга қаратилган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар яратади. Қонун чиқариш ёки қонунчилик давлатнинг ажралмас функцияси ва шундай бир фаолият йўналишики, унда давлатнинг олий вакиллик органи ижтимоий тажрибани умумлаштириш асосида жамиятга давлат раҳбарлигини амалга ошириш ҳамда ижтимоий муносабатларни тартибга солиш мақсадида қонунлар ишлаб чиқади, мавжуд қонунларни ўзгартиради ва эскирганларини бекор қилади. Зотан, “қонунлар жамиятдаги муҳим ижтимоий муносабатларни тартибга солиш учун қабул қилинади ва норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ўртасида юридик кучи жиҳатидан энг юқори ўрин тутади” 1 . Уларни яратишда эса юридик техника муҳим аҳамиятга эга бўлади. Шунга кўра ҳозирги кунда мамлакатимиз юридик фанида ҳам, чет эл юридик фанида ҳам юридик техника соҳасида бир қатор тадқиқотлар олиб борилмоқда 2 . Ҳуқуқий ҳужжатларнинг юксак техник-юридик даражаси жамият умумий ва ҳуқуқий маданиятининг муҳим кўрсаткичларидан бири ҳисобланади. Э.Аннерснинг “Европа ҳуқуқи тарихи” китобига ёзилган сўзбошисида: “Мамлакатнинг маърифатлилик даражаси унда юридик техника қай даражада ривожлангани билан белгиланади” 3 , деб таъкидланадики, бу фикрга қўшилмаслик мумкин эмас. Шуни ҳам алоҳида қайд этиш керакки, ҳуқуқий қонунларни “конструкциялаш, яъни лойиҳасини 1 Ўзбекистон Республикаси Конституциясига шарҳ / А.А.Азизхўжаев, Ғ.Абдумажидов, М.А.Аҳмадшаева ва бошқ.; Масъул муҳарир – А.А.Азизхўжаев. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – Б.287 2 Қаранг: Саидов А.Х., Кўчимов Ш.Н. Қонунчилик техникаси асослари. – Тошкент, 2001. – 272 б.; Dabin J. La technique de l'аlaboration du droit positif. Spеcialement du droit prive. – Bruxelles; Paris, 1935. – Р .67 ; Hauriou М. Aux sources du droit: Le pouvoir, l'ordre et la liberte. – --------- , 1933. – P.127-128 ; Нашиц А. Правотворчество. Теория и законодательная техника. – М.: Слово, 1997. – 138 б . ва бошқалар . 3 Аннерс Э. История европейского права. – М. , 1994. – С.7 26

ишлаш – юксак маданий тараққиётнинг муҳим ютуғидир. Эртами-кечми, барибир юксак орзулар ушаладиган етук маданият муқаррар равишда қонунларнинг чиқарилишига олиб келади. Қонун ҳам, маданиятнинг ўғлони сифатида, ўз онаси – маданият ютуқларини кўпайтириб, мустаҳкамлаб, унга доимий ғамхўрлик қилади. Бу ўринда шуни ҳам қайд этиб ўтиш лозимки, қонунлар, агар улар мукаммал бўлса, жумладан, маданият кўринишларидан бири сифатида ҳуқуқни ҳам шакллантириш қобилиятига эгадир; айни чоғда у орқали бошқа (ҳуқуқ тақозо этган) ҳуқуқий қадриятлар ҳам мустаҳкамланади. Қонун томонидан процессуал тартибда илк қадриятлар яратилади. Чунончи, қонунларни қабул қилиш бўйича парламент тартиб- таомиллари, ҳокимиятлар ўртасидаги можароларни ҳал этиш йўл-йўриқлари, жиноий ва фуқаролик ишлари бўйича одил судловни олиб бориш ҳуқуқий маданият даражасидан яққол гувоҳлик беради” 1 . Аксинча, ҳуқуқий ҳужжатларнинг композицион тузилиши, ташқи кўриниши, мантиқ талаблари, баён этиш услубига эътиборсизлик мазкур ҳужжатларнинг декларативлиги, зиддиятлилиги ва ноаниқлигига сабаб бўлади, бундай салбий ҳолатлар эса улардан турли номаъқулчиликлар йўлида фойдаланишга имконият яратади, пировард натижада қонунийлик ва ҳуқуқ-тартибот даражаси пасая боради 2 . Зотан, “Қонунийлик ва ҳуқуқ- тартиботнинг ҳолатига қараб шахс эркинлиги даражаси, унинг ҳуқуқ ва эркинликларининг ҳақиқийлиги, демократиянинг даражаси ва чинакамлиги белгиланади” 3 . Бинобарин, юридик техникага илмий ва амалий қизиқиш мавжудлиги бежиз эмас. Чунки, ушбу жараён қуйидаги бир қатор объектив ва субъектив омиллар билан белгиланади: Биринчидан, бутун қонунчилик тизими тубдан ўзгаргани, унинг самарадорлигини ошириш, ҳуқуқий давлат қуриш доирасида ҳуқуқ 1 Қаранг: Каримов Р.К. Роль закона в формировании правовой культур ы // Право. – 1998, –№ 2. – С .69 2 Қаранг: Алексеев С.С. Общая теория права: В 2 т. Т. 2. – М. , 1981. – С.270 3 Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик. – Тошкент: Адолат, 2007. – Б.872 27

тизимининг ички муштараклигини таъминлаш зарурияти билан белгиланади. Бу омил “ҳуқуқий давлатнинг негизи, унинг пойдевори – қонун ва қонунийликдир” 1 деган қоидадан келиб чиқади. Иккинчидан, олий юридик кучга эга бўлган ҳужжат – қонун ёрдамида ижтимоий муносабатларга тартибга солувчи таъсир кўрсатиш доираси кенгайгани, қонунчилик материалига ишлов бериш, уни тизимга солишга нисбатан янгича ёндашув талаб этилаётгани, ижтимоий муносабатларга амалда таъсир кўрсатиш механизмларини яратиш зарурияти билан белгиланади. Учинчидан, ҳуқуқнинг дунё миқёсида интеграциялашуви шароитида ҳуқуқий тизимларнинг ўзаро яқинлашиши, халқаро ҳуқуқ қоидаларининг миллий ҳуқуқдан устунлиги принципи қарор топгани, ҳуқуқнинг аксарият тармоқлари ва институтларини, ҳуқуқий атамашуносликни, қонун ижодкорлиги ва ҳуқуқни қўллаш тартиб-таомиллари ва режимларидан фойдаланишни бир хиллаштириш зарурияти билан белгиланади. Таъкидлаш жоизки, қонунчилик сифатини ошириш борасидаги ҳаракатлар умумий хусусият касб этади. Ҳозирги вақтда қонунчилик фаолияти муаммоларини комплекс ўрганиш билан шуғулланадиган илмий ва ўқув фани легистика, деб аталади. Бу ёндашув, Швейцария давлат бошқаруви академиясининг профессори Л.Мадер фикрига кўра, фан, санъат ва маҳорат билан боғлиқ жиҳатларни бирлаштиради ва қонун ҳужжатларининг мазмунига ҳам, шаклига ҳам эътибор қаратади 2 . Тўртинчидан, ахборот ҳуқуқий тизимлари кенг тарқалиши билан белгиланади. Бу қонун ҳужжатларини янада аниқроқ таснифлаш ва бирхиллаштиришни талаб қилади. Кўрсатилган масалаларни юридик техникасиз ҳал этиш деярли мумкин эмас. Ниҳоят, бешинчидан, инсон ҳамда фуқаро ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилишда қонунчиликнинг роли ошиб бораётгани 1 Исломов З.М. Ўзаро муштарак асослар / Ҳаёт ва қонун. – 2003, –№3. – Б.60 2 Қаранг: Arnaud A.J. Les jurists face a la societe. Du XIX siecle a nos jours. – ----------- , 1975. – Р . 8928

билан белгиланади. Ҳозирги давр нафақат давлат хизматчилари, балки оддий фуқаролардан ҳам юксак даражада ҳуқуқий саводхонликни ва юридик техникани билишни талаб қилади. Бинобарин, юридик техника фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини амалга оширишда таъсирчан воситага айланмоқда. Ўз навбатида, юридик техниканинг моҳиятини англаб етиш мазкур тушунчанинг мазмунини тавсифлашга киришиш имконини беради. Маълумки, “техника” атамаси юнонча “tehne” сўзидан олинган бўлиб, бирон-бир ишда қўлланиладиган кўникмалар ва усуллар мажмуини, уқув, маҳорат, санъат кабиларни англатади. Ижтимоий ишлаб чиқариш ривожланиши билан “техника” тушунчаси тарихан ўзгариб борган. Ҳозирги замон тилида “техника” сўзи сермаъно тушунчадир 1 . Норматив ҳужжатларнинг лойиҳаларини тузиш техникаси мураккаб ва сермеҳнат жараён бўлиб, қонун чиқарувчи ҳуқуқий категорияларни акс эттириш учун техника воситаларидан моҳирона фойдаланиши, жамият олдида турган турли-туман вазифаларни ҳисобга олиши ва уларни қонунда аниқ акс эттириши лозим. Қонун чиқарувчи лексика, грамматика, қонунчилик услубини мукаммал билиши, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тузиш борасида чуқур билимлар ва амалий тажрибага эга бўлиши даркор. Бу каби хусусиятларга давлатимиз бошлиғининг миллий парламентимиз юқори ва қуйи палаталари фаолияти билан боғлиқ қуйидаги сўзлари қўшимча бўлиши мумкин: “Бу борада қуйидаги мисол алоҳида эътиборга молик, деб ўйлайман. Юқори палатада кўриб чиқиш жараёнида тўртта қонун қайтарилди. Улар бўйича Қонунчилик палатаси билан биргаликда келишув комиссиялари тузилиб, барча баҳсли масалалар кўриб чиқилди ва ўзаро мақбул хулосага келинди. Икки палата ўртасида шаклланаётган мана шундай эътиборга сазовор муносабат ва тажриба, аввало, бугун парламентимизда демократик кўникма ва жараёнлар қарор топаётганидан дарак беради. Ва шундай мисоллар мамлакатимизнинг қонунчилик ҳокимияти тизимида қабул 1 Қаранг: Бобоев Ҳ.Б., Қаҳҳоров А. Демократик конституциянинг ижтимоий-ҳуқуқий қирралари. – Тошкент: Ўзбекистон, 2000. – Б.18-28. 29

қилинаётган қонунларнинг юксак сифатини, жамиятдаги манфаатлар уйғунлигини таъминлайдиган, ўзаро мувозанатни сақлашга хизмат қиладиган самарали тизим шаклланаётганини яна бир бор намойиш этади” 1 . “Юридик техника” тушунчасининг этимологияси ҳақида сўз юритганда, мазкур масала миллий юридик адабиётларимизда деярли ўрганилмагинини қайд этиш лозим. Бизнинг давлат ва ҳуқуқ назариясига оид дарсликларимизда ҳуқуқнинг келиб чиқиши ҳақидаги бўлимларда, одатда, мазкур жараённинг турли (иқтисодий, сиёсий, фалсафий ва бошқа) омиллари кўриб чиқилади. Аммо уларнинг орасида юридик-техник омил мавжуд эмас 2 . Пировардида улар диққат марказидан ҳуқуқнинг вужудга келиш сабаблари ўрин олади ва бу жараён қандай юз бергани, яъни инсоният тарихида ҳуқуқнинг вужудга келиш техникаси (ва технологияси) тўғрисидаги масала деярли ўрганилмайди. “Техника” атамасининг ҳуқуқда қўлланилиши ундан ижтимоий ҳаётнинг нотехникавий соҳасида, хусусан, санъатда, фаннинг тегишли тармоқларида, спортда ва ҳоказоларда фойдаланишнинг айрим кўринишидир. Бунда “юридик техника” тушунчасида “юридик” атамаси “техника” тушунчасининг қўлланиш доирасини белгилашга хизмат қилади. Ж.Мюррейнинг инглиз тилининг изоҳли луғатида “техника” тушунчасига санъатнинг формал ёки механик қисми, деб таъриф берилган. Бунда мазкур тушунчанинг сермаънолилиги қайд этилади. Айни пайтда тор ёки махсус маънодаги “техника” тушунчаси қайд этилган сермаънолиликка қўшимча тарзда ўзи қўлланиладиган муайян ижтимоий соҳанинг хусусиятларини ҳам акс эттиради. Хусусан, “юридик техника” тушунчасида унинг типологик ва назарий жиҳатлари, ҳуқуқ шакли ва тузилишининг хусусиятлари, шунингдек, айрим муаллифларнинг юридик техника ҳақидаги 1 Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари – олий қадрият. Т. 14 . – Тошкент: Ўзбекистон, 2006. – Б.141 2 Қаранг: Таджиханов У., Одилқориев Х., Саидов А. Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий ҳуқуқи. – Тошкент, 2001. – 752 б.; Файзиев М.М . Механизм действия Конституции Республики Узбекистан. – Тошкент, 1997. – 54 с. 30

қарашлари акс этиши мумкин. Пировардида мазкур тушунча янада сермазмун аҳамият касб этадики, бу мутлақо ноўриндир, чунки ҳар қандай илмий категория фақат битта маънога эга бўлиши лозим. Дарҳақиқат, техника эҳтиёжларни қондириш, бирон-бир мақсадга эришишнинг муайян воситаси саналса, ҳуқуқда техника, қўлланилган ёндашувга қараб, қонунни тайёрлаш ва қабул қилиш усуллари ҳам, қонуннинг ўзи ҳам, ҳуқуқни шарҳлаш усуллари ҳам, ҳуқуқнинг ўзи ҳам бўлиши мумкин. Шу маънода роман-герман ҳуқуқи юристлари ўртасида кенг тарқалган: “Ҳуқуқ техникага эга ва ўзи ҳам техникадир” 1 , деган ибора мутлақо ўринлидир. Бошқача айтганда, “техника” тушунчаси айни пайтда ҳуқуқдан ташқаридаги ҳодиса сифатида ҳам, ҳуқуқнинг синоними сифатида ҳам амал қилади. Шуни алоҳида қайд этиб ўтиш лозимки, “Ҳуқуқий тизимларни таснифлашда этник, ирқий, жуғрофий, диний тушунчалардан тортиб то юридик техника ва ҳуқуқ услуби билан тугайдиган хилма-хил омиллардан фойдаланилади. Таснифларнинг кўплиги шундан келиб чиқади. Шунга қарамай, Р.Давид томонидан берилган ҳуқуқий оилалар таснифи энг оммавийси бўлиб чиқди. У – дин, фалсафа, иқтисодий ва ижтимоий таркибларни ўз ичига олган мафкура ҳамда ҳуқуқ манбаларини асосий таркиб сифатида қамраб олувчи юридик техникадан иборат икки мезоннинг қўшиб олиб борилишига асосланган” 2 . Айтайлик, англо-саксон ҳуқуқи мамлакатларида “қонунчилик техникаси” тушунчаси анча кенг тарқалган. Аммо, роман-герман ҳуқуқи мамлакатларидан фарқли ўлароқ, бу ерда қонунчилик техникаси деганда, норматив ҳужжатнинг формал йўналишлари эмас, балки қонунчилик ташаббусидан қонунни промульгация қилишгача бўлган босқичларни қамраб олувчи қонун ижодкорлиги жараёни тушунилади. Унга риоя этиш муҳокама қилинаётган қонунлар лойиҳаларида хатоларга, шунингдек, уларни қабул қилишда шошма-шошарликка йўл қўйилишининг олдини олишни кафолатлайди, деб қаралади. Қонунчилик 1 Ha u riou М. Precis de droit constitutionnel. 2 ed. – ----------- , 1929. – P. 4. 2 Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик. – Тошкент: Адолат, 2007. – Б.742 31

техникасини бундай тушуниш мазкур мамлакатларда деярли умум эътироф этилган бўлса-да, аммо улар билан бир қаторда баъзан “юридик техника” тушунчаси ишлатилган ҳолларга ҳам дуч келиш мумкин. Америкада эълон қилинган адабиётларда юристнинг касбий фаолияти баъзан тўлиқ техника билан боғланади 1 . Бундай ёндашув, ҳуқуқ фақат низоларни ҳал қилиш ёки тўқнашган манфаатларни мувофиқлаштириш усулидир, деган тезисга асосланади. Бундан юристнинг иши ижтимоий тартибга солиш техникасини мукаммал билишдан иборат, деган хулоса келиб чиқади. Англо-саксон ҳуқуқининг категориялар тизимида “техника” тушунчасининг хусусияти маълум даражада унинг таълимоти ва тузилиши хусусияти билан белгиланади. Маълумки, бу ерда суд жараёнидан ташқарида ҳуқуқ мавжуд эмас, шу сабабли “ҳуқуқ” тушунчаси муқаррар тарзда тартиб- таомиллар (процедура)ни ўз ичига олади, ҳуқуқ назарияси эса ишларни кўриш методи сифатида қаралади. Хусусан, инглизча манбаларда “юриспруденция” тушунчаси баъзан ҳуқуқда билим ёки маҳорат сифатида, ҳуқуқ услуби ёки шакли сифатида таърифланган 2 . Ҳозирги вақтда “юридик техника” тушунчасининг мукаммал таърифлари мавжуд эмас. Умуман олганда, юридик фанда шундай бир вазият юзага келганки, бунда нафақат “юридик техника” тушунчасининг кенг эътироф этилган таърифи, балки мазкур муаммога нисбатан олимларнинг у ёки бу даражада ягона ёндашуви ҳам мавжуд эмас. Адабиётларда юридик техникага берилган таърифларнинг исталган бирини икки ёндашувдан биттаси – статик ёндашув ёки динамик ёндашувга киритиш мумкин. Статик ёндашув. Унга “юридик техника” тушунчасининг мазмунини унинг элементлари – методлари, усуллари, қоидаларини санаб ўтиш йўли 1 Қаранг: Сайдман А., Сайдман Р., Абейесекере Н. Руководство по законодательной технике: Законотворчество в интересах демократических социальных перемен в обществе: Издание на русском языке. Пер.: Г . Сергунина, А . Кашпура. – Бишкек: ПРООН, 2001. – С. 136. 2 Қаранг: Schuppe W. Die Methode der Rechtsphilosophie// Zeitschrift fiir vergleichende Rechtswissenschaft. Bd. – V., (1883) . – P .215 32

билан ёритиш хос. “Юридик техника” тушунчасининг статик ёндашув руҳидаги классик таърифи, масалан, қуйидагича янграйди: юридик техника – юридик ҳужжатларни тайёрлаш, тузиш ва расмийлаштириш, уларни тизимга солиш ва уларнинг ҳисобини юритиш қоидалари, методлари ва усуллари мажмуидир. Юридик фанда статик ёндашув узоқ вақт мобайнида етакчилик қилган, унинг тарафдорлари ҳозир ҳам кўплаб топилади. Бунда юридик техниканинг таркибий қисмлари, уларнинг ўзаро нисбати ҳақидаги тасаввурларда муайян фарқлар кузатилади, лекин ёндашув моҳияти ўзгаришсиз қолади – юридик техника фақат унинг таркибий қисмлари мажмуи орқали тавсифланади. “Юридик техника” ва “қонунчилик техникаси” тушунчаларига статик ёндашув доирасида берилган таърифларга, жумладан, Л.М.Бойко, Н.А.Власенко, Д.А.Керимов, А.С.Пиголкин 1 асарларида дуч келиш мумкин. Статик ёндашувнинг асосий камчилиги шундаки, масаланинг фаолиятга доир техник томони эътибордан четда қолади. Ҳамонки юридик техника, ҳар қалай, техника экан, унга таъриф беришда бу шунчаки таркибий қисмлар мажмуи эмас, балки, шу билан бирга, субъектларнинг муайян мақсадларга эришишга ва маълум вазифаларни ҳал этишга қаратилган фаолияти эканлигини ҳисобга олмаслик мумкин эмас. Демак, “юридик техника” тушунчасига таъриф беришда техник жиҳатни лозим даражада эътиборга олмаслик баъзан статик ёндашув тарафдорларини юридик техника таркибий қисмлари тизимида чалкашликка олиб келади. Бунга, чунончи, юридик техника таркибий қисмларига нисбатан умумэътироф этилган атамашуносликка доир ёндашув ҳанузгача мавжуд эмаслиги сабаб бўлади. Бир ёндашувда қонунчилик техникаси усуллари, методлари ва қоидалари бир хил деб ҳисобланадики, бизнингча, бу фикрга қўшилиш 1 Бойко Л.М. Законодательная техника (теория и практика): Дис. ... канд. юрид. наук . – Тошкент: ИФиП АН, 1984. – C . 17 ; Власенко А.Н. Проблемы точности выражения формы права (лингво-логический анализ): Автореф. дис. ... док. юрид. наук. – Екатеринбург: 1997. – 42 с. ; Пиголкин А.С. Теоретические проблемы правотворческой деятельности в СССР: Автореф. дис. … д.ю.н. – М., 1972. – 20 с. ; Керимов Д.А. Законодательная техника: Научно-методическая и научное пособие. – М.: НОРМА-ИНФОРМ, 1998. – С.70 33

қийин. Бошқа бир ёндашувда, қонунчилик техникаси қоидалари жамулжам ҳолда усуллар ва воситаларни ташкил этади, дейилади. Ҳолбуки, қоида (норма) усул (амал) бўла олмайди. Дарҳақиқат, “юридик техника” тушунчасига таъриф беришда техник жиҳатдан воз кечиб, юридик техниканинг барча таркибий қисмлари ўртасидаги фарқларни тушунтириш мумкин эмас. Тўғри танланмаган методологик ёндашув муқаррар тарзда чалкашликка сабаб бўлади. “Юридик техника” тушунчасига таъриф беришга нисбатан бошқа бир ёндашув динамик хусусият касб этади. Унинг умумий тавсифи қуйидагича: юридик техника муайян таркибий қисмлар мажмуи бўлиб, юридик техника уларнинг тизимигина эмас, балки фаолияти ҳамдир. Р.Иеринг “юридик техника” тушунчасини айнан шундай талқин қилади: “Биринчи маънода – мен “техника” деганда, вазифаси мазкур ҳуқуқий материалга ишлов беришдан иборат бўлган юридик санъатни тушунаман…, айтганда, техник метод; иккинчи маънода – бу вазифани ҳуқуқнинг ўзида амалга ошириш, яъни ҳуқуқнинг тегишли техник механизми, деб биламан” 1 . Бу ёндашувга С.С.Алексеев таклиф қилган таъриф ҳам мисол бўлиши мумкин: “Юридик техника – ҳуқуқий (норматив) ҳужжатларни яратиш ва тизимга солишда уларнинг мукаммаллигини таъминлаш учун қабул қилинган қонунларга мувофиқ қўлланиладиган воситалар ва усуллар мажмуи” 2 . Кўриб турганимиздек, бу таърифда қоидалар ва усуллар мавжудлиги шунчаки қайд этилмаган, балки улардан фойдаланиш омилига ҳам ишора қилинган. Бу ёндашув, бизнингча, тўғрироқ ва асослироқдир. Динамик ёндашувнинг камчилиги шундаки, техник фаолият баъзан ҳаддан ташқари кенг талқин қилинади ва “юридик техника” тушунчаси асоссиз равишда кенгайтирилади. Бу, аввало, ҳуқуқ ижодкорлиги жараёнини юридик техника предметига тўлиқ киритиш ҳолларига тааллуқли. Ҳолбуки, 1 Иеринг Р. Юридическая техника. – СПб., 1906. – С. 7 4. 2 Алексеев С.С. Общая теория права: В 2 т. Т. 2. – М., 1981. – С.270 34

бу юридик техникани тушунишда дуализмга, яъни иккиланишга, ҳардамхаёлликка сабаб бўлади. Юридик техникани норматив ва индивидуал ҳуқуқий ҳужжатларни тузиш, расмийлаштириш воситалари ва усуллари (методлари, қоидалари ва бошқалар) мажмуи сифатида тушунишга асосланган нуқтаи назар айниқса кенг тарқалган бўлиб, у асосан ҳуқуқ ижодкорлиги техникаси билан боғланади 1 . Сўнгги зикр этилган техника, одатда, қонунчилик (қонун ижодкорлиги) техникаси ҳисобланади. Бизнинг назаримизда, юридик техниканинг мазкур талқини таҳлил қилинаётган тушунча мазмунининг барча жиҳатларини тўла акс эттирмайди ва бу унга муайян тузатиш киритишни тақозо этади. Энг сўнгги чоп этилган адабиётларда айни шундай тузатиш киритишга бўлган уринишларга дуч келиш мумкин. Кўпчилик муаллифлар бундай тузатиш киритишни юридик техника ҳақидаги одатдаги тасаввурлар доирасида, яъни уни ҳуқуқий ҳужжатларнинг матнларини тузиш техникаси сифатида тушунган ҳолда амалга оширадилар. Баъзи олимлар эса, бунда юридик техникани умуман юридик фаолиятда қўлланиладиган техника сифатида тушуниб, юқорида зикр этилган тасаввурлар чегарасидан четга чиқадилар. Бунда улар юридик техника таркибий қисмларини фарқлаш масаласига турлича ёндашадилар. Айрим тадқиқотчилар юридик техникага тегишли фаолиятни амалга ошириш воситаларини ҳам, усулларини ҳам киритадилар 2 . Уларга қарама-қарши ўлароқ, баъзи олимлар юридик техникага фақат мазкур фаолият жараёнида фойдаланиладиган воситаларни ёки усулларни киритадилар. Юридик техникани тушунишда бошқа тафовутлар ҳам мавжуд. АҚШ ва Англияда нашр этилган юридик луғатларда юриспруденция позитив ҳуқуқ ҳақидаги фан сифатида формал хусусият касб этиши қайд 1 Қаранг: Саидов А.Х., Кўчимов Ш.Н. Қонунчилик техникаси асослари. – Тошкент, 2001. – Б. 272.; Blacks Law Dictionary. 4th ed. –Westpublishing, 1951. –P.992.; Pracis of procedure for the house of commons. 4th ed. – Ottawa, table research branch, 1991. –Р.67.; Jowitts Dictionary of English Law. 2th ed. –London, 1974. – 1035 p. ; Friedman W. The Legal Theory. –London, 1944. –P.255. 2 Қаранг: Шарль Р . Мусульманское право . – М . , 1959. – С. 11.35

этилади 3 . Унинг функциялари қаторига ҳуқуқий нормалар замирида ётган принципларни белгилаш, уларни лозим даражада таснифлаш, уларнинг ўзаро нисбатини аниқлаш ҳамда янги ва мураккаб ишларни ҳал қилиш методини белгилаш кабилар киради. Хуллас, юридик техника ҳуқуқ назариясига аниқланиш даражасидаёқ киритилган. Шунга ўхшаш манзарага тушунчалар аппарати соҳасида ҳам дуч келамиз. Бу ерда “техник” ва “формал-юридик” тушунчалари айни бир атама – “technical” ёрдамида ифодаланади. Роман- герман мактаби юристи “техника” атамасини ишлатадиган ҳуқуқни тавсифлаш соҳаларида инглиз-америка муаллифлари ундан фойдаланмайдилар. “Юридик техника” тушунчаси деярли умумэътироф этилган роман- герман ҳуқуқи мамлакатларида у айни вақтда ҳар хил маъно касб этади. Бу ҳол турли методология, шунингдек, “техника” ва “ҳуқуқ” тушунчаларининг серқирралиги ва айни шу сабабли ҳуқуқнинг техник жиҳатларига ҳар хил ёндашилиши мумкинлиги билан изоҳланади. Кўрсатилган мамлакатларда юридик техника муаммосига нисбатан ёндашувлар ранг-баранг бўлса-да, уларнинг икки турини фарқлаш мумкин: 1) “кенг” ёндашув, бунда юридик техника умуман ҳуқуқ билан айнийлаштирилади ёки унинг замирида ётади ёхуд ҳуқуқий борлиқнинг биттадан кўп жиҳатини акс эттиради; 2) “тор” ёндашув, бунда юридик техника ҳуқуқнинг фақат бир соҳаси – қонунчиликда мавжуд бўлади. “Кенг” ёндашув Ғарбий Европа ҳуқуқий адабиётларида, “тор” ёндашув эса – мустабид шўро тузуми ҳуқуқий адабиётларида (ҳуқуқий таълимот ривожланишининг маълум босқичларида) етакчилик қилади. Таъкидлаш лозимки, ХХ аср 60-йилларининг бошларигача юридик техника муаммосига нисбатан шўро муаллифлари ёндашувларида расмий ҳуқуқий таълимот таъсири деярли сезилмаган. Ҳолбуки, хусусий ҳуқуқни рад 3 Қаранг : S Blacks Law Dictionary. 4th ed. –Westpublishing, 1951. –P.992; Jowitts Dictionary of English Law. 2th ed. –London, 1974. Vol. 1. –P.1035. ; С hach t J. The Origins of Muhammadan Jurisprudence. – Oxford, 1950. – P.269. ; Murray J.A New English Dictionary. –Oxford, 1901. Vol. IX. –P.136. ; Strauds Judicial Dictionary of Words and Phrases. 4th ed. / Ed. by J. S. James. –London, 1974. Vol.5. –P.425.; Narvel G.K. Cases and Materials on International Law. –London, 2000. P.560-565 36

этишдан муқаррар тарзда Ғарбий Европага хос талқиндаги юридик техника тушунчасидан воз кечиш зарурияти келиб чиқар эди. Мазкур муаммога нисбатан оммавий-ҳуқуқий ёндашув ўтган асрнинг 60-йилларида вужудга келди. У “юридик техника” тушунчасини “қонунчилик техникаси” тушунчаси билан сиқиб чиқаришни назарда тутар эди. Бунда қонунчилик техникаси деганда, шакл ва тузилиш жиҳатидан мукаммал бўлган норматив ҳужжатларни тайёрлаш ва қабул қилиш усуллари ва методларининг мажмуи тушунилади. Аслини олганда, тоталитар ёндашувдан фарқли ўлароқ, ҳуқуқ ижодкорлигининг халқчил табиати қабул қилинган қонун ҳужжатлари мамлакат фуқароларининг манфаатларини ифодалашида намоён бўлади. Бу юридик техника муаммосига, шу жумладан ҳуқуқ ижодкорлигига янгича ёндашувни акс эттирувчи жуда муҳим қоида ҳисобланади. Зотан, мустабид шўро тузуми даврида, мамлакатимиз Президенти И.А.Каримов асосли равишда таъкидлаганидек: “Қайси масалани олмайлик, давлат манфаати биринчи ўринда, фуқаро, шахс манфаати эса деярли ҳисобга олинмаслиги эски Конституцияларнинг ҳар қайси моддасида яққол кўзга ташланар эди” 1 . Шуни ҳам айтиш керакки, ўтган асрнинг 80-йилларида “юридик техника” тушунчаси аксарият ҳолларда қонунчилик техникасининг синоними сифатида талқин қилинган 2 . Умумий ва континентал ҳуқуқ мамлакатларида юридик техникани тушунишга нисбатан ёндашувлардаги фарқлар белгиланган, лекин ҳали улар муфассал ўрганилганича йўқ. Ҳозирги пайтда: юридик техника фақат амалий хусусият касб этадими ёки у инструментал ва фундаментал ёндашувларни бирлаштирувчи мураккаб ҳодисами? – деган масала атрофида баҳс кетмоқда. Фикримизча, юридик техника асосан амалий, воситавий хусусият касб этади. Аммо бу унинг “иккинчи даражалилиги”, тобелиги, мустақил эмаслигини англатмайди. Юридик техника “ҳуқуқшунослик тизимида 1 Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. 2-том. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б. 94. 2 Қаранг: Алексеев С.С. Общая теория права: В 2 т. – М.: 1982. – С. 348 37

инсбатан мустақил аҳамият касб этадиган ўта муҳим билимдир” 1 , деб таъкидлайди Д.А.Керимов. Билимнинг илмий-амалий, воситавий тармоғи бўлган юридик техника нафақат юридик фаннинг, балки бошқа фанлар – мантиқ, ҳужжатшунослик, лингвистика ва ҳоказоларнинг ютуқларидан ва, албатта, ҳуқуқий тартибга солиш мақсадларига эришиш учун имконият яратадиган ўзининг кўплаб усуллари ва воситаларидан фойдаланади. Бу қоидалар, усуллар ва воситалар ҳуқуқий ҳужжатлар уларнинг моҳияти ва мазмунига мумкин қадар тўла мувофиқ бўлишини таъминлайди. Юридик техника масалаларини ўрганиш борасидаги ҳозирги вазият ушбу муаммони ўтиш босқичини бошдан кечираётганидан далолат беради. Буни, бир томондан, муаммога нисбатан эски ёндашувлардан воз кечилгани ва бу борада янгича нуқтаи назар шаклланаётгани, иккинчи томондан эса, жараённинг тугалланмагани, хусусан, юридик техникани тавсифлаш учун категорияларнинг аниқ тизими мавжуд эмаслиги тасдиқлайди. Профессор З.М.Исломов, юридик техника ҳуқуқий ҳужжат ва нормаларни қабул қилиш (шарҳлаш, амалга ошириш ва ҳоказолар) борасидаги фаолиятдан ташқари, ушбу ҳужжат ва нормаларни такомиллаштириш ва уларнинг самарадорлигини ошириш учун қўлланилиши лозим, деб ҳисоблайди 2 . В.М.Сир ы хнинг фикрича, юридик техника криминалистика, криминология, суд статистикаси каби амалий фанлар қаторидан ўрин олиши лозим 3 . Юқорида келтириб ўтилган фикр-мулоҳазалар “юридик техника” тушунчаси жуда кенг ва серқирра тушунча, бинобарин, уни турлича таърифлаш мумкин, деган хулосага келиш имконини беради. Бизнинг фикримизча, “юридик техника” категорияси замирида ётувчи “техника” 1 Международное и национальное уголовное законодательство: проблемы юридической техники. – М., 2004. – С.17 2 Қаранг: Исламов З.М. Проблемы власти: ее понимание, назначение, социальная ценность. – Ташкент: ТГЮИ, 2003. – 244 с. 3 Қаранг: Сырых В.М. Теория государства и права. – М.: Юстиц-информ, 2001. – С.186 38

тушунчаси мазмунининг тўрт даражаси ёки жиҳатига эга бўлиши мумкин. Уларнинг иккитаси ҳуқуқ доирасидан ташқаридаги категориялар бўлса, қолган иккитаси ҳуқуқий жараёнларни акс эттиради. Биринчиси – кенг жиҳат бўлиб, ҳаётнинг ҳар қандай (ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш) соҳасида қўлланиладиган техникани, иккинчиси – тор жиҳат бўлиб, фақат жамиятнинг ноишлаб чиқариш соҳасини (фан, санъат, спорт кабиларни), шу жумладан ҳуқуқни назарда тутади. Учинчи жиҳат фақат ҳуқуқ соҳасида қўлланиладиган техникани назарда тутади. Тўртинчи жиҳат мазкур тушунча доирасида унинг бир неча кичик турлари фарқланади, булар: ҳуқуқ ижодкорлиги техникаси (қонунчилик техникаси), ҳуқуқни қўллаш, шарҳлаш техникаси, суд нутқи, сўроқ қилиш, нотариал фаолият техникаси ва бошқалар. Ҳуқуқ тизими таркибида юридик техникани тушунишга нисбатан доктринал, норматив ва социологик ёндашувларни фарқлаш мумкин. Бунда доктрина, яъни таълимот даражасида ҳуқуқ назариясининг формал-юридик ёки “конструкцион” жиҳатлари тўғрисида, ҳуқуқий онг доирасида эса “техник ҳуқуқий тафаккур” 1 (Ж.Шахт) тўғрисида сўз юритилади. Бизнингча, юридик техниканинг ҳуқуқ назарияси билан ўзаро нисбати, аввало, мазкур назариянинг хусусияти билан белгиланади. Жумладан, Г.Кельзеннинг “соф” ҳуқуқ назарияси ҳуқуқ конструкциясини унинг тузилиши чўққисидан заминига қадар акс эттириб, техника доирасидан четга чиқмайди 2 . Аммо у ёки бу таълимотга ноҳуқуқий (фалсафий, сиёсий ва бошқа) жиҳатлар қўшилиши билан юридик техника унинг таркибий қисмларидан биригагина айланади. Умуман олганда, юридик техниканинг таркибий қисми ҳар қандай ҳуқуқий таълимотда мавжуд, десак, хато қилмаган бўламиз. Юридик техниканинг ҳуқуқий онг билан ўзаро нисбати хусусияти асосан ҳуқуқий онг тузилиши билан белгиланади. Хусусан, оммавий 1 Қаранг: Schach t J. The Origins of Muhammadan Jurisprudence. – Oxford, 1950. – P.269 2 Қаранг: Муҳиддинова Ф. Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи. – Тошкент: ТДЮИ, 2003. – Б.199-200. 39

нопрофессионал ҳуқуқий онг, одатда, ҳуқуқий психологияга, яъни унинг ҳиссий, нисбий жиҳатига боғлиқ бўлади. Айни вақтда профессионал ҳуқуқий онг, аввало, ҳуқуқни (унинг тармоқлари, институтларини) ва унинг амал қилиш механизмини билишни ўз ичига олади. Худди шу билимлар ва ҳуқуқни қўллаш кўникмалари (яъни техникаси) мавжуд (ёки етарли) эмаслиги фуқароларни юридик ёрдам сўраб мурожаат этишга мажбур қилади. Бинобарин, техник ҳуқуқий тафаккур фақат профессионал ҳуқуқий онг таркибий қисмидир. Ҳуқуқ тизимининг норматив ва социологик даражаларида юридик техника, аввало, ҳуқуқий конструкцияларда шу фарқ билан намоён бўладики, улар норматив даражада – статик, социологик даражада эса – динамик хусусият касб этади. Бундан хулоса шуки, юридик техника ҳуқуқий тизимнинг ажралмас қисми бўлиб, унда чуқур мазмунга эга, кенг, серқирра ва кўп даражали тушунча назарда тутилади. Бунда техника ҳуқуқ билан бир хил ҳодиса ҳам, ундан ташқаридаги ҳодиса ҳам бўлиши мумкин. Масалан, ҳуқуқ ижодкорлигига ижтимоий ҳодисани ҳуқуқий ҳодисага айлантириш усули, воситаси, йўли (яъни техникаси) сифатида ёндашиш ва айни вақтда ҳуқуқ ижодкорлигининг ўзида техник жиҳатларни фарқлаш мумкин. Худди шунингдек, процессуал ҳуқуқда ҳуқуқ тармоғини ҳам, моддий ҳуқуқ нормаларини амалга ошириш воситасини (техникасини) ҳам кўриш мумкин. Тегишли адабиётларда юридик техникани ҳужжатларни “тўғри” тузиш ва нормаларни “тўғри” қўллаш воситаси сифатида маълум даражада идеаллаштиришга мойиллик сезилади 1 . Амалда юридик техника нафақат ижобий, балки салбий ҳуқуқий тажриба – манфаатлар курашини, шунингдек, 1 Бу ҳақда батафсилроқ қаранг: Ғуломова Г. Қонунчилик ва ўзбек юридик терминологияси // “Тил ва ҳуқуқий тарбия” туркумидан илмий-оммабоп рисола. – Тошкент: ДЖҚА, 2002. – Б.67; Одилқориев Ҳ.Т. Ўзбекистон Республикасида қонунчилик жараёни: назария ва амалиёт масалалари.: юрид. фан. док. ... дис. – Тошкент: ЎзР ФА И.Мўминов номидаги Фалсафа ва ҳуқуқ институти, 1995. – Б. 95; Саидов А.Х., Кўчимов Ш.Н. Қонунчилик техникаси асослари. – Тошкент, 2001. – Б. 272; Юлдашева З.А. Создание и основные особенности Конституции Республики Узбекистан. Иторико-правовые исследования: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. – Тошкент: ТГЮИ, 1997. – 24 с. 40

айрим юристларнинг касбий маҳорат ва ахлоқийлик (ёки ахлоқсизлик) даражасини акс эттиради. Шуни таъкидлаш лозимки, юридик техника ҳуқуқий борлиқнинг формаллашган томони сифатида ахлоққа нисбатан холисдир. Айни шу сабабли, ундан ахлоқийлик нуқтаи назаридан ҳам, ахлоқсизлик нуқтаи назаридан ҳам фойдаланиш мумкин. Юридик техникадан ахлоқсизлик нуқтаи назаридан фойдаланишга, жумладан, юридик сансалорлик ҳодисаси мисол бўла олиши мумкин. “Юридик техника” тушунчасининг сермаънолилиги ундан илмий тушунча сифатида фойдаланишни қийинлаштиради. Бунда мазкур муаммони ечишнинг икки йўли бор: 1) бу тушунчадан воз кечиш ва уни бошқа, аниқроқ тушунча билан алмаштириш; 2) унинг мақбул бир маъносини қўллашни юристлар ўртасида келишиб олиш. Мазкур тушунча илмий муомаладан ва юристларнинг профессионал лексикасидан кенг ўрин олгани, шунингдек, уни алмаштириш учун аниқ бир тушунча мавжуд эмаслиги туфайли биринчи йўлдан фойдаланиш мумкин эмас. Иккинчи йўл ундан фойдаланишнинг дастлабки шарти сифатида мазкур тушунчани илмий жиҳатдан атрофлича ўрганишни, унга таъриф беришни назарда тутади. Унинг қуйидаги вариантини таклиф қилиш бир мунча мақбул кўринади: Юридик техника: 1) профессионал юридик фаолиятнинг амалий жиҳатларини; 2) ҳуқуқ назариясининг ва амалдаги ҳуқуқнинг формал-таркибий жиҳатларини; 3) ҳуқуқ шакли, тузилиши ва тилининг мукаммаллик даражасини акс эттириш учун мўлжалланган кенг, серқирра категория. Ўз мазмунига эга бўлган юридик техника муайян контекстда ҳуқуқ билан бирикиши мумкин. Умуман олганда, юридик техника ижтимоий муносабатларни оқилона тартибга солишни таъминлайдиган, ҳуқуқий маконда камчиликларга йўл қўймайдиган ҳуқуқий ҳужжатларнинг аниқлиги, соддалиги, лўндалигига, маълум даражада унификацияланганига эришишга 41

қаратилган юридик жараённи оқилоналаштиришнинг муҳим омили ҳисобланади. Методик тавсиялар юридик техниканинг асосий қоидалари қаторига ҳуқуқий ҳужжатларни яратишда фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлган қоидаларни киритади. Бизнингча, юридик техника деганда, норматив ҳуқуқий ва бошқа юридик ҳужжатларни тайёрлаш, расмийлаштириш, эълон қилиш ва тизимга солиш қоидалари, усуллари ва махсус воситалари мажмуини тушунишни таклиф қилувчи нуқтаи назар 1 мақбулроқдир. “Юридик техника” тушунчасининг ҳозирги талқинлари шу билан тавсифланадики, улар мазкур тушунчага қонунчилик технологиялари қисмини киритади. Қонунчилик технологиялари (юнонча: технология – санъат, маҳорат, кўникма ҳақидаги таълимот) – юридик амалиётда яратилган қоидалар, усуллар ва воситалар бўлиб, уларнинг қўлланилиши маълум ижтимоий гуруҳларга ёки бутун жамиятга зарур бўлган қонун ҳужжати яратилиши ва қабул қилинишини таъминлайди. Шунинг учун ҳам “Юридик амалиёт норматив аҳамиятга эга. У... муайян ҳуқуқий қоидаларда ўз ифодасини топади” 2 . Ижтимоий-ҳуқуқий маънода қонунчилик технологиялари ёзилган ва ёзилмаган қоидалар, усуллар ва воситалар бўлиб, уларнинг қўлланилиши маълум ижтимоий гуруҳлар ёки бутун жамиятга зарур бўлган қонунни тайёрлаш ва қабул қилишни таъминлайди. Шунингдек, улар қонун чиқарувчиларга ёки жамоатчилик фикрига худди шу мақсадда таъсир кўрсатиш методларидир. Шу маънода профессор В.М.Барановнинг қуйидаги фикрига қўшилмаслик мумкин эмас: “ Қонунчилик технологиялари ранг-баранг бўлиб, улар, жумладан, манфаатларни мувофиқлаштириш технологияси, 1 Қаранг: Исломов З.М. Ўзбекистон модернизациялаш ва демократик тараққиёт сари. – Тошкент: Ўзбекистон, 2005. – 2 5 6 б. 2 Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. – Тошкент: Адолат, 2007. – Б.837 42

қонунчилик ташаббусини илгари суриш, қонунлар лойиҳалари муҳокамасини тўхтатиш технологияси сифатида тавсифланади, шунингдек, қонун ижодкорлигининг турли кўринишлари (қонунни қабул қилиш; унга ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш; қонунни бекор қилиш)га ихтисослашади, ўз ички технологик туркумларига эга бўлади” 1 . Юқорида айтилганларга қуйидагиларни қўшимча қилиш мумкин: қонунчилик технологиялари ҳуқуқий тартибга солишнинг муайян усуллари, вазифалари ва мақсадларига эришишга қаратилганлиги билан ажралиб туради; улар сифатли қонун қабул қилишга кўмаклашиши, айни вақтда вазифаси асл мақсадларга зид бўлган қонунни қабул қилишдан иборат бўлиши, яъни ҳуқуқ тизимига сохта нормаларни киритишга қаратилиши ҳам мумкин. Алоҳида таъкидлаш жоизки, қонунчилик технологиялари ҳуқуқ ижодкорлигининг таркибий қисми сифатида юридик техникага ўхшаш бўлса- да, лекин ундан бутунлай фарқ қилади. Аслида қонунчилик технологиялари муайян техник усуллар ва воситалар мажмуи сифатида қонуннинг юридик сифатини такомиллаштириш мақсадини кўзлайди. “Ю ридик техника ” , “қонунчилик технология си” тушунчалари билан бир қатордан “юридик технология” атамаси ҳам ўрин олган 2 . Юридик технология муайян-тарихий шароитда ва белгиланган тартибда амалга ошириладиган барқарор ҳуқуқий тизимни турли-туман ҳуқуқий қарорлар (ҳужжатлар)ни принциплар, воситалар ва усулларнинг илмий асосланган мажмуи ёрдамида, қабул қилинган режалар ва мавжуд илмий башоратлашларга мувофиқ тайёрлаш, қабул қилиш ва эълон қилиш йўли билан таркиб топтириш борасидаги юридик фаолият сифатида тавсифланади. “Юридик технология” тушунчасининг мазмунига турли ҳар хил қарашларнинг таҳлили унинг қуйидаги асосий белгиларини фарқлаш 1 Қаранг: Баранов В.М. О теневом праве // Новая правовая мысль. – 2002. –№1. – С.13 2 Қаранг: Ago R. Der Begriff des positiven Rechts inder Volkerrechts theorie. Arch. –Volkerrechts, 1957. – Bd.6. – H.3. – Р.295 43

имконини беради: бу юридик амалиёт субъектининг онгли фаолияти саналади; у (фаолият) тизимли ва изчил хусусият касб этади; унинг натижаси ўлароқ ҳуқуқий қарорлар (ҳужжатлар) яратилади; юридик технология мураккаб тузилишга эга бўлиб, юридик техника, тактика ва стратегияни ҳамда тегишли ресурсларни ўз ичига олади; босқичлар, режимлар ва процессуал иш юритишлар тизимидан иборат бўлади; ҳуқуқий натижа сифатининг гарови ҳисобланади; ўз мавжудлигининг муайян тарихий шароитлари хусусиятини акс этиради ҳамда умумий ва ҳуқуқий маданият даражаси билан боғлиқ бўлади; юридик амалиётнинг муҳим қисми ҳисобланади. Хулоса қилиб айтганда, юқоридаги таърифлардан кўриниб турибдики, “юридик техника” тушунчаси бўйича билдирилган нуқтаи назар ва фикр- мулоҳазалар ниҳоятда хилма-хил, баъзан ҳатто бир-бирига қарама-қарши ҳам. Бундай ҳолат муаммонинг муҳимлиги, серқирралиги ва ҳеч кимни бефарқ қолдирмаслигидан далолат беради. Ҳар қандай вазиятда ҳам масаланинг моҳиятини тўғри акс эттирувчи, унга яқин келувчи, воқеликнинг турли қирраларини ифодаловчи қарашларни умумлаштирган ҳолда, айтиш мумкинки, “юридик техника ҳуқуқий муносабатларни тартибга солиш қоида ва усулларининг энг қулай, махсус воситалари йиғиндиси” 1 бўлгани боис, юридик техника ва унинг таркибий қисмларини давр ўзгаришларига монанд тарзда ҳамиша янгича ёндашувлар асосида ўрганиб, таърифлаб бориш талаб этилади. 1.3. Ўзбекистон Республикаси қонунчилик тизимини уйғунлаштиришда юридик техниканинг аҳамияти Мамлакатимиз Президенти И.А.Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 2000 йил 25 майда бўлиб ўтган иккинчи чақириқ иккинчи сессиясида парламентни ислоҳ қилиш шароитида унинг тузилишини 1 Ҳайитбоев Ф. Юридик техника миллий ҳуқуқий тизимнинг таркибий қисми сифатида // Демократлаштириш ва инсон ҳуқуқлари. – 2003. –№ 4. – Б.21 44

ўзгартириш масаласини илгари суриб, парламентни қуйи ва юқори палатали олий вакиллик органи сифатида қайта ташкил этиш заруриятини таъкидлади 1 . Шу тариқа мамлакатимизда қисқа муддат ичида икки палатали парламентнинг ҳуқуқий асослари яратилди, миллий парламентга хос вазифалар ва ваколатлар ҳамда унинг қонун ижодкорлиги, қонунчилик тизимини уйғунлаштириш, парламентлараро алоқалар, ижро этувчи ҳокимиятни назорат қилиш, фуқароларнинг мурожаатларини кўриб чиқиш билан боғлиқ фаолиятининг қатор асосий йўналишлари белгиланди. Ижтимоий вазифаларни ҳал этишда парламент ролининг тобора ортиб бориши парламентар демократияни ривожлантириш, унинг назорат қилиш функциясини кучайтириш, кенг жамоатчиликни қонунчилик жараёнига жалб қилиш заруриятини белгилаб берди. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг 2006 йил 24 февралда бўлиб ўтган бешинчи ялпи мажлисида нутқ сўзлаган давлатимиз бошлиғи И.А.Каримов Сенатнинг бир йиллик фаолиятини таҳлил этар экан, жумладан, қонун чиқарувчиларни янги қонунларни яратиш ёки қонунларга ўзгартиришлар киритиш жараёнида юзага келадиган кескин баҳс- мунозараларни “демократик парламентнинг соғлом фаолият шакли, қабул қилинаётган қонун ва қонун ҳужжатларининг сифати юқори бўлишини кафолатлайдиган муҳим омил” 2 , дея қайд этди. Бу билан Юртбошимиз мамлакатимизнинг қонунчилик ҳокимияти тизимида қабул қилинаётган қонунларнинг сифатини, жамиятдаги манфаатлар уйғунлигини таъминлайдиган, ўзаро мувозанатни сақлашга хизмат қиладиган самарали тизим шаклланаётганлигини яна бир карра уқтириб ўтди. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, қонунлар лойиҳалари, бошқа норматив ҳужжатларнинг лойиҳаларини тайёрлашда юридик техника 1 Қаранг: Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т.8. – Тошкент: Ўзбекистон, 2000. – Б.483 2 Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари – олий қадрият. Т.14. – Тошкент: Ўзбекистон, 2006. – Б.149 45

қоидаларига риоя этиш уларнинг сифати гаровидир. Техник жиҳатдан номукаммал қонунларни қўллаш қийин, баъзан деярли мумкин ҳам эмас. Худди шу сабабли, бутун дунёда қонун чиқарувчи қонунларни техник- юридик жиҳатдан такомиллаштиришга жиддий эътибор беради. Ҳуқуқий ҳужжатлар ва уларни амалга ошириш кўпинча юридик зиддиятлар манбаи ҳисобланади. Айрим зиддиятлар юзага келишига сифатсиз ва ўз вақтида қабул қилинмаган ҳуқуқий ҳужжатлар сабаб бўлади. Бундай ҳужжатлар тўқнашувида зиддиятлар хилма-хил кўринишда намоён бўлади. Шу нарса диққатга сазоворки, турли, шу жумладан юридик низоларга чек қўйиш айнан қонунлар, фармонлар, қарорлар ва бошқа ҳужжатларни қабул қилиш ва амалга ошириш билан боғлиқдир. Бу ўринда улар ғоят муҳим аҳамият касб этади. Ўзаро боғланган ва мутаносиб ҳуқуқий ҳужжатлар юридик зиддиятларни ҳал этиш ва уларнинг оқибатларини бартараф қилиш жараёнига ўз “норматив ҳиссаси”ни қўшади. Тадқиқотчиларнинг фикрича, зиддият унинг ўз иштирокчилари томонидан ҳам, учинчи томон аралашуви йўли билан ҳам ҳал этилиши мумкин 1 . Бу таснифга қўшилган ҳолда, унга ҳуқуқий ҳужжатларни хусусий ёки умумий уйғунлаштиришнинг бир кўриниши бўлган ўзига хос “норматив тартибга солиш”ни қўшимча қилиш мумкин. Луғатларда уйғунлик тушунчасига бутун қисмларининг муштараклиги, ҳамоҳанглиги, ўзаро мувофиқлиги, мутаносиблиги дея изоҳ берилган 2 . Ҳуқуқий ҳужжатларга татбиқан уйғунлаштириш уларни қабул қилган субъектлар ваколатлари ҳажмининг давлат институтлари томонидан белгиланган мақсадларга мувофиқлигини таъминлаш жараёни демакдир. “Қонунчиликни уйғунлаштириш” ҳуқуқий тартибга солишнинг ўзига хос мақсадини акс эттириш учун мувофиқ атама бўлиб, у мазкур вазифага нисбатан айнан юридик ёндашувни назарда тутади. Айни вақтда 1 Қаранг: Хамедов И.А. Административное право Республики Узбекистан. – Тошкент, 2003. – С.257. 2 Қаранг: International Encyclopedia of the Social Sciences / Ed. by D. L. Stills. ________ The Macmillan Company The Free Press, 1968. Vol. 9. – P.228-229. 46

қонунчиликни уйғунлаштириш деганда, ҳуқуқий тартибга солишнинг мустақил мақсадинигина эмас, балки унга эришишга қаратилган фаолият, жараённи ҳам тушуниш лозим бўлади 1 . Ҳуқуқий ҳужжатлар фақат сиртдан шахссиз ҳодисалар сифатида амал қилади. Уларнинг ортида доим сиёсий кучлар, ижтимоий қатламлар, етакчилар, давлат органлари туради. Ҳужжатлар сиёсий саҳнада ва унинг ортида турган шахсларнинг измига кўра ва уларнинг манфаатлари йўлида яратиладиган ва ҳаракат қиладиган “норматив қўғирчоқлар” сифатида хизмат қилади. Шу билан бирга, ҳужжатлар манфаатлар муштараклиги даражасини ва хулқ-атворнинг умумэътироф этилган андозаси ва дастурини акс эттиради ҳамда шу маънода у улкан бунёдкорлик салоҳиятига эга бўлади. Уйғунлаштириш ҳуқуқий ҳужжатларнинг функционал мувозанатига эришиш, уларнинг пировардида ҳуқуқ тизимига белгиланган йўналишларда фаолият кўрсатиш ва ривожланиш имконини берадиган ўзаро мувофиқлик даражасини таъминлаши учун шароит яратади. Айрим ҳуқуқий ҳужжатлар ёки ҳатто уларнинг қисмлари, бир орган ёки ўзаро зиддиятлашаётган бир неча орган ҳужжатларининг тўпламлари, қолаверса, ҳуқуқий институтлар ва ҳатто қонунчилик тармоқлари уйғунлаштириш объекти бўлиши мумкин. Уйғунлаштириш юридик зиддиятларни бартараф этиш ва ҳуқуқий ҳужжатларнинг уларни қабул қилган органлар мақомига мувофиқ бўлган ва ҳуқуқий тизимнинг конституциявий асослари билан белгиланадиган ўзаро нисбатини таъминлаш имконини беради. Аниқроқ айтганда, ҳужжатларнинг (масалан, конституция ва қонуннинг, қонун ва фармоннинг) илгари бузилган ўзаро нисбати, органнинг қонуний мақоми тикланиши мумкин. Уйғунлаштириш “қаттиқ” ҳуқуқий воситалар – ҳужжатларни бекор қилиш, уларга эътироз билдириш, уларни ҳақиқий эмас, деб топиш ва ҳоказолар билан ҳам, “юмшоқ” ҳуқуқий воситалар – ҳужжатларни 1 Қаранг: Михайлов О.В. Систематизация нормативно-правовых актов как способ их совершенствования. – М.: РГТЭУ, 2003. – С.110-114. 47

қонституциявий қоидалар билан мувофиқ ҳолатга келтириш, ҳуқуқий дастурлар ва ҳаракатларни мувофиқлаштириш йўли билан ҳам амалга оширилиши мумкин. Ҳуқуқий ҳужжатларни уйғунлаштиришни таъминловчи омиллар тўғрисида сўз юритганда, ҳуқуқий борлиқда кузатиладиган юридик зиддиятлар, ҳужжатлар тўқнашувининг кескинлиги одатдаги, яъни такрорланувчи зиддиятли вазиятларни ҳам, юзага келувчи зиддиятли вазиятларни ҳам акс эттиришини қайд этиш лозим. Уларни ўзгартириш, нормал юридик ҳолатга келтириш қонун чиқарувчиларнинг ҳам, ҳуқуқни қўлловчиларнинг ҳам, сиёсий партиялар ва жамоат бирлашмаларининг ҳам, оммавий ахборот воситалари ва фуқаролик жамияти бошқа институтларининг ҳам ҳуқуқий уйғунлаштиришга қулай шарт-шароитлар яратишга қаратилган ҳаракатларини талаб қилади. Умуман олганда, “қонунчиликдаги зиддиятларни бартараф этишда... ҳуқуқ нормаларини уйғунлаштириш ва қонунчиликни тизимлаштириш” 1 муҳим ўрин тутади. Шунга кўра, ҳуқуқий ҳужжатларни уйғунлаштиришнинг юридик шартларини қуйидагича тавсифлаш мумкин: Биринчидан, юридик зиддиятларга чек қўйиш ҳуқуқ тизимини тартибга солиш ва унинг мувозанатини сақлашга ижобий таъсир кўрсатади. У ҳуқуқий ҳужжатларнинг аниқ таснифини ўрнатиш ва ҳуқуқ ижодкорлиги жараёнида унга риоя этиш каби ҳаракатлардан таркиб топади. Шунда ҳуқуқий ҳужжатларга тартибга солиш предмети, мазмуни ва методлари, қабул қилиш ва кучга киритиш тартиб-таомиллари бўйича аралашувдан иборат кўплаб нохуш ҳолатларга чек қўйиш, ҳужжатлар ўртасида норматив мутаносибликни ҳамда уларнинг тизимли алоқалари ва боғланишларини сақлаш мумкин бўлади. Иккинчидан, давлат, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари ва жамоат бирлашмалари мақомини қонун йўли билан тўла тартибга солиш ҳуқуқий уйғунлаштиришга, ҳеч шубҳасиз, ёрдам беради. “Ваколатлар 1 Нажимов М.К., Сайдуллаев Ш.А. Қонунчилик техникаси. – Тошкент: ТДЮИ, 2008. – Б.104 48

мувозанати”га эришиш ҳуқуқий ҳужжатлар мутаносиблигининг муҳим омили ҳисобланади. Учинчидан, ҳуқуқий ҳужжатларни уйғунлаштиришда қиёсий-ҳуқуқий методология алоҳида аҳамият касб этади. У ҳуқуқ тизими доирасида ҳам, давлатлараро миқёсда ҳам турли ҳужжатларни таҳлил қилиш ва таққослаш имконини беради. Ундан тўғри фойдаланиш умумий ва хусусий жиҳатларни аниқ тушуниш, “хилма-хиллик даражаси”га баҳо бериш ва тўғри тавсияларни таърифлашга имконият яратади. Ҳужжатларни уларнинг айрим ташқи белгиларига кўра юзаки таққослаш салбий натижалар беради, чунки ҳужжатлар пайдо бўлишининг энг асосий сабабларини аниқлашга халақит беради, юзаки ва ҳатто янглиш қарорлар қабул қилинишига олиб келади. Тўртинчидан, қонунчилик тизими доирасида норматив ҳужжатларни уйғунлаштириш усуллари тўғрисидаги масала алоҳида эътиборни талаб қилади. Бизнингча, қонун ҳужжатларини уйғунлаштиришга кўмаклашадиган ҳуқуқни тушунишнинг шаклланишига қонун ижодкорлигининг ва умуман ҳуқуқ ижодкорлигининг умумий ёки мувофиқлаштирилган илмий концепциялари ижобий таъсир кўрсатади. Қонунчилик фаолияти дастурларига, қонунчиликнинг айрим тармоқлари муаммоларига, ниҳоят, қонунларни амалга ошириш жараёнига бағишланган илмий-амалий муҳокамалар ҳам фойдадан холи бўлмайди. Бу борада фикр алмашиш умумий ёндашувларни яратиш ва нуқтаи назарларни мувофиқлаштириш, мавжуд зиддиятларни бартараф этиш ёки камайтириш имконини беради. Ҳужжатлар кўпинча ҳокимият вакилларининг субъектив қарашлари билан эмас, балки қонунчиликнинг ривожланиш мантиқи билан белгиланадиган кетма-кетликда тайёрланади. Норматив ҳужжатларда тушунчалар аппаратидан ўз ўрнида фойдаланиш ҳам жиддий эътиборни талаб қилади. Ҳозирча ушбу вазифа лозим даражада бажарилаётгани йўқ. Бу ҳужжатлар ҳар хил талқин 49

қилинишига, уларнинг коллизияларига ва ҳуқуқни қўллашда кўплаб сонли хатоларга йўл қўйилишига сабаб бўлмоқда. Шу билан бирга, бу “ҳуқуқни қўллашнинг нотипик хусусиятларини кўришга асос бўладиган ўзига хослик” 1 ни юзага келтирмоқда. Масалан, “ижро этувчи ҳокимият органлари”, “давлат бошқаруви органлари”, “маҳаллий бошқарув”, “маҳаллий ўзини ўзи бошқариш” норматив тушунчалари бир маъноли эмас. Мулк турлари ва уларнинг режимларини ифодаловчи тушунча ва атамалар ҳам зиддиятлардан холи эмас. Шу сабабли, қонунчилик фаолияти концепциялари, дастурлари доирасида фойдаланилаётган тушунча ва атамалар тизимга солинса, улардан барча турдош норматив ҳужжатларда изчил фойдаланилса, мақсадга мувофиқ бўлади. Ҳуқуқ ижодкорлигида дастурий асосларни кучайтириш ҳам юридик тартибсизликка чек қўйишга қўмаклашади. Бунда, айниқса, қуйидаги уч турдаги режалар, дастурлар: ҳуқуқий таъминлаш режалари (корхоналар, минтақалар ва ҳоказолар учун мамлакатимизда олиб борилаётган ҳуқуқий ислоҳотларнинг дастурлари доирасида), қонунчилик ва бошқа ҳуқуқ ижодкорлиги фаолияти дастурлари, қонуности ҳужжатларини Конституция ва қонунлар билан мувофиқ ҳолатга келтириш режалари муҳим ҳисобланади. Қонунчиликни тизимга солиш – амалдаги ҳуқуқ тизимини ривожлантириш ва тартибга келтиришнинг мунтазам шакли. Ҳозирги маърифатли давлатларда турли ҳуқуқ ижодкорлиги органлари томонидан кўплаб норматив ҳужжатлар қабул қилинади. Ҳуқуқ ижодкорлиги муайян босқичда тўхтаб қолмайди, балки ижтимоий алоқаларининг жўшқинлиги, ижтимоий ҳаётда ҳуқуқий тартибга солишни талаб қиладиган янги эҳтиёжлар туғилиши муносабати билан тинимсиз ҳаракатда бўлади ва ривожланади 2 . Муттасил ўзгарувчи ҳуқуқий тизим, унинг ривожланиши ва такомиллашуви, янги норматив ҳужжатлар қабул қилиниши, уларга 1 Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. – Тошкент: Адолат, 2007. – Б.829 2 Қаранг: Чухвичев Д.В. Законодательная техника: Учебное пособие. – М.: Закон и право, 2008. – 239 с. 50

ўзгартишлар киритилиши, эскирган норматив қарорларнинг бекор қилиниши амалдаги норматив ҳужжатлар мажмуини тартибга келтиришни, уларни йириклаштириш, илмий асосланган тизимга солишни, қонун ҳужжатларининг турли тўпламлари ва мажмуаларини нашр этишни белгилайди. Норматив ҳужжатларни ягона тизимга солиш борасидаги бундай фаолият, одатда, қонунчиликни тизимга солиш, деб юритилади. Амалда қонунчиликни тизимга солиш – “бу ҳуқуқий нормаларни тартибга солиш ва такомиллаштиришга йўналтирилган фаолиятдир” 1 . Қонунчиликни тизимга солиш, аввало, уни янада ривожлантириш учун зарур. Амалдаги норматив ҳужжатларни таҳлил қилиш ва уларга ишлов бериш, ҳуқуқий қоидаларни муайян тартибга биноан гуруҳлаш, ягона ҳужжатлар тизимини яратиш ҳуқуқ ижодкорлиги фаолияти самарадорлигининг зарурий омиллари ҳисобланади, амалдаги қонун ҳужжатларида камчиликлар, эскиришлар ва зиддиятларни бартараф этишга кўмаклашади. Бундан ташқари, қонунчиликни тизимга солиш ҳуқуқни амалга оширишда қулайликлар, барча керакли нормаларни тез қидириб топиш ва тўғри талқин қилишга имконият яратади. Қолаверса, тизимга солиш изчил ва самарали ҳуқуқий тарбия, илмий тадқиқотлар ва талабаларга таълим беришнинг зарурий омили ҳисобланади. “Қонунчиликни тизимга солиш” тушунчасига кўпинча ҳуқуқий фаолиятнинг қуйидаги тўрт мустақил шакли киритилади: 1) давлат органлари, корхоналар, фирмалар ва бошқа муассасалар ва ташкилотлар томонидан амалдаги норматив ҳужжатларни йиғиш, уларга ишлов бериш ва муайян тизимга мувофиқ жойлаштириш, сақлаш, шунингдек, манфаатдор органлар, муассасалар, айрим шахсларга уларнинг сўровларига биноан маълумотлар бериш (норматив ҳужжатлар ҳисобини юритиш); 1 Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. – Тошкент: Адолат, 2007. – Б.604 51

2) норматив ҳужжатларнинг турли тўпламлари ва мажмуаларини тайёрлаш ва нашр этиш (қонун ҳужжатларини инкорпорация қилиш); 3) айни бир масала бўйича қабул қилинган турли ҳужжатларнинг нормаларини бирлаштириш, яъни бир жойга тўплаш йўли билан йирик ҳужжатларни тайёрлаш ва қабул қилиш (қонун ҳужжатларини консолидация қилиш); 4) аввалги ҳужжатларнинг ўзини оқлаган нормалари ва янги норматив қоидаларни ўз ичига олган (кодекс типидаги) янги ҳужжатларни тайёрлаш ва қабул қилиш (қонун ҳужжатларини кодекслаштириш) 1 . Муайян давлат тараққиётининг турли босқичларида қонунчиликни тизимга солишга эҳтиёж ҳам турлича бўлади. Узоқ йиллар мобайнида катта ҳажмда норматив-ҳуқуқий материал тўпланиб қолган, айни бир масала бўйича турли даврларда қабул қилинган амалдаги ёки эскирган, амалда ўз кучини йўқотган норматив ҳужжатлар сони кўп бўлса, қонунчиликни тизимга солиш ниҳоятда зарур бўлади. Ҳуқуқий тизимда туб ўзгаришлар юз бераётган, эскирган, тубдан ислоҳ қилиниши лозим бўлган муносабатларни тартибга солувчи норматив мажмуалар бекор қилинаётган, амалда янги қонунларни талаб этувчи бутунлай янги ижтимоий-иқтисодий тизим яратилаётган шароитда қонунчиликни тизимга солиш масаласи иккинчи даражали аҳамият касб этади. Ҳозирги давр ҳуқуқ ижодкорлиги, аввало, қонунчилик фаолияти суръатларининг ўта жадаллиги билан тавсифланади. Айтайлик, мамлакатимизда ҳуқуқий тартибга солиш хусусияти ва асосий принципларини ўзгартирувчи юзлаб янги норматив ҳужжатлар яратилмоқда. Агар амалдаги норматив базани тартибга келтириш билан ҳозирнинг ўзида шуғулланмасак, келажакда амалдаги ҳуқуқ нормаларини топиш ва улардан фойдаланишда жиддий қийинчиликларга дуч келишимиз мумкин. 1 Қаранг: Систематизация законодательства в Российской Федерации / Под ред. А.С. Пиголкина. – СПб.: 2003. – Б.139 52

Юқорида кўрсатилган бирламчи шаклдан ташқари, тизимга солишнинг икки асосий тури – кодекслаштириш ва инкорпорация қилиш турлари ҳам мавжуд. Қонун ҳужжатларини кодекслаштириш уларни уйғунлаштириш усулларидан бири ҳисобланади. Қонун ҳужжатларини кодекслаштириш – муносабатларнинг маълум соҳасида амалда бўлган норматив ҳужжатларни тубдан қайта ишлаш шакли, қонунчиликни тартибга келтириш, унинг муштараклиги ва ихчамлигини таъминлаш, шунингдек, норматив хазинасини эскирган, ўзини оқламаган нормалардан тозалаш усули. Кодекслаштириш жараёнида тузувчи ўзини оқлаган нормаларни бирлаштириш ва тизимга солишга ҳамда уларнинг мазмунини қайта ишлашга, норматив қоидаларни изчил баён этишга, тегишли муносабатлар соҳаси мумкин қадар тўла тартибга солинишини таъминлашга ҳаракат қилади. Кодекслаштириш амалдаги нормаларни танқидий ўрганиш, уларнинг ўртасидаги зиддиятларни бартараф этишга қаратилади. Кодекслаштириш қонунчиликни такомиллаштириш шакли бўлиб, унинг натижаси ўлароқ, мазкур масала бўйича илгари амал қилган норматив ҳужжатлар ўрнини эгаллайдиган барқарор мазмунли янги, йиғма, тартибга солинган қонун ҳужжати (кодекс, низом, устав ва боошқалар) яратилади. Қонунчиликни тартибга келтириш ва янгилашнинг уйғунлиги кодекслаштириш хоссаси сифатида унга ҳуқуқ ижодкорлигининг энг мукаммал, олий шакли сифатида қараш имконини беради 1 . Бинобарин, кодекслаштириш – “қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий актларни кодекслар чиқариш йўли билан тизимга солишдир” 2 . Шунга кўра кодекслаштириш қуйидаги ўзига хос жиҳатларга эга: 1 Қаранг: Тарасов Н.Н. Юридическая техника в структуре юриспруденции (методологические проблемы исследования) // Юридическая техника, 2007. – №1. – Б. 7-11 2 Нажимов М.К., Сайдуллаев Ш.А. Қонунчилик техникаси. – Тошкент: ТДЮИ, 2008. – Б.142 53

– кодекслаштирилган ҳужжатда, одатда, жамият ҳаётининг энг муҳим масалаларини тартибга солувчи, қонунчиликнинг бирон-бир тармоғи (институти)нинг норматив асосларини белгиловчи нормалар таърифланади; – бундай ҳужжат муносабатларнинг катта ва кенг соҳаси (мулкий муносабатлар, меҳнат, оила-никоҳ муносабатлари, жиноятчиликка қарши кураш ва ҳоказолар)ни тартибга солади; – қонунчиликни такомиллаштириш ишининг маҳсули бўлган кодекслаштириш ҳужжати йиғма ҳужжат, ўзаро боғланган қоидаларнинг тартибга солинган мажмуидир. У ҳаёт, ижтимоий амалиёт синовидан ўтган амалдаги нормаларни ҳам, ижтимоий ҳаёт жўшқинлиги, жамиятнинг ривожланиш жараёнида туғилган эҳтиёжлар билан белгиланган янги қоидаларни ҳам ўз ичига олган ягона, ичдан боғланган ҳужжат ҳисобланади; – кодекслаштириш узоқ муддат амал қилишга мўлжалланган барқарор нормаларни яратишга қаратилади. Кодекслаштирилган ҳужжатнинг самарадорлиги асосан қонун чиқарувчи бундай ҳужжат билан тартибга солинадиган муносабатлар ривожланишининг объектив йўналишларини, уларнинг жўшқинлигини қай даражада ҳисобга олгани билан белгиланади; – кодекслаштириш предмети, одатда, қонунчилик тизимининг тармоқлар ва институтларга бўлинишига қараб белгиланади. Кодекслаштириш норматив ҳужжатларнинг тизимлилигини, уларнинг юридик бирлиги ва мувофиқлигини мустаҳкамлайди. Кодекслаштирилган ҳужжат, одатда, қонунчиликнинг муайян тармоғи, кичик тармоғи ёки алоҳида институтини ташкил этадиган ўзаро боғланган норматив ҳужжатлар тизимига етакчилик қилади; – кодекслаштирилган ҳужжат доим ҳажман катта ва тузилиш жиҳатидан мураккаб бўлади. У қонунчиликнинг норматив қоидалар тизимини янада изчилроқ тузишни, шунингдек, улардан фойдаланишда қулайлик яратишни таъминловчи йириклаштирилган ўзига хос қисми ҳисобланади. 54

Тўғри, амалдаги тартибга солишда мавжуд бўшлиқлар ўрнини тезкорлик билан тўлдириш, ҳуқуқий ислоҳотлар, жамият ҳаётини демократиялаштириш жараёнларини қонун йўли билан таъминлаш зарурияти, ижтимоий ўзгаришлар жараёнининг жўшқинлиги амалда қонун чиқарувчини нисбатан тор мавзулар, айрим масалалар бўйича алоҳида ҳужжатлар қабул қилишга даъват этади. Натижада норматив хазина жадал суръатларда бойиб боради, бундан ташқари, амалдаги тартибга солишда бўшлиқлар ва зиддиятлар юзага келиши учун кўпроқ имконият пайдо бўлади. Аксарият мутахассис олимлар, айниқса, ҳуқуқдаги ёки қонунчиликдаги бўшлиқни ижтимоий муносабатларни тартибга солиш учун зарур бўлган муайян ҳуқуқий норманинг йўқлигида, деб билишади 1 . Бинобарин, “қонунчиликдаги бўшлиқ” тушунчаси бўйича мавжуд ёндашувларни ўрганиш Ўзбекистон Республикаси миллий ҳуқуқий тизимини ислоҳ қилиш ва модернизациялаш жараёнида муҳим аҳамият касб этади. Зеро, бундай бўшлиқларнинг келиб чиқиш сабабларини аниқлаш ва уни бартараф этишнинг самарали восита ва усулларини ишлаб чиқиш ҳамда қўллаш қонунчилигимизнинг пишиқ-пухталигини ва мукаммаллигини таъминлашда муҳим омил бўлиб хизмат қилади. Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Конституцияснинг 15-моддасида Ўзбекистон Республикасида Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларининг устунлиги сўзсиз тан олиниши, 16-моддасида эса бирорта ҳам қонун ёки бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжат Конституция нормалари ва қоидаларига зид келиши мумкин эмаслиги мустаҳкамлаб қўйилган 2 . Ҳеч шубҳасиз, Асосий Қонунимизда мустаҳкамланган ушбу қоидалар қонуности ҳужжатларига ва қонунларга нисбатан Конституциянинг устунлигини сўзсиз тан олинишини кўрсатади ҳамда мамлакатимизда мукаммал қонунлар 1 Жумладан, қаранг: В.В.Лазарев. Проблем ы в праве и пути их устранения. – М.: Юрид. лит., 1974. – С. 37.; Абдуллаев М.И. Теория государства и права. – СПб.: Питер, 2003. – С. 300; Сабуров Н. Давлат ва ҳуқуқ (саволлар, таърифлар, тушунча ва атамалар). – Тошкент: ТДЮИ, 2007. – Б.69 2 Бу ҳақда батафсилроқ қаранг: Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига шарҳ / А.Азизхўжаев, Ғ.Абдумажидов, М.А.Аҳмадшаева ва бошқ., – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – Б.67-70. 55

яратилишига замин ҳозирлайди. Албатта, бунинг учун, қонунлар мазмунан адолатли ва ҳуқуқий бўлиши билан бир қаторда, “...бевосита таъсир этиш кучига эга бўлиши керак, амалиётда пайдо бўладиган ҳар қандай масалаларни ҳуқуқий тизим қоидаларига мувофиқ ҳал қилишга имкон бериши зарур. Бунинг учун қонунлар пишиқ-пухта бўлиши, яъни масалани ҳал этиш учун ижрочиларга оширилганда ва кўпинча бир-бирига зид бўлган норматив ҳужжатлар ва йўриқномалар билан чеклаб қўйилганда сансалорликни имкони борича камайтириши керак. Ижроия органлари қонунларга қўшимча эмас, балки бу қонунларнинг ижросига оид ҳужжатларни қабул қилиши керак” 1 . Келажакда мамлакатимизда кодекслаштирилган ҳужжатлар қабул қилиш қонун ижодкорлигининг асосий шаклига айланмоғи лозим. Норматив ҳужжатларнинг кўплигига, уларнинг тарқоқлигига, шунингдек, тартибга солишдаги бўшлиқлар ва зиддиятларга барҳам беришнинг асосий йўли – қонун ҳужжатларини кодекслаштиришга эътиборни кучайтириш, тартибга солишнинг йирик мажмуалари бўйича қонунлар қабул қилиш билан боғлиқ. Айни вақтда тармоқ ва комплекс кодекслаштиришни уйғунлаштириш лозим. Бунда кодекслаштиришнинг биринчи турини афзал кўрган маъқул. Қонун ҳужжатларини инкорпорация қилиш – тизимга солишнинг шундай бир шаклики, бунда маълум даражадаги норматив ҳужжатлар турли тўпламлар ва мажмуаларга маълум (хронологик, алфавитли, тизимли- предметли) тартибда тўла ёки қисман бирлаштирилади 2 . Қонун ҳужжатларини инкорпорация қилиш давлат идоралари ва бошқа органларнинг қонун ҳужжатларини амал қилувчи ҳолатда сақлаш, турли субъектларни қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатлар ҳақидаги ишончли ахборот билан таъминлашга қаратилган мунтазам фаолияти ҳисобланади. Масалан, “Ўзбекистонда мустақилликнинг дастлабки кунларидан бошлаб чиқарилган қонунлар “Ўзбекистон Республикасининг янги 1 Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. – Тошкент: Ўзбекистон, 1999. – Б. 125-126. 2 Қаранг: Проблемы общей теории права и государства / Под общ. ред. В.С.Нерсесянца. – М.,1999. – С.322 56

қонунлари” деган ўп жилдли хронологик тўплам сифатида нашр этиб келинмоқда. Шу билан бирга, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг Ахборотномаси”, “Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларининг тўплами”, “Ўзбекистон Республикаси Ҳуқумати қарорларининг тўплами”да муайян муддат давомида қабул қилинган норматив ҳужжатлар инкорпорация шаклида тизимлаштириб борилади” 1 . Қонун ҳужжатларини инкорпорация қилишнинг ўзига хос хусусияти шундаки, тўпламлардан ўрин олган ҳужжатлар мазмунига бирон-бир ўзгартириш киритилмайди ва ҳуқуқий тартибга солиш мазмуни деярли ўзгармайди 2 . Инкорпорациянинг айни шу хусусияти, яъни норматив тартибга солиш мазмунини ўзгаришсиз сақлаш уни кодекслаштириш ва консолидация қилишдан фарқлаш имконини беради. Айни вақтда норматив ҳужжатлар мазмунини баён этиш шаклида баъзан маълум ўзгаришлар юз беради, чунки инкорпорация қилиш ҳужжатларни уларнинг дастлабки таҳририда айнан акс эттиришдангина иборат эмас. Норматив ҳужжатлар матнидан турли тезкор топшириқлар ва бошқа нонорматив қоидалар, амал қилиш муддати тугаган вақт меъёрлари, тегишли ҳужжатни имзолаган шахслар ҳақидаги маълумотлар чиқариб ташланади. Инкорпорацияни алоҳида турларга ажратиш хилма-хил асосларга кўра амалга оширилиши мумкин, яъни: нашр этилаётган қонун ҳужжатлари тўпламлари ва мажмуаларининг юридик кучига қараб расмий, ярим расмий ва норасмий инкорпорация фарқланади. Қонун ҳужжатларини консолидация қилиш. Вақт ўтиши билан ҳар қандай ривожланган ҳуқуқ тизимида айни бир тартибга солиш предметига тааллуқли бўлган кўп сонли (баъзан ўнлаб ва юзлаб) норматив ҳужжатлар жамланади. Бундай ҳужжатларнинг қоидалари аксарият ҳолларда 1 Нажимов М.К., Сайдуллаев Ш.А. Қонунчилик техникаси. – Тошкент: ТДЮИ, 2008. – Б.143 2 Қаранг: Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ умумназарий муаммолари: ҳуқуқни тушуниш, ҳуқуқий онг ва ҳуқуқ ижодкорлиги. – Тошкент: ТДЮИ, 2005. – Б.181 57

такрорланади, баъзан бир-бирига зид бўлади. Шу муносабат билан норматив ҳужжатларнинг кўп сонлилигига барҳам бериш, уларни йириклаштириш, қонун ҳужжатларининг ўзига хос “блоклари”ни яратиш зарурияти юзага келади. Бундай кўп сонлиликка барҳам беришнинг йўлларидан бири – қонун ҳужжатларини консолидация қилиш. У тизимга солишнинг шундай бир шаклики, бунда айни бир масалага доир ўнлаб, баъзан юзлаб норматив ҳужжатлар бир йирик ҳужжатга бирлаштирилади. Мазкур ҳужжат ҳуқуқ ижодкорлиги органи томонидан ҳуқуқнинг янги, мустақил манбаси сифатида тасдиқланади, аввалги тарқоқ ҳужжатлар эса ўз кучини йўқотган деб топилади. Ўз-ўзидан равшанки, шу тариқа бир хил юридик кучга эга бўлган қоидалар бирлаштирилиши лозим. Қонун ҳужжатларини консолидация қилиш ҳуқуқ ижодкорлигининг ўзига хос тури бўлиб, бунда янги йириклаштирилган ҳужжат ҳуқуқий тартибга солишнинг мазмунини ўзгартирмайди, амалдаги қонун ҳужжатларига ўзгартишлар киритмайди. Консолидация қилинган ҳужжатни тайёрлаш жараёнида аввалги ҳужжатларнинг барча нормалари муайян тадрижий кетма-кетликда жойлаштирилади, бўлғуси ҳужжатнинг умумий тузилиши ишлаб чиқилади. Қоидаларнинг барчаси ягона услубда баён этилишига ҳамда унификация қилинган атамашунослик қўлланилишига эришиш учун муайян таҳрир ишлари амалга оширилади. Зиддиятлар, такрорлашлар бартараф этилади, эскирган атамашуносликка тузатиш киритилади, мазмунан яқин нормалар бир моддага (бандга) бирлаштирилади. Жумладан, консолидацияга Ўзбекистон Республикасининг “Давлат мукофотлари тўғрисида”ги Қонуни мисол бўлиши мумкин. Амалдаги ҳужжатлар мажмуини тафтиш қилиш эскирган ҳужжатлар ва уларнинг қисмларини бекор қилишдан, уларга тегишли тузатишлар киритишдан, турли ҳужжатлардаги амал қилишда давом этаётган нормаларни бирлаштиришдан, айрим масалалар бўйича йириклаштирилган ҳужжатлар қабул қилишдан иборат бўлади. Айни шу сабабли амалдаги 58

ҳужжатларни консолидация қилиш, бир масалага доир бир нечта (баъзан ўнлаб) амалдаги ҳужжатларни ўз ичига олган қонун ҳужжатлари блокларини йириклаштириш вазифаси бугунги кунда қонун ҳужжатларини тартибга келтиришнинг устувор йўналишларидан бирига айланиб бормоқда. Умуман олганда, юридик коллизияларга чек қўйиш воситаларидан тўла фойдаланиш лозим. Шу маънода томонларга ҳуқуқ андозаларига риоя этишга ёрдам берувчи норматив андозалар, намунавий ҳужжатлар айниқса фойдалидир. Масалан, АҚШда штатлар вакилларининг қонун ҳужжатларини яқинлаштириш ва унификация қилиш бўйича миллий конференцияси қарийб юз йилдан бери фаолият кўрсатади. Намунавий кодекслар (Жиноят кодекси ва Савдо кодекси), Тадбиркорлик тўғрисидаги қонун мавжуд бўлиб, улардан у ёки бу ҳажмда андоза сифатида фойдаланиш мумкин 1 . Ҳуқуқий ҳужжатларни уйғунлаштиришга доим ҳам таъминловчи воситалар, концептуал ёндашувлар, фаолиятнинг умумий дастурлари ва келишувлар ёрдамида эришилавермайди. Юридик зиддиятларнинг кескинлиги “қаттиқ” ҳуқуқий воситаларни қўллашга, чунончи: ҳужжатнинг амал қилишини тўхтатиш, уни бекор қилиш, ҳужжатни ҳақиқий эмас деб топиш, ҳужжатни ўзгартиришга (ихтиёрий равишда ёки буйруққа биноан) мажбур қилади. Бунинг учун аниқ қоидалар ва айрим тартиб-таомиллар мавжуд. Турли давлат тизимларининг қонун ҳужжатларини уйғунлаштириш, табиийки, давлатнинг ички қонунчилигига ўзгартишлар киритиш заруриятини белгилайди, бу эса юридик техниканинг барча механизмларини жалб қилишни, масалан, нормалар, тармоқлараро ҳужжатлар ва ички қонунчилик тизимини унинг барча даражаларида мувофиқлаштиришни тақозо этади. У ёки бу давлатнинг амалдаги миллий ҳуқуқида норматив-ҳуқуқий мажмуани уйғунлаштиришнинг бир неча даражаларини фарқлаш лозим, 1 Қаранг: Лафитский В.И. Законодательный процесс // Очерки конституционного права иностранных государств: Учебное и научно-практическое пособие. – М.: Спарк, 1999. – С. 7859

булар: ҳуқуқий норма ва ҳужжат доирасида уйғунлаштириш, горизонтал уйғунлаштириш, вертикал ёки иерархик уйғунлаштириш кабилардир. Ҳуқуқий норма ва ҳужжат доирасида уйғунлаштириш ҳуқуқий норма ва қонун ҳужжатини лойиҳалаш ҳамда уларнинг ички таркибий қисмларини мувофиқлаштириш вазифалари билан боғлиқ. Горизонтал уйғунлаштириш тартибга солишнинг бир предмети билан боғлиқ бўлган ҳужжатлар блоки (мажмуи) доирасида, шунингдек тартибга солишнинг айни бир предмети бўйича ҳуқуқнинг турли тармоқлари доирасида норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни мувофиқлаштириш даражасида амал қилади (бунга маъмурий, муниципал ҳуқуқ ва норматив ижоднинг бошқа тармоқларида белгиланган нормаларни бузганлик учун жавобгарликни таъминлашда қўлланиладиган маъмурий қонунчилик нормалари ва жиноят ҳуқуқи нормаларини мувофиқлаштириш мисол бўлиши мумкин; шунга ўхшаш алоқани, шунингдек уни бузиш ҳолларини конституциявий, молия, солиқ қонунчилиги ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти соҳасидаги қонунчилик тармоқлари ўртасида кузатиш мумкин). Қонун ҳужжатларини вертикал ёки иерархик уйғунлаштириш ҳуқуқ ижодкорлиги техникасида анча пухта ишлаб чиқилган усул ҳисобланади. Маълумки, қонунчилик тизимида бу каби даражалар таркиби нафақат ҳуқуқнинг норматив материали (норма, ҳужжат, қонунчилик тармоғи, қонун ҳужжатлари, қонуности ва ҳуқуқни қўллаш ҳужжатлари даражаси)ни тузиш, балки давлат бошқаруви тизимини тузиш билан ҳам белгиланади. Қонун ҳужжатларини уйғунлаштириш жараёни ҳуқуқ ижодкорлигининг бу икки ташкилий даражасини қамраб олади ва юридик техника қоидаларини ягона шакл-шамойилда қўллашни ва қонунларни, уларнинг руҳи, мақсадлари ва тартибга солиш предметларига кўра, мувофиқлаштиришни талаб қилади. Ҳуқуқий тартибга солишни яқинлаштириш ва мувофиқлаштиришнинг моддий асоси мавжуд бўлганда юридик техника механизмларига ҳам оғир юк 60

тушади ва бу йўлда илк қадамлар ҳуқуқий дефиницияларни мувофиқлаштириш билан боғлиқ бўлади. Миллий ва халқаро миқёсда қонун ҳужжатларини унификация қилиш ишида Европа Иттифоқи - EUROVOC манфаатлари йўлида яратилган тезаурус – қонунчилик атамалари ва тушунчаларини қамраб олувчи маълумотлар тўплами (луғат) айниқса фойдалидир. У Европа мамлакатларининг тўққиз тилида нашр этилган. Шунингдек, 1992 йил 16 сентябрда МДҲ Парламентлараро ассамблеяси томонидан маъқулланган “МДҲга аъзо давлатлар миллий қонунчилигини яқинлаштиришнинг асосий йўналишлари” Ҳамдўстлик мамлакатлари қонунчилигини уйғунлаштириш учун яхши асос ҳисобланади 1 . Шуни ҳам таъкидлаш лозимки, миллий ҳуқуқни халқаро қонунчилик нормалари билан уйғунлаштириш анча мураккаб ва сермеҳнат жараён бўлиб, тўла бирликка олиб келмаслиги керак. Бу жараёнда ҳуқуқнинг муайян тизимларида ҳуқуқий муносабатларнинг у ёки бу мажмуини тартибга солишдаги тафовутлар ҳамда ўзига хосликларни мумкин қадар тўлиқ аниқлаш ва ҳисобга олиш ниҳоятда муҳим. Ҳуқуқнинг миллий анъаналаридан воз кечиш ёки миллий ҳуқуқий тизимларни тўла унификация қилиш қонун ҳужжатларини уйғунлаштиришнинг мақсади ҳисобланмайди. Мазкур жараён, одатда, рецепция принципига мувофиқ йўлга қўйилади, яъни миллий қонунчиликка илгари унга маълум бўлмаган халқаро ҳуқуқ нормаларини кўчириш амалга оширилади ёки давлатнинг ўз қонунчилигига тегишли халқаро ҳужжатларнинг қоидалари билан тўқнашув юз беришини истисно этадиган ўзгартишлар киритилади ёки у тўлдирилади. Хуллас, қонун ҳужжатларини уйғунлаштириш юрист олимлар фаолиятининг комплекс тизими бўлиб, у қуйидагиларни: ҳар бир давлатда мавжуд ҳуқуқий базани аниқлаш; қиёсий таҳлил ўтказиш, тафовутлар, зиддиятлар ва бўшлиқларни аниқлаш; қонунчиликнинг долзарблиги ва 1 Қаранг: Королев Ю.А. Процесс создания и уровень восприятия модельных законов Межпарламентской Ассамблеи СНГ // Журн. рос. права. – 2000, – № 3. – С.59-67 61

афзалликларига баҳо бериш; ягона ёки унификация қилинган ҳуқуқий тизимни яратиш шаклларини амалиётга жорий этиш имкониятларини башоратлаш; қонунчиликнинг ҳар бир объекти бўйича, уни ягона ҳуқуқий маконга киритиш шаклини ҳисобга олган ҳолда, ишларни ташкил этиш кабиларни ўз ичига олади. I бобга хулоса Юридик техника юридик технологиянинг таркибий қисми ҳисобланади. Юридик технология техника (юридик фаолият усуллари) билан бир қаторда ҳуқуқни яратиш ва ҳуқуқни амалга оширишнинг ўзаро боғланган туркумларини ҳам ўз ичига олувчи мураккаб тизим сифатида қаралиши лозим. Ўз навбатида, асосий ва ҳосила ҳуқуқни яратиш (тегишли равишда норма яратиш ва ҳуқуқни қўллаш ҳужжатини қабул қилиш) ҳамда тартибга солувчи ва муҳофаза қилувчи ҳуқуқни амалга ошириш фарқланади. Бинобарин, ҳуқуқнинг тўрт асосий технологик конструкцияси: тўғридан- тўғри ва ҳосила ҳуқуқни яратиш (бошқача айтганда, бу конструкцияларни формал-юридик ва ижтимоий-юридик ҳуқуқни яратиш технологиялари деб номлаш мумкин); тартибга солувчи ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ҳуқуқни амалга ошириш тўғрисида сўз юритиш ўринли бўлади. Юридик техникани тушуниш билан боғлиқ муаммолар нафақат назарий, балки амалий аҳамиятга ҳам эга бўлиб, назарий ва тармоқ юридик фанлар вакиллари томонидан амалиётчи юристлар билан яқин алоқада ҳал қилиниши лозим. Ҳозирги вақтда бундай ўзаро алоқани йўлга қўйиш ҳақида фақат кутилаётган ҳодиса сифатида сўз юритиш мумкин. Юридик техника ҳуқуқни тушуниш типи билан узвий боғлиқ ва ҳуқуқ онтологиясидан мустаҳкам ўрин олган. Ҳозирги давр шароитида ижтимоий- антропологик ёндашув айниқса муҳим аҳамият касб этади. Юридик техника унинг таркибий қисми – ҳуқуқий борлиқни акс эттиришнинг техник воситаси ҳисобланади. Шу нуқтаи назардан юридик техника, биринчидан, тарихий 62

контекст доирасида ва у ҳақдаги жамоатчилик фикри муносабати билан макроижтимоий вазиятни таққослаш орқали ҳуқуқий тартибга солишга бўлган эҳтиёжларни аниқлаш техникасини ўз ичига олади. Иккинчидан, ҳуқуқнинг лозим шаклига бўлган “техник” жиҳатдан қайд этилган эҳтиёжни амалда гавдалантиришга кўмаклашади. Учинчидан, юридик техникасиз ҳуқуқни амалга ошириш, шу жумладан ҳуқуқни қўллаш мумкин эмас. Ҳуқуқни амалга ошириш механизмининг санаб ўтилган босқичларидан ҳар бири байналмилаллашув жараёнини ўз ичига олади. Бунга ҳуқуқни (назарий ва амалий даражада) шарҳлаш техникаси хизмат қилиши лозим. Юридик техникани амалга оширишнинг самарадорлигига эришиш учун у ёки бу типдаги сиёсий-ҳуқуқий тизимнинг ўзига хос хусусиятларини ва давлатнинг ҳуқуқий анъаналарини ҳисобга олиш; юридик фаолиятнинг юридик техникадан фойдаланувчи ва уни қўлловчи субъектларининг касбий маҳоратини ошириш; юридик техникага доир назарий-амалий тадқиқотларни фаоллаштириш; юридик техникани амалга ошириш муаммолари бўйича назарий-амалий ва тармоқ юридик фан вакилларининг амалиётчи юристлар билан ўзаро алоқасини таъминлаш лозим бўлади. Юридик техника принциплари, қоидалари, усуллари ва методлари барча ҳуқуқий ҳужжатларга нисбатан татбиқ этилади, лекин ҳуқуқий ҳужжатларнинг хилма-хил турларига (ҳуқуқни ўрнатувчи, ҳуқуқни қўлловчи, ҳуқуқни шарҳловчи ёки ҳуқуқни тизимга солувчи ҳужжатларга) татбиқан улар тегишли турдаги ҳужжатнинг ҳуқуқий мазмуни, уни акс эттириш шаклининг юридик-техник хусусиятлари ва ҳоказолардан келиб чиқиб ўзига хос тарзда қўлланилади. Шундай қилиб, юридик техника қонунчилик техникасидан (кенгроқ олганда – ҳуқуқни ўрнатиш техникасидан) ташқари, ҳуқуқни қўллаш, ҳуқуқни шарҳлаш ва ҳуқуқни тизимга солиш соҳасида ҳужжатларнинг норматив-ҳуқуқий мазмунини лозим даражада расмийлаштириш юридик техникасини ҳам ўз ичига олади. 63

II БОБ. ЮРИДИК ТЕХНИКАНИНГ МАЗМУНИ ВА УНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ 2.1. Юридик техниканинг асосий шакл ва турлари Бугунги кунда мамлакатимизда демократик қадриятлар жамият ҳаётига фаол сингдириб борилмоқда, инсон ва давлат ўртасидаги муносабатларда инсон манфаатлари устувор аҳамият касб этмоқда, давлат ҳокимиятининг барча тармоқлари ўз фаолиятини инсон ҳуқуқларини ҳимоялаш ва қўриқлаш ишига сафарбар қилмоқда. Аслида ҳам “Демократия шароитларида... давлат ижтимоий қарама-қаршиликларни зўрлик ва бостириш йўли билан эмас, балки ижтимоий келишув, халқ таъбири билан айтганда, муросаи мадора билан бартараф этиш воситасига айланади. Ҳуқуқнинг ўзига эса ижтимоий ҳамжиҳатлик ва келишувга асосланган ижтимоий тартиб-интизомга эришиш, эркинлик, адолатпарварлик ва тенгликни вужудга келтириш воситаси сифатида ёндашилади” 1 . Демак, эркинлик ва адолат мезони сифатидаги ҳуқуққа нисбатан бутун юридик фаолиятнинг бош мақсади фуқаролик жамияти аъзоларининг ҳуқуқларини амалда таъминлашдан иборат бўлади. Ҳуқуқий давлатнинг ички, мазмуний хусусияти қонуннинг сифати, моҳиятидан иборат. Чинакам демократик ҳуқуқий давлатда қонун ҳуқуққа мос бўлиши керак” 2 . Бундай қонунларнинг қабул қилиниши ва амал қилиши ўз навбатида, қонунларнинг мукаммаллик даражаси, норматив ҳужжатлар равонлиги, қонунларнинг юксак тизимлилик даражасига, яъни юридик техниканинг тузилмавий жиҳатларига риоя этилишига боғлиқ бўлади. Дарҳақиқат, юридик техника ўзининг серқирралиги ва кўп жиҳатлилиги билан ажралиб туради. Юридик техниканинг мақсади ҳужжатни қабул қилувчининг иродаси муайян ҳужжатда баён этишдан иборат эканлигидан келиб чиқсак, ушбу мақсадга эришиш учун юридик 1 Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т. 3. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б.18 2 Исломов З.М. Общество. Государство. Право. – Тошкент : Адолат, 2001. – С.64364

техника бир қатор вазифаларни ҳал қилишини қайд этишимиз мумкин бўлади. Адабиётларда юридик техника олдига қўйиладиган вазифаларнинг хилма-хил рўйхатлари келтирилади. Бундай вазифалар орасида “Қонунчилик техникаси бўйича қўлланма” муаллифлари ҳужжат тилининг аниқ ва лўндалигини таъминлаш, унинг мантиқий изчиллиги ва зиддиятлардан холилигига эришиш, бўшлиқлар ва коллизияларга йўл қўймасликни фарқлайдилар 1 . Бунда юридик техника олдида турган асосий вазифа – янги яратилган ҳуқуқий ҳужжат грамматик жиҳатдан аниқ ва тўғри шарҳланишини таъминлаш вазифаси аксарият ҳолларда эътибордан четда қолиб кетади. Ваҳоланки, ушбу умумий вазифани ҳал қилмасдан туриб ҳужжатни қабул қилувчининг иродасини ҳужжатда акс эттириш мақсадига эришилгани ёки эришилмагани тўғрисида сўз юритиш мумкин эмас. Чунки, ҳуқуқ ижодкори унинг иродасини айнан талқин қилмасликка онгли равишда ҳаракат қила олмайди. Юридик техниканинг моҳияти ва мазмунини аниқлаш учун, аввало, ўрганилаётган ҳодисанинг юридик билим тизимидаги ўрни, бошқача айтганда, уни амалий ёки назарий соҳага мансуб, деб топиш муаммоси ҳал қилиниши лозим. Тадқиқотчилар ўртасида бу муаммога нисбатан ягона ёндашув мавжуд эмас. Мазкур муаммо бўйича илгари сурилган фикрлар доираси ниҳоятда кенг. Аммо мавжуд ёндашувларнинг барчасини шартли равишда учта катта гуруҳга бирлаштириш мумкин: 1) соф амалий ёндашув; 2) соф илмий ёндашув; 3) илмий-амалий (методологик) ёндашув. Соф амалий ёндашув юридик техникани норматив-ҳуқуқий ҳужжат матнини яратишга қаратилган амалий фаолият сифатида ўрганишни назарда тутади. Масалан, Л.М.Бойко (юридик техниканинг бир тури бўлган) “қонунчилик техникаси” тушунчаси ҳақида мулоҳаза юритар экан, шундай 1 Қаранг: Сайдман А., Сайдман Р., Абейесекере Н. Руководство по законодательной технике: Законотворчество в интересах демократических социальных перемен в обществе: Издание на русском языке. Пер. Г.Сергунина, А.Кашпура. – Бишкек: ПРООН, 2001. – 350 с. 65

деб ёзади: “Бизнингча, қонунчилик техникаси деганда, норматив ҳужжатларнинг лойиҳаларини тайёрлашнинг соф техник жиҳатларини, яъни ҳуқуқий ҳужжатларни тузиш, уларни расмийлаштириш методикасига тегишли бўлган барча жиҳатларни тушуниш лозим” 1 . Шунга яқин фикр А.Х.Саидов ва Ш.Н.Кўчимовлар томонидан ҳам илгари сурилади. Уларнинг нуқтаи назарича: “Қонунчилик техникаси – норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳаларини тузиш бўйича қоида ва усуллар йиғиндиси, ҳужжатнинг ички тузилиши, унинг тили ва услуби, ҳуқуқий атамашунослик, қонун лойиҳаларини бир тилдан иккинчи тилга таржима қилиш санъати ҳақидаги билимлар мажмуидир. Шунингдек, қонунчилик техникасига норматив- ҳуқуқий ҳужжатларни тез ва пухта тайёрлашнинг ташкилий-техник қоидалари ва норматив ҳужжатларга қўшимча ва ўзгартиришлар киритишни тўғри ташкил этишнинг усули ҳамда қонун лойиҳасини тузишда қонуншунос фикрини яна ҳам аниқроқ ифодалаш воситаси сифатида қаралади” 2 . Е.И.Астрахан қонунчилик техникаси ўз илмий базасига эга эмас, унинг масалалари эса ҳуқуқнинг умумий назариясига дахлдордир, деб ҳисоблайди 3 . Юридик техникага фақат фан сифатида қарайдиган соф илмий ёндашув ҳам кенг тарқалган ёндашувлар қаторига кирмайди. У ўзининг энг мукаммал кўринишида фақат Л.Успенскийнинг монографиясида (1927) акс эттирилган. Муаллиф, юридик техника ҳуқуқнинг умумий назарияси предметини тўлиқ ўз ичига олади, деб ҳисоблайди 4 . Кейинчалик турли муаллифлар юридик техникани ва юридик техника фанини дифференциация қилишга ҳаракат қилганлар. Жумладан, А.А.Ушаковнинг фикрига кўра, юридик техникага, бир томондан, қонун ҳужжатларини оқилонала тузиш борасидаги амалий фаолият сифатида, иккинчи томондан эса, мазкур фаолиятни ўрганадиган илмий фан сифатида 1 Қаранг: Бойко Л.М. Законодательная техника (теория и практика): Дис. ... канд. юрид. наук. – Тошкент: ИФиПАН, 1984. – С.17. 2 Саидов А.Х., Кўчимов Ш.Н. Қонунчилик техникаси асослари. – Тошкент: Адолат, 2001. – Б. 10. 3 Қаранг: Астрахан Е.И. Вопросы законодательной техники // Уч. зап. ВНИИСЗ. Вып. 16. – М. , 1969. – С.3 4 Қаранг: Успенский Л. Очерки по юридической технике. – Тошкент , 1927 . – С. 4466

қаралиши лозим. Ушбу олимнинг бошқа бир асарида қуйидаги фикрга дуч келамиз: “Тор маънода юридик техниканинг вазифасига ҳуқуқий ғояни муайян моддий ҳуқуқий қобиқда гавдалантириш қоидалари ва усулларини ўрганиш киради” 1 . А.С.Пиголкиннинг фикрича, юридик техника ҳақидаги фан ҳуқуқнинг умумий назариясидан ажралиб чиқиши лозим 2 . Юридик техниканинг моҳияти муаммосига нисбатан мазкур ёндашув методологик, деб эътироф этиш мумкин бўлган ёндашувга айниқса яқин туради. Биз қўллаб-қувватлайдиган ушбу ёндашувнинг моҳияти шундан иборатки, юридик техника алоҳида хусусиятга эга бўлган ҳуқуқий ҳодиса бўлиб, уни ҳуқуқий ҳужжатларнинг лойиҳаларини расмийлаштириш борасидаги соф амалий фаолиятга ҳам, соф назарий муаммоларга ҳам боғлаш тўғри бўлмайди. Юридик техника иккала қисмнинг бирлиги, яъни илмий ва амалий (айниқса, техник) жиҳатлар мажмуидир. Юридик техниканинг илмий ва техник жиҳатлари ўзаро нисбатига фан ва техниканинг ўзаро нисбатига доир умумий методологик қарашлар нуқтаи назаридан ёндашиш таклиф қилинадики, бизнингча, бу мутлақо ўринлидир. Ҳар қандай техникада илмий-техник билимдан техник фаолият орқали техник воситалар ёрдамида пировард натижа – маҳсулот сари фаол ҳаракат айниқса бўртиб намоён бўлади 3 . Шу ўринда юридик техниканинг амалда намоён бўлиш шаклларига батафсилроқ тўхталамиз. Бизнингча, юридик техника амалда намоён бўлишининг уч асосий шакли мавжуд. Биринчиси – юридик техника номоддий, техник хусусиятга эга бўлган воситалар ва усуллар мажмуи сифатида амал қилади. Бунда воситалар ва усуллар техник хусусият касб этади, чунки улар ҳуқуқий материални 1 Ушаков А.А. Очерки советской законодательной стилистики. – Пермь , 1967, – Б.15 2 Қаранг: Нажимов М.К., Сайдуллаев Ш.А. Қонунчилик техникаси. – Тошкент: ТДЮИ, 2008. – Б.9 3 Қаранг: Чигидин Б.В. К вопросу о понятии юридической техники // Представительная власть – XXI век: законодательство, комментарии, проблемы. 2007. –№ 3. – С.45 67

уюштиришнинг ташқи воситалари ва усуллари ҳисобланади. Барча техник омиллар каби, улардан кўпдан-кўп ва турли-туман ҳужжатларни тузиш, расмийлаштириш ва тизимга солишда самарали фойдаланилади. Улар ҳуқуқнинг мазмунига нисбатан ёрдамчи аҳамият касб этади. Айни чоғда бу воситалар ва усуллар номоддий хусусиятга эга бўлиб, улар муайян мафкуравий ҳодисалар ва категорияларда (юридик конструкциялар, нормаларни баён этиш усуллари ва шу кабиларда) ўз ифодасини топади. Зеро, “Қонун чиқарувчи қонунларни кашф этмайди, балки уларни шакллантиради, у фақат англанган ижобий (позитив) қонунларда маънавий- мафкуравий муносабатларнинг ички қонунларини ифода этади” 1 . Иккинчиси – юридик техника нормаларда (қоидаларда) акс эттирилади ва айни шу нормаларга мувофиқ амалда қўлланилади. Унинг воситалари ва усуллари ўз ҳолича ва ўз-ўзидан амал қилмайди. Техник воситалар ва усуллардан тўғри ва оқилона фойдаланиш юридик техника қоидаларида мустаҳкамланади. Ушбу қоидалар ҳуқуқий тартибга солиш соҳасига тегишли бўлган техник нормаларнинг алоҳида турига киради. Улар норматив ҳужжатларда, шу жумладан қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ва расмийлаштиришга доир алоҳида йўриқномаларда акс эттирилиши мумкин. Бу ҳолда улар қонун чиқарувчига, ижтимоий муносабатларнинг бошқа субъектларига ҳужжатларнинг мукаммаллигини белгиловчи маълум талаблар қўядиган техник-юридик нормалар сифатида амал қилади. Юридик техника воситалари ва усулларидан фойдаланиш асосан тегишли нормаларнинг қўлланилишида намоён бўлади. Шу сабабли амалда, баъзан назарияда ҳам у ҳуқуқий ҳужжатларни оқилона ва тўғри баён этиш нормаларининг мажмуи сифатида тушунилади. Албатта, бундай талқин, ҳеч шубҳасиз, аниқлик киритишни талаб этади. Юридик техника нормалари, аввало, ҳуқуқий ҳужжатларни тайёрлаш ва расмийлаштириш борасидаги амалий иш жараёнида яратилади. Юридик 1 Одилқориев Ҳ.Т., Тультеев И.Т., Муҳамедов Ў.Ҳ. Икки палатали парламент. – Тошкент , 2004. – Б.73 68

техниканинг мукаммал нормаларини ишлаб чиқишда юридик фан айниқса муҳим рол ўйнайди 1 . Қонунчилик ва индивидуал ҳужжатларнинг юксак даражасига фақат амалиёт синовидан ўтган ва назарий жиҳатдан пухта ишлаб чиқилган илмий тавсияларга мувофиқ эришиш мумкин. Юридик техника даражаси ноюридик фанларнинг маълумотларига ҳам боғлиқ бўлади (жумладан, ёзма ҳужжатларда нормаларни баён этиш усуллари замирида асосан тил ва баён этиш услуби қонун-қоидалари билан шуғулланувчи фанларнинг маълумотлари ётади 2 ). Шундай қилиб, юксак даражадаги юридик техника орқали фан маълумотлари ҳуқуқий устқурма доирасида ўзига хос бунёдкор кучга айланади. Учинчиси – юридик техника норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг мукаммаллик даражасида, ҳуқуқ нормасининг сифатида моддийлашади. Юридик техника воситалари ва усуллари ҳуқуқий ҳужжатларда ўз ифодасини топгани заҳоти улар мазкур қонунчилик тизимининг хоссасига айланади. У ёки бу давлатда юридик техниканинг даражаси, аввало, қонунчиликда, ҳуқуқий ҳужжатларда техник воситалар ва усуллардан амалда фойдаланилишига кўра белгиланади. Бинобарин, “Бизга ҳуқуқ назариясидан маълумки, тегишли ҳуқуқий тизим шароитида таркиб топган нормалар айнан ана шу тизимда ривожланаётган давлатлар учун хосдир” 3 . Юридик техника ҳуқуқнинг самарадорлигини таъминлаш, қонунийликни мустаҳкамлашда, яъни адолатни барқарор этишда 4 муҳим рол ўйнайди. Барча воситалар ва усуллардан, юридик техниканинг амалиёт синовидан ўтган нормаларига мувофиқ, тўлиқ ва тўғри фойдаланиш ҳуқуқий ҳужжатлар мазмунини аниқ акс эттириш, уларнинг тушунарлилигини 1 Қаранг: Одилқориев Ҳ.Т. Ўзбекистон Республикасида қонунчилик жараёни: назария ва амалиёт масалалари.: юрид. фан. док. … диссер. – Тошкент: ЎзР ФА И.Мўминов номидаги Фалсафа ва ҳуқуқ институти, 1995. – Б.62 2 Қаранг: Кўчимов Ш. Ўзбек қонунчилик техникаси истиқболлари // Қонун ижодкорлиги ва қонунчилик техникаси: назария ва амалиёт муаммолари мавзусидаги илмий-амалий семинар материаллари. – Тошкент: ТДЮИ, 2005. – Б.95 3 Рўзиназаров Ш. Мамлакатни ислоҳ қилиш ва янгилашнинг ҳуқуқий асосларини такомиллаштиришда қонун ижодкорлиги фаолиятининг аҳамияти // Қонун ижодкорлиги ва қонунчилик техникаси: назария ва амалиёт муаммолари мавзусидаги илмий-амалий семинар материаллари. – ТДЮИ, 2005. – Б.23 4 Қаранг: Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. – Тошкент: Адолат, 2007. – Б.852 69

таъминлаш имконини беради, улардан амалий ишда оқилона фойдаланиш учун имконият яратади. “Юридик техника” тушунчасининг мазмунини аниқлаш учун унинг бир қатор муҳим хусусиятларини кўриб чиқиш лозим. Давлатнинг ҳуқуқни ўрнатиш фаолияти кишилар ижтимоий ва давлат ҳаётининг асосий жабҳалари, йўналишлари ва муносабатларида уларнинг хулқ-атворини ҳуқуқий тартибга солишнинг объектив зарурияти билан белгиланади. Ҳуқуқни ўрнатиш фаолиятининг мазмуни, хусусияти ва мақсадлари объектив ва субъектив, моддий ва маънавий омилларнинг катта ва мураккаб мажмуалари билан белгиланади. Бунда, аввало, тегишли халқ, жамият ва давлат ижтимоий-тарихий, умуммаданий ва умумҳуқуқий ривожланишининг эришилган даражаси; давлат ва ҳуқуқнинг мавжуд типи ва шакли (бошқарув шакли, давлат қурилиши шакли, сиёсий-ҳуқуқий режимнинг шакли ва хусусияти); мазкур халқ давлат-ҳуқуқий ҳаётининг тажрибаси ва анъаналари; аҳолининг сиёсий маданияти ва ҳуқуқий маданияти даражаси; жамиятнинг ижтимоий-сиёсий ва маънавий ҳолати (ижтимоий-сиёсий кучларнинг ўзаро нисбати, мустақил жамоатчилик фикрининг ижтимоий ва сиёсий ҳаётдаги ўрни ва роли, жамиятдаги ижтимоий-сиёсий, ғоявий-мафкуравий ва ҳуқуқий келишув даражаси умумий хоҳиш-ирода ва умумий манфаатларни қонунда лозим даражада акс эттириш, белгиланаётган нормаларни ижтимоий қонунлаштириш асоси сифатида ва ҳоказо); юридик таълимотнинг ривожланиш даражаси (ҳуқуқни ўрнатиш фаолияти юридик-илмий асосларининг ҳолати, бу соҳада назария ва амалиётнинг алоқаси, ҳуқуқни ўрнатиш фаолияти субъектларининг ҳуқуқий маданияти даражаси ва ҳоказо); жамият ва давлатнинг ҳуқуқни ўрнатишга оид ва умуман ҳуқуқий сиёсатининг мақсадлари, мазмуни ва хусусияти каби омиллар муҳим аҳамият касб этади. Бу омилларни ва уларнинг ўзаро алоқасини ҳисобга олиш самарали ҳуқуқни ўрнатиш фаолиятининг зарурий шарти ҳисобланади. 70

Бинобарин, юридик техника даражаси мамлакатда ҳуқуқий маданият даражасининг кўрсаткичларидан биридир. Қонунчиликнинг илғор тажрибасидан ва фаннинг энг муҳим тавсияларидан ҳар томонлама ва тўла фойдаланиш зарурияти объектив қонуният ҳисобланади, уни эътиборга олмаслик маълум салбий оқибатларга, ҳуқуқ шаклида камчилик ва нуқсонларга олиб келади 1 . Айрим муаллифлар юридик техникани назарий талқин қилишда унинг субстратини, аниқроқ айтганда, унинг субстанционал томонини, яъни воситаларини биринчи ўринга, ҳуқуқий ҳужжатларни яратиш, тизимга солишда қўлланиладиган усулларни эса улардан кейинги ўринга қўядилар 2 . Бизнингча, бу юридик техника юриспруденция техникасининг муҳим қисми сифатида ҳуқуқий борлиқдан эгаллайдиган юксак ўринга мос келади. Айни чоғда юридик техникани ҳуқуқ тузилиши билан боғловчи омилга ҳам эътибор бериш лозим бўлади 3 . Бу ўринда гап фақат ҳуқуқ тузилиши юридик техниканинг таркиби, мазмуни ва хусусиятини (унинг воситаларини) белгилашидагина эмас. Муҳими шундаки, юридик техника воситалари ҳуқуқ тузилишининг хусусиятларини акс эттиради ва уни яратишнинг номоддий воситаси сифатида намоён бўлади. Аммо бундай яратиш ҳуқуққа хос бўлган объектив хоссалар ва қонуниятлар доирасида фақат ҳуқуқ шакли ва унинг ўз мазмуни орқали амалга оширилиши мумкин. Юридик техника қайси кўринишда намоён бўлмасин, унинг чегараси мазкур ҳуқуқий воситанинг ўзагини ташкил қиладиган техник воситалар ва усуллар билан белгиланади. Адабиётларда асосан юридик техниканинг қуйидаги турлари фарқланади: 1 Қаранг: Лисюткин А.Б. Юридическая техника и правовые ошибки // Государство и право. – 2001, – №11. – С. 27. 2 Қаранг: Сайдман А., Сайдман Р., Абейесекере Н. Руководство по законодательной технике: Законотворчество в интересах демократических социальных перемен в обществе: Издание на русском языке. Пер. Г.Сергунина, А.Кашпура. – Бишкек: ПРООН, 2001. – С. 59. 3 Қаранг: Кашанина Т.В. Юридическая техника. – M.: Эксмо, 2008. – 512 с. 71

1) қонунчилик техникаси (ҳуқуқ ижодкорлиги техникаси, қонун ижодкорлиги техникаси); 2) ҳуқуқни қўллаш техникаси (ҳуқуқни амалга ошириш ёки индивидуал ҳуқуқий ҳужжатлар техникаси); 3) ҳуқуқни шарҳлаш техникаси ёки расмий шарҳловчи ҳужжатлар техникаси; 4) ҳуқуқий ҳужжатларни тизимга солиш ва уларнинг ҳисобини юритиш техникаси; 5) норматив ҳуқуқий ҳужжатларни эълон қилиш (нашр этиш) техникаси 1 . Бизнинг фикримизча, ҳуқуқ ижодкорлиги фаолиятига татбиқан қонунчилик (қонун ижодкорлиги, ҳуқуқ ижодкорлиги) техникаси тўғрисида сўз юритиш ўринли бўлади. Қонунчилик техникаси (норматив) ҳуқуқий ҳужжатлар билан ишлаш техникаси сифатида юридик техниканинг айниқса мукаммал ишлаб чиқилган, шаклланган, одатдаги, умумий қўлланиладиган атама билан ифодаланадиган тури (бўлими) ҳисобланади. Қонунчилик техникаси ҳуқуқий ҳужжатларни тузиш ва расмийлаштириш қоидаларини, ҳуқуқ нормалари ва бошқа норматив қоидаларни таърифлаш усуллари ва воситаларини, ҳуқуқий ҳужжатнинг тили ва услубини, бундай ҳужжатларни эълон қилиш (промульгация) ва тизимга солиш қоидаларини ўз ичига олади. “Қонунчилик техникасининг юқори даражада бўлиши қонунда ифодаланувчи ҳуқуқий норманинг ҳужжатларда аниқ ва равшан ифодасини топиш имконини беради, ҳуқуқий нормаларнинг 1 Қаранг: Одилқориев Х.Т. Ўзбекистон Республикасида қонунчилик жараёни: назария ва амалиёт масалалари.: юрид. фан. док. дис. – Тошкент: ЎзР ФА И.Мўминов номидаги Фалсафа ва ҳуқуқ институти, 1995. – 232 б.; Саидов А.Х., Кўчимов Ш.Н. Қонунчилик техникаси асослари. – Тошкент, 2001. – 272 б.; Cini M. From Soft Law to Hard Law? Discretion and Rule-Making in the Comission’s State Aid Regime // European University Institute Working Papers. – San domenico, 2000. – № 35. – Р .67; Dabin J. La technique de l' а laboration du droit positif. Spеcialement du droit prive. –Bruxelles; Paris, 1935. –Р.67; Genу F. Science et Technique en droit prive positif. –P., 1925. –P.37.; Кашанина Т.В. Юридическая техника // Учебник. – M.: ЭКСМО, 2007. – 512 с. 72

нотўғри тушунилишига ёки турлича мазмунда тавсиф этилишига ёки шарҳланишига йўл қўймайди” 1 . Шундай қилиб, қонунчилик техникаси икки асосий мақсадни кўзлайди. Биринчиси – ижтимоий муносабатларни оқилона, қатъий тартибга солиш, камчиликларга йўл қўймаслик, норматив ҳужжатларни аниқ ва айни вақтда қисқа ва лўнда, ягона андозаларга мувофиқ баён этиш 2 . Кўп сўзлилик, таърифларнинг мужмаллиги, ноаниқлик ва номукаммаллик ҳуқуқий тартибга солишнинг самарадорлик даражасини пасайтиради. Ҳуқуқ ижодкорлигининг иккинчи мақсади норматив ҳужжатларнинг адресатларига қаратилган бўлиб, бу ҳужжатларни улар мўлжалланган шахсларга аниқ ва тушунарли қилиб баён этишни, уларда норматив ҳужжатларда назарда тутилган ўз ҳуқуқ ва бурчлари хусусида шак-шубҳа туғилмаслигига эришишни назарда тутади. Юридик техниканинг бошқа турлари камроқ даражада ривожланган. Жумладан, юридик фаолиятнинг кенг соҳаси – ҳуқуқни қўллаш фаолиятига татбиқан ҳуқуқни қўллаш техникаси тўғрисида сўз юритиш мумкин. Юридик техниканинг бу бўлими назария ва амалиётда атамашунослик нуқтаи назаридан аниқ ифодасини топган эмас. Маълумки, “Ҳуқуқ – давлат даражасида умумлаштирилган ироданинг норматив ифодаси” 3 . Ҳуқуқни қўллаш техникаси эса ҳуқуқни қўллаш ҳужжатларини расмийлаштириш ва тузиш қоидаларини, ҳужжатларни қонунлаштириш усулларини, юридик нормалар ва ҳужжатларни шарҳлаш, ҳуқуқда коллизияларни барҳам топтириш ва камчиликларни бартараф этиш, юридик амалиётни тартиб-таомилга хос процессуал расмийлаштириш усулларини ўз ичига олади, деб ҳисоблаш одат тусини олган. Юридик 1 Кўчимов Ш. Ўзбек қонунчилик техникаси истиқболлари // Қонун ижодкорлиги ва қонунчилик техникаси: назария ва амалиёт муаммолари мавзусидаги илмий-амалий семинар материаллари. – Тошкент: ТДЮИ, 2005. – Б.91 2 Қаранг: Иеринг Р. фон. Юридическая техника. – М.: Статут, 2008. – 231 с. 3 Одилқориев Ҳ.Т., Тультеев И.Т., Муҳамедов Ў.Х. Икки палатали парламент. – Т., 2004. – Б.69 73

техниканинг айрим конкрет бўлимлари, чунончи, шартнома техникаси, эътироз-даъво иши техникаси нисбатан шаклланган кўринишга эга. Баъзан суд нутқи техникаси, нотариал фаолият техникаси, тергов ҳаракатлари техникаси ва ҳоказоларга ҳам юридик техниканинг мустақил турлари сифатида қаралади 1 . Жамулжам ҳолда юридик техникани ташкил этувчи юридик фаолиятнинг барча йўналишлари муҳим аҳамият касб этса-да, қонун ижодкорлиги ва тегишли равишда, қонун ҳужжатларини яратишда қўлланиладиган қонун ижодкорлиги алоҳида рол ўйнайди. Бинобарин, “Қонун норма ижодкорлигининг муҳим таркибий қисми қисми бўлган қонун ижодкорлиги жараёнида яратилади” 2 . Юридик техниканинг айни шу тури айниқса муҳим илмий ва амалий аҳамият касб этади. Олимларнинг қарашларида турли баҳсли жиҳатлар мавжудлигига қарамай, юридик техниканинг умумий қабул қилинган қоидалари, усуллари ва воситалари ҳақида муайян тасаввур шаклланган. Айни вақтда шуни ҳам таъкидлаб ўтиш лозимки, юридик техниканинг ҳар бир тури ҳуқуқнинг турли тармоқларида ўзининг алоҳида техник-юридик ифода усуллари ва воситаларига эга 3 . Юридик техника қонунчилик учун ягона ҳисобланади. Юридик техника қоидаларининг ўзига хос хусусиятлари ҳуқуқ ижодкорлиги хусусиятлари билан бевосита боғлиқ бўлган жиҳатларда намоён бўлади. Юридик техника воситалари ва усулларининг мазмуни асосан ҳуқуқий материални тузиш ва баён этиш, аввало, ҳуқуқ тузилишини акс эттириш билан боғлиқ. Ҳуқуқ тузилишини юридик техника воситалари ва усулларининг таркиби ва мазмунини белгилайдиган асосий негиз, деб ҳисоблаш учун барча асослар мавжуд. Аммо ҳуқуқ тузилиши ва юридик техника ўртасидаги алоқа бевосита эмас, балки билвосита хусусиятга эга. Юридик техника асосан ҳуқуқ шакли, аввало, норматив юридик ҳужжатлар 1 Қаранг: Саидов А.Х., Кўчимов Ш.Н. Қонунчилик техникаси асослари. – Тошкент, 2001. – 231 б. 2 Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. – Тошкент: Адолат, 2007. – Б.595 3 Қаранг: Сайдман А., Сайдман Р., Абейесекере Н. Руководство по законодательной технике: Законотворчество в интересах демократических социальных перемен в обществе: Издание на русском языке. Пер. Г.Сергунина, А.Кашпура. – Бишкек: ПРООН, 2001. – С. 231 74

шакли билан бевосита боғлиқ бўлиб, ҳужжатнинг ўз махсус-юридик мазмунида ҳам, унда акс эттирилган хоҳиш-иродани сўз билан ҳужжатли баён этишда ҳам намоён бўлади. Юридик техника ўз мазмунига кўра икки қисмдан таркиб топади: а) техник воситалар; б) техник усуллар. Бу ерда моддий техника билан маълум ўхшашликни кузатиш мумкин. Мазкур соҳада ҳам, бир томондан, техника воситалари, яъни машина, қурилмалар, иккинчи томондан эса, улардан фойдаланиш методлари, усуллари, яъни технология фарқланади. Ҳуқуқ соҳасида, жумладан, юридик конструкциялар, атамашунослик, техника воситалари; нормаларни баён этиш усуллари, ҳаволалар тизими эса – ҳуқуқий технология ҳисобланади 1 . “Юридик техника” тушунчаси умуман юридик фаолиятда қўлланиладиган техникага нисбатан татбиқ этилиши масаласи алоҳида аҳамиятга эга. Шунга кўра “юридик техника” тушунчасининг одатдаги талқинини В.Н.Карташов: “унча аниқ эмас, энг муҳими – мазкур муаммони ўрганиш нуқтаи назаридан истиқболсиз”, деб ҳисоблайди 2 . Унинг фикрича, бундай техникани амалда юридик амалиётнинг (юридик фаолиятнинг муайян натижалари ва объективлашган тажрибасининг 3 ) зарур мақсадларига эришиш имконини берадиган воситалар ташкил этади. Олим бу воситаларни ўрганиш тадқиқотнинг алоҳида йўналиши сифатида фарқланиши лозим, деб ҳисоблайди. Аммо бундан юридик техниканинг ҳуқуқий ҳужжатлар матнларини яратиш жараёнида қўлланиладиган техника сифатидаги одатдаги талқинидан, албатта, воз кечиш лозим деган хулоса келиб чиқмайди. Қуйидаги ўринларда юридик техниканинг мазкур талқини зарурлигини асослашга ҳаракат қиламиз. 1 Қаранг: Алексеев С.С. Общая теория права: В 2-х т. Т. 2. – М.: Юридическая литература, 1981. – С. 267. 2 Қаранг: Карташов В.Н. Законодательная технология: понятия, основные элементы, методика преподавания. – В кн.: Законотворческая техника современной России. – Нижний Новгород, 2001. – С.20-21. 3 Қаранг: Раянов Ф.М. Проблем ы теории государства и права (юриспруденции). – М.: Право и государство, 2003. – С.290 75

Авваламбор, шуни қайд этиш лозимки, юридик техниканинг мазкур талқини унинг моҳияти ва мазмунини аниқ акс эттиради. Гап шундаки, юридик фаолиятда, шу жумладан ҳуқуқ нормалари ва индивидуал қарорларни матнга мос тарзда мустаҳкамлашда қўлланиладиган техника анча ранг-барангдир. Г.И.Муромцев қайд этганидек, “бу тушунчанинг бир нечта турларини фарқлаш мумкин” 1 . Бизнингча, мазкур техникадан фойдаланиш соҳасига қараб унинг икки тури – умумий аҳамиятга молик техника ва махсус техника фарқланиши мақсадга мувофиқ. Умумий техника нафақат юридик фаолиятда, балки бошқа ҳар қандай фаолиятда қўлланилади. Унга, жумладан, нусха кўпайтириш техникаси, компьютерлар, ташкилий техника кабилар киради. Махсус юридик техника фақат юридик фаолиятда қўлланилади. Айни пайтда махсус техникада бошқа (ноюридик) фаолият соҳасидан ўзлаштирилган, лекин юридик фанга мослаштирилган техникани фарқлаш мумкин. Бунга, хусусан, криминалистик техника мисол бўлиши мумкин. Махсус юридик техниканинг бошқа бир таркибий қисмини бевосита юридик фан ва амалиётда яратилган техника ташкил қилади. Унга айнан норматив ва индивидуал ҳуқуқий ҳужжатлар матнини тузиш техникаси киради. Юридик техникага фақат шундай техникани киритганимизни қуйидагича изоҳлашга ҳаракат қиламиз: юридик фаолиятнинг барча турлари муҳим аҳамият касб этса-да, уларнинг орасида ҳуқуқ ижодкорлиги ва ҳуқуқни қўллаш билан боғлиқ фаолият айниқса муҳим рол ўйнайди. Мазкур фаолият натижасида норматив ва индивидуал ҳуқуқий қарорлар қабул қилинади. Айни шу ҳужжатлар орқали ҳуқуқ ўзининг ташқи ифодасини топади ва муайян ҳаёт шароитларига татбиқ этилади. Айни шу сабабли, ҳуқуқий ҳужжатларнинг матнларини яратишда фойдаланиладиган техникани юридик техника, деб номлаш ўринли бўлади. 1 Муромцев Г.И. Юридическая техника (некоторые теоретические аспекты) // Правоведение. – 2000, –№1. – С.69. 76

Бундан ташқари, юридик техниканинг мазкур талқини юриспруденция мазмунидан мустаҳкам ўрин олган бўлиб, ҳуқуқни ўрганувчилар, уни ўрнатувчилар ва амалда қўлловчилар айни шу талқинга одатланганлар. Юридик техникани бошқача тушуниш юридик фанда ҳам, ҳуқуқ ижодкорлиги ва ҳуқуқни қўллаш амалиётида ҳам мазкур техника билан боғлиқ масалаларни ҳал этишда чалкашликлар ва ноаниқликларга олиб келиши мумкин. Шу боис бу ўринда “юридик технология” тушунчаси ҳақида, шунингдек, унинг юридик техника тушунчаси билан ўзаро нисбати хусусида мулоҳаза юритиш мақсадга мувофиқ. Бунда, аввало, изоҳли ва бошқа луғатларга назар ташлаш, уларда “техника” ва “технология” сўзлари қандай тушунилишини аниқлаш ўринли бўлади деб ўйлаймиз. “Техника” (юнон. techne – санъат, маҳорат) сўзи луғатларда кўп маъноли сўз сифатида талқин қилинади. “Технология” сўзи эса, “техника” ва “логия” (юнон. logos – сўз; тушунча, таълимот) сўзларидан таркиб топган бўлиб, луғатларда унга ишлаб чиқаришнинг муайян тармоғида ишлаб чиқариш методлари ва жараёнлари мажмуи, шунингдек, ишлаб чиқариш усулларининг илмий тавсифи, дея изоҳ берилган 1 . “Техника” ва “технология” сўзларининг ҳозирги замон тилидаги маъноларини ҳисобга олиб, юридик техника муаммоларини ўрганишда улардан қуйидаги маъноларда фойдаланиш, бизнингча, тўғри бўлади. “Техника” сўзи, юқорида қайд этилганидек, ҳуқуқий ҳужжатларнинг матнларини яратишда қўлланиладиган воситаларни ҳам, усулларни ҳам акс эттириши лозим. Хўш, бу воситалар ва усулларга нималар киради? Айрим муаллифлар уларга нафақат ҳуқуқни сўз билан ҳужжатли мустаҳкамлаш воситалари ва усулларини, балки ҳуқуқий ҳужжатнинг мазмунини шакллантириш омилларини ҳам киритишади. Жумладан, С.С.Алексеев юридик техникага қонун чиқарувчи (ёки индивидуал ҳужжат субъекти) 1 Қаранг: Ўзбек тилининг изоҳли луғати. – М.: Русский яз ык, 1981. – Б.169; Словарь иностранных слов. – М.: Русский язык, 1988. – С.506-507. 77

амрини юридик жиҳатдан акс эттиришнинг техник-юридик воситалари ва усулларини киритади. Воситалар ва усулларнинг бу гуруҳи, унинг фикрича, “ҳуқуқнинг махсус-юридик мазмунига – ҳужжатнинг ҳуқуқ шакли сифатидаги ўз мазмунига” 1 тааллуқлидир. Р.Ф.Васильевнинг фикрича, юридик техника ҳужжатга ижтимоий буюртма унда қандай бажарилгани, бўшлиқлар ва зиддиятлар мавжудлиги нуқтаи назаридан баҳо бериш ҳамдир 2 . Биз бу фикрга қўшила олмаймиз, чунки айни ҳолда юридик техника иштирокисиз шаклланадиган ҳужжатнинг мазмун жиҳати тўғрисида сўз юритилади. Ю.А.Тихомировнинг тартиб-таомиллар омилини қонунчилик техникаси таркибий қисми сифатида фарқлаш ҳақидаги таклифига ҳам қўшила олмаймиз 3 . Қонунчилик техникаси юридик техниканинг тури ҳисобланади. Ушбу техника бизнинг тасаввуримизда тартиб-таомилга оид масалаларни ҳал қилишда ишга солинмайди. Юридик техника ва унинг айрим таркибий қисмларини тавсифлаганда яна шунга эътибор бериш муҳимки, адабиётларда, одатда, норматив ва индивидуал ҳуқуқий ҳужжатларнинг матнларини тузиш воситалари ва усуллари тўғрисида сўз юритилади. Бунда мазкур ҳужжатлардан ташқари, ҳуқуқий ҳужжатлар қаторига ҳуқуқни расмий шарҳлаш ҳужжатлари ҳам кириши нима учундир эътибордан четда қолади. Ҳолбуки, мазкур ҳужжатлар ҳам юридик техника ёрдамида тузилади 4 . 1 Алексеев С.С. Государство и право / Начальный курс. – 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Юридическая литература, 1996. – С.146-147 2 Қаранг: Васильев Р.Ф. Законодательный процесс. Понятие. Институты. Стадии: Научно-практическое пособие. – М.: Юриспруденция, 2000. – 320 с. 3 Қаранг: Тихомиров Ю.А. Законодательная техника: Научно-практическое пособие. – М.: Городец, 2000. – 272 с. 4 Қаранг: Тихомиров Ю.А., Пиголкин А.С., Рахманина Т.Н. Как готовить законы (научно-практическое пособие). – М., 1993. ---------- ; Ушаков А.А. Очерки советской законодательной стилистики. – Пермь, 1967. - ------------- ; Шатков Г.И. О языке закона. Вопросы кодификации советского права. Вып. 3. – Л., 1959. --------; Язык закона / Под ред. А.С.Пиголкина. – М., 1990. ---------- ; Саидов А.Х., Кўчимов Ш.Н. Қонунчилик техникаси асослари. – Тошкент: Адолат, 2001. – 279 б.; Нажимов М.К., Сайдуллаев Ш.А. Қонунчилик техникаси. – Тошкент: ТДЮИ, 2008. – 184 б. 78

Ўз ўрнида, ҳуқуқ аниқ белгиланган бўлиши лозим, бу – қадимги Рим юристлари томонидан таърифланган принцип 1 бўлиб, у ҳар қандай ҳуқуқий тизим учун, шу жумладан ҳозирги Ўзбекистонда ҳуқуқий давлат қуриш шароитларида айниқса муҳим аҳамиятга эга бўлади. Шунга кўра айтиш мумкинки, ҳуқуқий борлиқ қонун чиқарувчи мазкур жамиятда барча учун мажбурий бўлган хулқ-атвор қоидаларини ифодалашда фойдаланадиган сўзлар, табиий тил шакллари билан белгиланади. Қонун матни тушунарли бўлиши учун қонунчилик тили – ўзбек тилининг ҳуқуқ нормаларини баён этиш ва кейинчалик амалда қўллаш учун махсус мўлжалланган функционал услуби соҳасида анча юқори даражада лингвистик андозалар зарур бўлади. Тўғриси, мамлакатимизда “Ҳуқуқий ислоҳот ва у билан боғлиқ равишда қонун ҳужжатлари миқдорининг ортиб бориши тил ва қонуннинг ўзаро таъсири, узвий боғлиқлиги омилларини ўрганишни тақозо этмоқда. Юриспруденция тилининг ҳаёт билан, амалиёт эҳтиёжлари билан боғлиқ бўлган назарий андозасини ишлаб чиқиш зарурати туғилмоқда” 2 . Юридик техникада тил (сўзлар, иборалар, гап тузилмалари, тиниш белгилари ва ҳоказолар) материал ҳисобланади. Унинг воситалари қаторига юридик атамалар ва юридик конструкциялар, презумпциялар ва фикциялар, матнни тузиш ва баён этиш воситалари, намунавий норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар, индивидуал ҳуқуқий ҳужжатларнинг намуналари кабилар киради. Мухтасар қилиб айтганда, Ўзбекистон Республикасининг мустақил ривожланиш даврида қонунчилик ҳокимияти ислоҳ қилиниб, икки палатали парламент тизими жорий этилганлиги ҳамда қонунларни қабул қилиш техника, технология ва тартиб-таомилларининг ривожланган демократик ҳуқуқий давлатлар тажрибаси ва миллий қадриятларимизни ҳисобга олган ҳолда, мазмунан ўзгартирилганлиги бу борада қўйилган муҳим қадам бўлди. 1 Қаранг: Дигесты Юстиниана. Избранные фрагменты в пер. и с прим. И.С.Петерского. – М.: Наука, 1984. – С.68 2 Назаров К., Усмонов С. Ҳуқуқ ва тил // Давлат ва ҳуқуқ. – 2000. – №4. – Б. 69. 79

Айни пайтда бу ислоҳотларни ҳаётга жорий этиш билан бирга, ўзаро мувофиқлаштирилиб, уларнинг ҳуқуқий ва илмий-назарий асослари ҳам яратилмоқда. Бинобарин, мамлакатимиз парламентининг икки палатали шаклга ўтказилганлиги ҳамда юридик техниканинг тубдан ўзгарганлиги депутатлар, сенат аъзолари, мутасадди органлар, мансабдор шахслар, шу соҳада бевосита илмий изланишлар олиб борувчи олимлар зиммасига жиддий масъулият юклайди. Янги шаклланган парламентнинг ҳокимият тизимига кирувчи бошқа органлар билан, қолаверса, парламент палаталари ўртасида ўзаро чеклаш ва мувозанатлаш механизмини янада мустаҳкамлаш, қонун ижодкорлиги сифати ва самарадорлигини ошириш, унга замонавий қонунчилик технологияларини жорий этиш фундаментал илмий-амалий тадқиқотларни талаб этади. 2.2. Юридик техниканинг принцип ва қоидалари – ҳуқуқ нормаларининг асоси сифатида Ҳозирги пайтда мамлакатимизда ҳуқуқий тизим ва қонунчилик жадал суръатлар билан ривожланиб бормоқда. Айниқса, жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ қилиш “қонунларни ишлаб чиқиш ва уларни татбиқ этиш, қонун устуворлигини таъминлаш” 1 ни тақозо этмоқда. Зотан, “қонунчилик давлатнинг куч- қудратини, унинг халқ хоҳиш-иродасига таяниб иш олиб боришини кўрсатади” 2 . Маълумки, миллий ҳуқуқий тизим жамиятдаги ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи муайян мамлакатнинг ҳуқуқий жиҳатдан қай даражада ривожланганлигини кўрсатувчи, ўзаро боғлиқ, мувофиқлашган ва ҳаракатдаги ҳуқуқий восита ҳамда белгилар йиғиндисидан иборат бўлади. Шу жиҳатдан олиб қараганда, ҳуқуқ принциплари ҳуқуқий тизимнинг муҳим 1 Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. – Тошкент: Ўзбекистон, 2005. – Б.22 2 Каримов И.А. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. Т.13. – Тошкент: Ўзбекистон, 2005. – Б. 169. 80

таркибий қисми саналади. Ҳуқуқ принциплари ҳуқуқнинг махсус ижтимоий тартибга солиш вазифасини (моҳиятини) англатувчи, асосий, бошланғич, асос қилиб олинган ғоя ва қарашлардир. Улар ҳуқуқнинг қонунийлиги, табиати ва ижтимоий вазифасини, шунингдек, хулқ-атвор қоидаларининг энг умумий жиҳатларини ўзида ифодалайди 1 . Давлатнинг позитив ҳуқуқ нормаларини ўрнатиш борасидаги (ҳуқуқий ва умумижтимоий маънодаги) ривожланган фаолияти бир қатор муҳим талабларга жавоб бериши лозим бўлиб, уларни ҳуқуқни ўрнатиш фаолиятининг асосий принциплари сифатида таърифлаш мумкин 2 . Ҳуқуқнинг яратилиши ва амал қилиши замирида унинг моҳияти ва ижтимоий вазифасини акс эттирувчи муайян принциплар ётади. Уларда ҳуқуқнинг ижтимоий муносабатларда эркинлик ва адолат мезонларини давлат томонидан тартибга солиш воситаси сифатидаги асосий хоссалари ва хусусиятлари акс этади. Бинобарин, ҳуқуқий давлатнинг, давлат ҳокимияти барча органларининг фаолияти замирида ҳуқуқ принциплари ётади. Давлат уларга амал қилган ҳолда ўз фуқароларининг ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва шахсий ҳуқуқларини таъминлайди, улар юридик бурчларни бажаришларини кафолатлайди. Шу жиҳатдан олиб қараганда, “Ҳокимиятнинг бу ўзини ўзи кучайтириши ва шиддатли тус олдириши йўлида ҳокимиятга яқин ижтимоий институт, маълум маънода ҳокимиятнинг ўз фарзанди – ҳуқуқ, юксак ахлоқ ва ривожланган маънавият билан бир қаторда, ҳокимиятдаги салбий тамойиллар йўлига ғов қўядиган асосий тўсиқ, омил, қайсидир даражада усул бўлиб қолишидир” 3 . Юридик техника принциплари, яъни фундаментал ғоялари (идеаллари) ва асосий норматив негизлари (умуммажбурий талаблари) норматив-ҳуқуқий 1 Қаранг: Давлат ва ҳуқуқ назарияси / Масъул муҳаррирлар Ҳ.Б.Бобоев, Ҳ.Т.Одилқориев. – Тошкент: 2000. – Б.215-223; Холмўминов Қ.Т. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. – Тошкент, 2000. – Б.54; Теория государства и права / Под ред. Н.И.Матузова, А.В.Малько. – М., 1999. – С. 149-154; Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. – Тошкент: Адолат, 2007. – Б. 478-479 ва бошқалар. 2 Қаранг: Ҳошимхонов А. Ҳуқуқ ижодкорлиги – Вазирлар Маҳкамасининг муҳим фаолият тури // ТДЮИ Ахборотномаси. − 2007. –№ 4. – Б.10-12. 3 Алексеев С.С. Восхождение к праву. Поиски и решения. – М., 2001. – С. 199. 81

ҳужжатларни тайёрлаш, қабул қилиш ва эълон қилишнинг юксак даражадаги сифати ва самарадорлигини таъминлайди. Принцип лар барча ҳуқуқий нормаларда акс этади, давлат ҳуқуқ тизимининг ўзаги ҳисобланади. Шу сабабли, улар ижтимоий муносабатларни тартибга солиш ҳамда юридик амалиёт учун муҳим аҳамият касб этади. Ҳуқуқ талабларини қатъий ва аниқ бажариш унинг принципларини ҳаётга изчил татбиқ этишни англатади. Шу боис муайян юридик ишларни кўриш ва ҳал қилишда аввало ҳуқуқ принципларига амал қилиш лозим бўлади. Бу юридик нормаларни тўғри қўллаш, асосли ва қонуний қарорлар қабул қилишнинг негизи бўлиб хизмат қилади. Тадқиқотчилар қуйидаги асосий принципларни юридик техник а принциплари сифатида қайд этадилар: а) ҳуқуқ ижодкорлигига татбиқан тартибга солиш (бошқариш)нинг умумий принциплари : ҳуқуқий таъсирнинг тўғрилиги ва унинг мазкур ижтимоий муносабатлар соҳасидаги давлат сиёсатига мувофиқлиги; тартибга солишнинг тўлиқлиги, аниқлиги ва камчиликлардан холилиги; ҳуқуқий ҳужжатни ўз вақтида амалга киритиш; ҳуқуқий таъсир кўрсатиш имкониятлари (тегишли ресурслар, ташкилий ва ҳуқуқий механизмларнинг мавжудлиги); б) ҳуқуқнинг тизимлилиги принципи: ҳуқуқ тармоқлари, кичик тармоқлари ва институтларининг қабул қилинган таснифига, шунингдек, ҳуқуқий ҳужжатларнинг юридик кучига кўра ўрнатилган ўзаро муносабатларга риоя қилиш; янги ва амалдаги ҳужжатларнинг мақсадларга кўра мувофиқлиги ва мазмун жиҳатидан зиддиятлардан холилиги, ҳуқуқий ҳужжат турининг уни қабул қилган орган ваколатларига мувофиқлиги; мазкур ҳуқуқий ҳужжат қабул қилингани муносабати билан амалдаги қонун ҳужжатларига тегишли ўзгартишлар киритилгани; в) ўрнатилаётган ҳуқуқий муносабатлар юридик шаклининг аниқлиги ва муайянлиги принциплари: ҳуқуқий қарорнинг моҳияти82

(концепцияси) тил воситалари билан аниқ акс эттирилгани, ҳуқуқий ҳужжат қоидалари ҳуқуқий муносабатларнинг барча субъектлари томонидан аниқ тушунилишини (талқин қилинишини) таъминлаш; ҳужжат расмий юридик ҳужжат сифатида тўғри расмийлантирилгани. Ўз ўрнида, тегишли манбаларда юридик техниканинг асосий принциплари ва қоидаларини бузиш қонун ижодкорлиги хатолари сифатида тавсифланади 1 . Бизнингча, бугунги кунда юридик техниканинг махсус принциплари шаклланганини ҳам ишонч билан қайд этиш мумкин. Шу ўринда бу принципларнинг ҳар бирига алоҳида тўхталиб ўтамиз. 1. Ҳуқуқий тараққиётга қараб йўналиш олганлик принципи. Бу принцип давлатнинг ҳуқуқни ўрнатиш фаолиятини амалдаги позитив ҳуқуқни инсон ҳамда фуқаронинг ҳуқуқлари ва эркинликлари соҳасида эришилган умуммаданий, умуммаърифий ютуқлар руҳида янада ривожлантириш ва такомиллаштиришга, ҳуқуқнинг устунлиги, ҳуқуқий қонун, ҳуқуқий давлатчилик асосларини қарор топтириш ва кучайтиришга қаратишни талаб қилади. Эркинлик мезони сифатида тушуниладиган ҳуқуқ мустақил ва ижтимоий фаол субъектларнинг хулқ-атворини тартибга солишга хизмат қилади. Юридик тартибга солиш замирида бутунлай бошқа принциплар ётади. У умуминсоний фазилатларга қараб йўналиш олади. Юридик тартибга солиш хулқ-атворнинг у ёки бу андозасини тиқиштиришдан халос бўлишга ҳаракат қилади. Эркинликни чеклаш, қонунда унинг чегарасини белгилаш бу ҳолатда эркин индивидларнинг ҳаракатлари ўртасида тўқнашув чиқишининг 1 Бу ҳақда батафсилроқ қаранг: Бахвалов С.В. Законодательная технология (некоторые проблемы теории и методологии). Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. – Нижний Новгород: Нижегородская академия МВД России, 2006. – 32 с.; Cini M. From Soft Law to Hard Law? Discretion and Rule-Making in the Comission’s State Aid Regime // European University Institute Working Papers. –San domenico, 2000. № 2000 –Р .67.; Dabin J. La technique de l' а laboration du droit positif. Spеcialement du droit prive. –Bruxelles; Paris, 1935. –Р.67.; Бойко Л.М. Законодательная техника (теория и практика): Дис. ... канд. юрид. наук. – Ташкент: ИФиПАН, 1984. – С. 17 ; Власенко Н.А. Основы законодательной техники: Практическое руководство. – Иркутск, 1995. ---------- ; Нашиц А. Правотворчество. Теория и законодательная техника. – М., 1974. – С.78; Чухвичев Д.В. Законодательная техника: Учебное пособие для вузов. – М.: Закон и право, 2008. – С. 233-235; Нажимов М.К., Сайдуллаев Ш.А. Қонунчилик техникаси. – Тошкент: ТДЮИ, 2008. – Б.53-56 ва бошқалар. 83

олдини олиш учунгина зарур. Бошқача айтганда, чеклаш ушбу ҳолатда эркинликни таъминлаш воситаси сифатида амал қилади. Зотан, “Одам ҳуқуқ талабларига ихтиёрий равишда, ички эътиқоди бўйича бўйсунади” 1 . Ҳозирги вақтда мамлакатимизда қонунчиликнинг кенг ислоҳ қилиниши жараёнида ҳуқуққа нисбатан “ҳуқуқ жамият ва инсон учун” деган нуқтаи назардан ёндашиш мустабид шўро тузуми даврида ҳукм сурган, жамиятни давлат манфаатларига бўйсундирган “ҳуқуқ сиёсий ҳокимият учун” деган ёндашувни сиқиб чиқармоқда. Ҳозирги қонунчиликнинг янгиланиш жараёни унда ҳуқуқлар тўғрисида сўз юритадиган ҳуқуқ манбалари юзага келганлиги билан тавсифланади. Ҳозир амалда бўлган мулк тўғрисидаги, оммавий ахборот воситалари тўғрисидаги, ишончли бошқарув (траст) тўғрисидаги қонунлар моҳият эътибори билан ҳуқуқнинг либерал талқинига асосланган ҳуқуқ манбаларидир. Уларда асосан ижозат ва тақиқларнинг ўзаро алоқасидан келиб чиқадиган тартибга солиш принципи қўлланилган, фуқаролар ва жамоат бирлашмаларининг ҳуқуқларини таъминлашга алоҳида эътибор қаратилган. 2. Тушунчаларнинг аниқлиги принципи. Қонун тили – қонун чиқарувчининг фикрини ифодалашнинг бирдан-бир усули. Қонунчилик фаолияти замирида ҳуқуқ ижодкорлиги тафаккури ётади. У ҳуқуқий нормани таърифлашнинг асосий воситасидир. Ҳуқуқий тафаккур маҳсули саналган бирон-бир ҳуқуқий норма тушунчаларнинг муайян тизимисиз яратилиши мумкин эмас. Тушунчалар ҳуқуқий нормага мантиқий маъно бахш этади, унинг амалий қўллашдаги тадрижий ҳаракатини белгилайди 2 . Қонун тилига қўйиладиган давлат талаблари тизими унинг сифатини кафолатлашнинг муҳим омили ҳисобланади. Норматив ҳужжат тили аниқ ва ҳаммага тушунарли бўлиши лозим. Ҳуқуқ ижодкорлиги жараёни учун умумий бўлган қонун матнининг қисқа ва лўндалиги талабини бажариш 1 Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. – Тошкент: Адолат, 2007. – Б.467 2 Қаранг: Ғуломова Г. Қонунчилик ва ўзбек юридик терминологияси // «Тил ва ҳуқуқий тарбия» туркумидан илмий-оммабоп рисола. – Тошкент: ДЖҚА, 2002. – Б.64 84

қонун тилининг аниқлиги орқали таъминланади. Қонун аниқ норматив мазмунга эга бўлиши лозим, чунки унинг мақсади кишилар хулқ-атворини белгиловчи норматив қоидаларни ишлаб чиқишдан иборат. Такрорлашлар, мураккаб иборалар, ортиқча эпитетлар юридик тил учун ўринли эмас. Аммо қоиданинг қисқа ва лўндалигига эришиш кетидан қувиб давлат амрини тўлиқ акс эттириш заруриятини назардан қочириш ҳам ярамайди. Қонун тилининг аниқлигига тушунчалар аппарати (атамашунослик аппарати)дан фойдаланиш орқали эришилади. “Демак, аниқлик, лўндалик ва услубий жиддийлик – норматив ҳужжатлар тилининг ўзига хос хусусиятларидир” 1 . 3. Норматив-ҳуқуқий эҳтиёжларни аниқ акс эттириш принципи. Бу принципнинг моҳияти шундан иборатки, ҳуқуқни ўрнатиш фалиятининг ўзи ҳуқуқнинг асосий талабларига жавоб бериши, жоиз ҳуқуқий шаклларда ва тегишли тартиб-таомилларга биноан ҳуқуқни ўрнатиш фаолияти субъектларининг қонун йўли билан белгиланган ваколатларига қатъий мувофиқ равишда амалга оширилиши лозим. Демократик жамиятда ҳар бир ҳуқуқий норма ўз мантиқий асосига эга бўлиши, унинг мазмуни эса жамиятнинг ривожланиш қонуниятлари, унинг амалдаги эҳтиёжлари билан белгиланиши зарур. Ижтимоий муносабатлар ва уларнинг ҳуқуқий инъикоси ўртасидаги боғлиқлик аниқланганига кўп вақт бўлган ва унга деярли ҳеч ким шак-шубҳа билдирмайди. Айни вақтда ҳуқуқий тартибга солиш амалиётида мазкур қонуниятни ҳисобга олмаслик ҳолларига кўплаб мисоллар келтириш мумкин. А.Саидов ва Ш.Кўчимов қонунчилик фаолияти илмий асосда изчил йўлга қўйилиши лозим, деганларида, бизнингча, ҳақ эдилар 2 . Қонун чиқарувчи фаолиятининг илмий асосланганлиги муаммосини ҳал этиш бугунги кунда айниқса муҳим аҳамият касб этади. Бизнинг назаримизда, мазкур муаммони ҳал этиш учун қонунни лойиҳалаш ишида юристлар 1 Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқнинг умумназарий масалалари: ҳуқуқни тушуниш, ҳуқуқий онг ва ҳуқуқ ижодкорлиги. – Тошкент: ТДЮИ, 2005. – Б.184 2 Қаранг: Саидов А.Х., Кўчимов Ш.Н. Қонунчилик техникаси асослари. – Тошкент, 2001. – Б.72 85

(олимлар ва амалиётчилар) иштироки масаласини қонун йўли билан мустаҳкамлаш лозим. Айни пайтда қонунчилик жараёнининг ахборот базасини бойитиш ҳам муҳим ҳисобланади. 4. Умумижтимоий қонунийлик ва белгиланганлик принципи. Бу принцип давлат ўз ҳуқуқни ўрнатиш фаолиятида жамият умиди, ҳуқуқни ўрнатиш соҳасидаги янгиланиш жараёнлари ва қарорларга унинг розилиги ва мадади, бундай қарорларни муҳокама қилиш, тайёрлаш ва қабул қилишда жамият аъзолари ва турли жамоат бирлашмаларининг фаол иштирокига таянишини талаб қилади. Ҳуқуқни ўрнатиш қарорларининг ижтимоий қонунийлиги – халқ суверенитетининг муҳим талаби ва айни вақтда жамиятда ижтимоий-сиёсий, ҳуқуқий тотувлик ва бирликнинг зарур шарти, ўрнатилувчи ҳуқуқий нормалар ва умуман амалдаги ҳуқуқ самарадорлигининг муҳим омилидир. Бинобарин, “Қонунлар билан жамиятда кишилар ўртасидаги муносабатлар тартибга солинар экан, уларни ҳаётда тўғри қўллаш учун қонунийлик давлат томонидан белгиланган бўлиб, бу қонунийликнинг кафолати, деб аталади” 1 . Қонун чиқарувчи ҳуқуқни ижтимоий воқеликнинг ўзида кўриши лозим. Зеро, қонуннинг мазмуни амалдаги ижтимоий муносабатлар ҳамда уларнинг ривожланиш қонуниятлари ва йўналишлари билан белгиланади. Бошқача айтганда, қонун ижодкорлиги “нарсаларнинг ҳуқуқий табиати”ни қонун тилига кўчириши, ижтимоий ривожланишнинг муҳим эҳтиёжларини қонунда акс эттириши лозим. Бу эса қонун йўли билан тартибга солиниши лозим бўлган ижтимоий муносабатлар синчиклаб, ҳар томонлама ва чуқур ўрганилиши зарурлигини англатади. Ҳозирги жамият иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий-маданий эҳтиёжларининг ўсиши тегишли ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий белгилашнинг янгидан-янги вазифаларини кун тартибига қўймоқда. 1 Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига шарҳ / А.Азизхўжаев, Ғ.Абдумажидов, М.Аҳмадшаева ва бошқ.; Масъул муҳаррир – А.А.Азизхўжаев. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – Б.66 86

5. Илмий асосланганлик принципи. Илмийлик бутун дунёда қонун ижодкорлиги фаолиятининг асосий принципларидан бири сифатида тан олинган. Ахборот оқими шитоб билан ортиб бораётган, ҳуқуқ ижодкорлиги жараёни мураккаблашган ҳозирги шароитда ривожланган юридик фансиз сифатли қонунлар қабул қилиш қийин. Бугунги кунда олимлар мамлакатда ислоҳотларнинг ҳуқуқий базасини кенгайтириш ва мустаҳкамлаш учун олиб борилаётган улкан ва машаққатли ишнинг олдинги маррасида депутатлар ва сенаторлар билан бирга бўлишлари, янги ғояларни илгари суришлари, ҳуқуқ ижодкорлигининг ностандарт шакллари ва усулларини топишлари, жаҳон юридик фанининг энг сара ютуқларини қонунчилик амалиётига татбиқ этишлари лозим. 6. Тизимлилик ва модал мутаносиблик принципи. Тизимлилик, яъни қабул қилинаётган қонун ҳужжатларининг бир-бири билан узвий боғлиқлиги ижтимоий муносабатларни самарали ҳуқуқий тартибга солишнинг муҳим шартларидан биридир. Мустақиллик йиллари мобайнида Ўзбекистонда юзлаб қонунлар, Президент фармонлари ва ҳукумат қарорлари қабул қилинди. Бугунги кунда эскирган, бир-бирини такрорлайдиган ёки бир-бирига зид бўлган нормаларни, қонунчиликдаги камчиликларни аниқлаш мақсадида қонун ҳужжатларини қатъий тизимга солиш ва таснифлаш лозим. Ҳ.Одилқориев миллий қонунчиликни такомиллаштиришга қаратилган бу улкан ва машаққатли ишга республикамизнинг етакчи юрист олимларини жалб қилиш лозим, деганида, мутлақо ҳақ эди 1 . Бунда тадқиқотлар жаҳон андозалари даражасида, юридик фаннинг энг сўнгги ютуқларидан фойдаланиб ўтказилиши лозим. Ҳуқуқни ўрнатиш фаолиятининг тизимлилиги принципи позитив ҳуқуқнинг тизимли хусусиятини ҳам, амалдаги ҳуқуқни ўзгартириш, янгилаш ва такомиллаштириш борасидаги фаолиятнинг тизимлилигини ҳам ҳисобга олишни талаб қилади. Ҳуқуқнинг тизимлилиги туфайли янги 1 Одиқориев Ҳ. Ўзбекистон Республикасида қонун чиқариш жараёни. – Тошкент: Адолат, 1995. – Б.23 87

ўрнатилган нормалар амалдаги тизим билан шу даражада мувофиқлаштирилиши лозимки, бунда улар ўзининг алоҳида ўрнини эгалласин ва тегишли тартибга солиш-ҳуқуқий функцияни бажарсин. Бунга эришиш учун ҳуқуқни ўрнатиш фаолияти тизимли-тартибга солинган ва режали-уюшган хусусият касб этиши керак. Ҳуқуқни ўрнатиш фаолияти барча субъектларининг мақсадлари, режалари ва ҳаракатларида мувофиқлик, ягоналик, ҳуқуқни ўрнатиш жараёнининг тизимлилигини, унинг амалга оширилиши ва натижалари амалдаги ҳуқуқий нормалар ва тартиб- таомилларга мослигини таъминловчи тегишли юридик механизмлар ва давлат-ҳуқуқий институтларнинг мавжуд бўлишини талаб этади. Бу талабларнинг бузилиши позитив ҳуқуқ нормалари тизимига ва унинг манбалари иерархиясига путур етишига сабаб бўлади, норматив- ҳуқуқий материалда кучли коллизияларни вужудга келтиради, ҳуқуқий тартибга солишга жиддий зиён етказади. Зеро, қонунчилик – муайян миқдордаги нормативларнинг эркин белгиланган мажмуи эмас. Ҳар бир модус конкрет мантиқий асосларга эга. Қонунчиликдаги ҳар қандай, ҳатто энг аҳамиятсиз зиддият ҳам амалда ҳуқуқни қўллаш жараёнини издан чиқарувчи ва беқарорлаштирувчи кучли омил ҳисобланади. Шу маънода барча функционал даражадаги ҳуқуқий нормативларнинг мутаносиблигини ва зарур контекстуал алоқасини таъминлаш айниқса муҳим аҳамият касб этади. Давлат ички ҳуқуқий нормативларини халқаро ҳуқуқ нормалари билан мувофиқлаштириш ҳуқуқий тартибга солишда модал мутаносиблик принципини амалга оширишнинг муҳим жиҳати ҳисобланади. Маърифатли жамиятда халқаро ҳуқуқнинг устунлиги принципи эътироф этилади, конституциявий аҳамиятга эга бўлади ва амалда қўлланилади. Ратификация қилинган халқаро ҳуқуқий норматив ҳужжат нафақат давлатлар ўртасида, балки давлат доирасида ҳам ҳуқуқий муносабатларни юзага келтиради, бу 88

эса давлат ички қонунчилигининг умумий тузилиши ва норматив сифатида, унинг фаолиятида ўз аксини топади. Айнан умуминсоний ҳуқуқий қадриятлар ижтимоий борлиқни ҳуқуқий тартибга солишнинг универсал воситасини ўрнатиш мақсадида давлат ҳуқуқи ва халқаро ҳуқуқни маълум даражада мувофиқлаштириш учун замин яратади. Зотан, энг аввало, “халқаро ҳамкорликнинг мақсади – миллий қонунчиликни унификация қилиш эмас, балки давлатларнинг ўз миллий қонунчилигини ишлаб чиқиши учун бошланғич нуқта вазифасини ўташга хизмат қилувчи стандартларни яратишдир” 1 . 7. Профессионализм (компетентлилик) принципи. Ҳуқуқни ўрнатиш (ҳуқуқ ижодкорлиги, қонун ижодкорлиги) – жамият аъзоларининг ҳаёти ва ўзаро муносабатлари қоидалари ва тартибини белгиловчи ҳамма учун мажбурий ҳуқуқий нормаларни излаш, таърифлаш ва тегишли манбаларда мустаҳкамлаш билан боғлиқ бўлган ижодий ишнинг алоҳида тури. Бу фаолиятнинг улкан ижтимоий аҳамияти, предмет ва мазмун жиҳатидан ўзига хослиги уни юксак профессионал даражада амалга оширишни талаб қилади. Бу ҳуқуқ ижодкорлиги масалаларида, аввало, ҳуқуқни ўрнатиш фаолияти субъектларининг юксак касбий маҳорати ва малакасини, улар мазкур фаолият мазмуни ва вазифасини, унинг ҳуқуқий ва юридик-техник жиҳатларини тушунишини назарда тутади 2 . Бошқа касбий фаолият соҳалари каби, бу ерда ҳам юзакилик ва малакасизликка йўл қўйиш мумкин эмас. Албатта, ҳуқуқни ўрнатиш фаолияти субъектларининг айрим касбий нуқсонлари ва камчиликларини юрист олимларнинг тавсияларини ҳисобга олиш йўли билан, ҳуқуқни қўллашга доир қарорларни тайёрлашда иштирок этувчи малакали мутахассислар ёрдами билан маълум даражада бартараф этиш мумкин. Аммо буларнинг барчаси ҳуқуқни ўрнатиш фаолияти 1 Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига шарҳ / А.А.Азизхўжаев, Ғ.Абдумажидов, М.А.Аҳмадшаева ва бошқ.. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – Б.90 2 Қаранг: Сайдман А., Сайдман Р., Абейесекере Н. Руководство по законодательной технике: Законотворчество в интересах демократических социальных перемен в обществе: Издание на русском языке. Пер. Г.Сергунина, А.Кашпура. – Бишкек: ПРООН, 2001. – С.350 89

субъектларининг касбий маҳорати муаммосини кун тартибидан олиб ташламайди. Зеро, кўрсатилган субъектларнинг касбий маҳорати даражаси ҳуқуқ ижодкорлиги жараёни ва қабул қилинаётган нормаларнинг ҳуқуқий сифати ва юридик-техник хусусиятларида бевосита акс этади. Профессионал ходимнинг касб одоби қоидалари орасида компетентлик, яъни малакалилик биринчи ўринда туради. 8. Ретрибутив таъминланганлик принципи . Ретрибутив таъминланганлик ҳуқуқнинг функционал хусусияти, унинг самарали амал қилиши шарти ҳисобланади. Қадимда ретрибутив таъминлаш диний қоидалар, одатлар орқали амалга оширилган, уларнинг маънавий кучи инсон хулқ-атворини ижтимоий эҳтиёжларга мувофиқ йўлга солишга қодир бўлган. Ижтимоий муносабатларнинг кейинги ривожланиш жараёнида ҳуқуқий нормаларнинг таъсирчанлигини таъминловчи бошқа восита – юридик санкциялар юзага келган. Уларнинг асосий вазифаси ҳуқуқий нормаларни маъмурий йўл билан муҳофаза қилишга, яъни муайян хуқуқ-тартиботни, ижтимоий-шахсий борлиқнинг ҳуқуқий хавфсизлигини кафолатлашга қаратилганлиги билан ажралиб туради. Санкцияларнинг қонунда мустаҳкамланиши уларнинг қўлланилиши эҳтимоли тўғрисида хабар беради, санкцияларнинг қўлланилиши эса бошқа шахсларга профилактик таъсир кўрсатади 1 . Шу боис қонун санкцияларсиз ўзининг амалий аҳамиятини йўқотади. Ҳуқуқнинг санкциялардан маҳрум қилиниши муқаррар тарзда унинг тартибга солувчи аҳамияти йўқолишига сабаб бўлади. Ҳуқуқни бузувчи вазият юзага келганда юридик ҳимоя қилишни амалга ошириш механизмини ташкил этадиган санкциялар юридик ретрибуциянинг муқаррарлиги принципининг мазмунини ва амалдаги функционал кучини белгилайди. Бу принципга амал қилмаслик ёки уни изчил амалга оширмаслик давлатчиликнинг таназзулига ёки ҳатто ҳалокатига олиб келиши мумкин. 1 Қаранг: Сафаров Ж., Сафаров Ж. Санкция: муаммолар ва ислоҳотлар. – Тошкент: ТДЮИ, 2007. – Б.31 90

Бироқ амалдаги ҳуқуқ нормаларининг ретрибутив таъминланганлиги принципини рўёбга чиқаришга қодир бўлган юридик механизмлар ҳали лозим даражада ишлаб чиқилмаган, десак, адашмаган бўламиз. Юқорида айтилганлар, ҳуқуқнинг ретребутив таъминланганлиги муаммоси ҳуқуқни қўллаш омилларигагина бориб тақалади, деган маънони англатмайди. Ҳуқуқни қўллаш фаолиятини такомиллаштириш – муҳим ва долзарб масала. Аммо уни ҳал этиш қонунлар қай даражада мукаммал эканлиги билан бевосита боғлиқ. Амалдаги қонунчиликнинг камчиликларидан бири шундан иборатки, унинг барча бўғинлари лозим даражада ретребутив хусусият касб этмайди, яъни у ёки бу ҳуқуқбузарликлар учун юридик жавобгарлик аниқ белгиланмаган. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, юридик адабиётларда юридик техниканинг мазмунидан кўра унинг вазифалари, усуллари ва методлари ҳақида кўпроқ сўз юритилади. Ваҳоланки, ҳар қандай ҳодиса ва предметнинг мазмуни тўғрисидаги масала айниқса муҳим аҳамиятга эга, чунки объектга тўғри таъриф бериш мазкур объектнинг мазмуни тўғрисидаги масалани қўйиш ва уни тўғри ҳал этишни талаб этади. Юридик техника тадқиқотчиларининг аксарияти унинг таркибида қоидалар, усуллар ва воситалар каби таркибий қисмларни фарқлайдилар 1 . Юридик техника қоидалари юридик техниканинг илмий-техникавий базаси ҳисобланади. Юридик техника қоидалари деганда ҳуқуқий ҳужжатни 1 Қаранг: Бойко Л.М. Законодательная техника (теория и практика): Дис. ... канд. юрид. наук. – Тошкент: ИФиПАН, 1984. – С.17; Ғуломова Г. Қонунчилик ва ўзбек юридик терминологияси // «Тил ва ҳуқуқий тарбия» туркумидан илмий-оммабоп рисола. – Тошкент: ДЖҚА, 2002. – 127 б.; Одилқориев Ҳ.Т., Тультеев И.Т., Муҳамедов Ў.Х. Икки палатали парламент. – Тошкент, 2004. – 204 б.; Чухвичев Д.В. Законодательная техника: Учебное пособие для вузов. – М.: Закон и право, 2008. – 239 с.; Колесник И.В. Проблемы формирования и реализации концепции правоприменительной технологии в современной России. Автореф. дис. … канд. юрид. наук. – Р/н Дону, 2007. – 32 с.; Иванова А.Ю. Законодавчий процес та законодавча техніка у історико-правових дослідженнях // Юридична наука і освіта: історія, сучасність, перспективи: Матеріали ІХ Міжнародної конференції істориків права. – Київ, 2004. – С.248-252; Кrabbe D. Legislative Drafting. –М., 1994. – Р.112; Нажимов М.К., Сайдуллаев Ш.А. Қонунчилик палатаси. – Тошкент: ТДЮИ, 2008. – 184 б. 91

ишлаб чиқиш жараёнига қўйиладиган, юридик техника методларига асосланган конкрет талаблар тушунилади 1 . Юридик техника қоидаларини қуйидаги учта катта гуруҳга ажратиш мумкин: биринчиси – тилга доир қоидалар (юридик матнларнинг аниқлиги, холислиги, тежамлилиги, матнда ишлатиладиган атамаларнинг бир маънолилиги, синтаксик конструкцияларнинг мукаммалиги, нормаларни ифодалаш усулларининг барқарорлиги қоидалари ва ҳоказолар); иккинчиси – мантиқий қоидалар (объектларни талқин қилишнинг айнанлиги, ҳуқуқий ҳужжат матнини структуралаштириш, ҳуқуқий нормативларнинг кесишувчанлиги қоидалари); учинчиси – гносеологик қоидалар (ижтимоий ҳодисани унинг мазмуни ва моҳиятига мувофиқ бўлган лингвистик воситалар билан акс эттириш, ҳуқуқий ҳужжатнинг тартибга солиш предметини аниқ белгилаш, ишлаб чиқилаётган ҳужжат контекстини билиш қоидалари). Адабиётларда қайд этилганидек, юридик техника қоидалари, усуллари ва воситалари сон-саноқсиз бўлса-да, уларни гуруҳлар ва кичик гуруҳларга бирлаштириш мумкин 2 . Биринчи гуруҳни норматив ва индивидуал ҳуқуқий ҳужжатларни расмийлаштириш қоидалари, усуллари, методлари ва воситалари ташкил этади. Иккинчи гуруҳга ҳуқуқий қоидалар мазмунининг тузилиши, услубини оқилона ташкил этиш, юридик нормаларнинг ўзаро алоқасини, уларнинг таркибий қисмлари изчиллигини таъминлаш усуллари киради. Учинчи гуруҳни ҳуқуқни қўллаш ва шарҳлаш ҳужжатларини ишлаб чиқиш ва расмийлаштириш қоидалари ва усуллари ташкил қилади. 1 Қаранг: Чигидин Б.В. К вопросу о понятии юридической техники // Представительная власть – XXI век: законодательство, комментарии, проблемы. – М., 2007. –№3. – С.45 2 Қаранг: Черданцев А.Ф. Юридические конструкции, их роль в науке и практике. // Правоведение. – 1972, №3. – С.12 92

Тўртинчи гуруҳ норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни тизимга солиш ва уларнинг ҳисобини юритиш қоидалари ва усулларини ўз ичига олади. Тизимга солишнинг ҳар бир тури (инкорпорация, консолидация ва кодекслаштириш) ўзига хос хусусиятларга, ўз усуллари ва қоидаларига эга. Ҳужжатлар ҳисобини юритишни ташкил этишнинг барча турлари ҳақида ҳам шундай дейиш мумкин. Қонун ҳужжатларини тизимга солиш ва такомиллаштириш юзасидан методик кўрсатмалар бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотган эмас. Бешинчи гуруҳни норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни эълон қилиш қоидалари, тартиби ва шартлари ташкил этади. Шуни қайд этиб ўтиш жоизки, Ўзбекистон Республикасида қонунларни эълон қилиш ва уларнинг кучга киришини бевосита тартибга солувчи ҳужжат ҳали қабул қилинганича йўқ. Шуни эътиборга олиб, “Конституциявий қонунлар, қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталари ҳужжатларини эълон қилиш ва амалга киритиш тартиби тўғрисида” қонун қабул қилиш масаласи кўриб чиқилса, мақсадга мувофиқ бўлар эди. Юридик техниканинг ҳуқуқий ҳужжатлар тузилиши, тили, матнни баён этиш мантиқига дахлдор бўлган қоидалари, усуллари ва бошқа жиҳатлари гуруҳига келсак, бу ерда норматив материални зиддиятсиз баён этиш, унинг тўлиқлиги, аниқлиги, тушунарлилиги, тегишли институтлар, тармоқлар ва бутун қонунчилик доирасида амалдаги ҳуқуқий қоидалар билан ўзаро алоқасига доир талаблар биринчи ўринга чиқади. Қисқаси, мустақилликка эришган ҳар бир давлат ўз тараққиёт йўлини излайди, янги жамият қуришга, ҳуқуқий тизимни шакллантиришга интилади. Мамлакатимиз Президенти И.А.Каримов асосли равишда таъкидлаб ўтганидек: “Мустақиллик йилларида республикада халқаро амалиётда қабул қилинган, инсон ҳуқуқ ва эркинликлари устуворлигидан келиб чиқадиган ҳуқуқий қоидалар ва нормаларга асосланган кенг ҳуқуқий макон вужудга келтирилди. Биз тоталитар тузумнинг ўз ҳукмини ўтказиш ва 93

бошбошдоқлигидан воз кечдик. Одамларнинг давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари билан, шунингдек, мулкчиликнинг ҳамма шаклларидаги маъмурий-хўжалик тузилмалари билан хилма-хил муносабатларини тартибга солишнинг ҳуқуқий нормалари сари дадил қадам ташладик” 1 . Бу шундан далолат берадики, истиқлол йилларида бозор иқтисодиётига асосланган муносабатларни шакллантирувчи, демократик сиёсий тизимнинг таркибий тузилмаларини ҳамда фуқаролик жамиятининг асосларини яратувчи, инсон ҳуқуқлари кафолатларининг тизимини қарор топтирувчи, хуллас, бутун ижтимоий-сиёсий ҳаётимизнинг ҳуқуқий негизини барпо этувчи Конституция, конституциявий қонунлар, кодекслар ва кўплаб қонун ҳужжатлари қабул қилинишига эришилди. 2.3. Юридик техника методлари, восита ва усулларининг мазмуни Ҳуқуқнинг мазмун ва моҳияти ҳақидаги таълимотлар узоқ шаклланиш ва сайқалланиш йўлини босиб ўтганлиги тарихдан бизга яхши маълум. Бинобарин, ҳуқуқ серқирра, ғоят мазмундор ижтимоий ҳодиса бўлганлиги боис, унинг турли-туман назариялари, мактаблари қарор топди. Бугунги кунга келиб ҳуқуқ инсоният тафаккури тўплаган илғор, ижобий ғоялар, нормалар, принциплар, қадриятларнинг меъёрлаштирилган мажмуи сифатида майдонга чиқмоқда. Бутун дунёда ҳуқуқни талқин этишда гуманитар ва либертар (яъни, инсонга хизмат қилиш, унинг эркинлигини таъминлаш воситаси сифатида) ёндашув аҳамият касб этмоқда 2 . Ушбу концепцияга биноан ҳуқуқ, энг аввало, эркинлик, тенглик ва адолат мезони, уларни таъминлаш воситаси, аҳоли хавфсизлиги ҳамда ҳар бир фуқаронинг мулкий мустақиллиги ва дахлсизлигини таъминловчи норматив тизим ҳисобланади. Ҳуқуқ назарияси эса, биринчидан, ҳуқуқнинг мазмун-моҳиятини, ҳуқуқий мафкурани, ҳуқуқий онг таркибини; иккинчидан, ҳуқуқ тизимини, ҳуқуқий 1 Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. – Тошкент: Ўзбекистон, 1998. – Б.171 2 Қаранг: Одилқориев Ҳ. Замонавий ҳуқуқ назарияси масалаларининг конституциявий талқини // Ҳуқуқ– Право–Law. – 2005. –№ 4. – Б.1 94

нормаларни, уларнинг маъноси, ички тузилиши ва шаклларини, яъни манбаларини, ҳуқуқий қоиданинг матнини, уларни қабул қилиш ва қўллаш жараёнларини 1 ; учинчидан, ҳуқуқ билан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар табиатини, ҳуқуқий нормаларнинг ҳаракатланиш соҳаларини, ҳуқуқни бузиш ҳамда юридик жавобгарлик ҳодисаларини таҳлил ва талқин этувчи илм соҳасидир. Шунга кўра айтиш мумкинки, юридик техника ҳам юридик билимнинг илмий-техникавий соҳасидир. Бу ҳол, юридик техника нафақат амалий, балки назарий, гносеологик аҳамият ҳам касб этади, деган хулосага келиш имконини беради. Ҳар қандай илмий-техникавий фаолият каби, юридик техника ҳам гносеологик жиҳатдан холис бўлиши мумкин эмас. Юқорида қайд этиб ўтилганидек, юридик техниканинг асосий вазифаси ҳуқуқ ижодкорининг амрини ҳужжат матнида мумкин қадар тўлиқ ва аниқ акс эттиришдан иборат. У.Тожихонов ва А.Саидовларнинг фикрича, бунга муайян гносеологик амалларни бажармасдан эришиш мумкин эмас 2 . Бизнингча, юридик техниканинг гносеологик вазифалари қуйидаги саволларга жавоб беришдан иборат: – айнан қайси ижтимоий муносабатлар тартибга солиниши лозим; – бу муносабатлар ҳуқуқий тартибга солиш предмети бўлиши мумкинми; – ушбу муносабатларни акс эттириш учун тилда тегишли тушунчалар мавжудми; – мазкур муносабатларга ҳуқуқий тартибга солишнинг қайси усули кўпроқ мос келади, тегишинча ҳуқуқ нормалари ва умуман ҳуқуқий ҳужжат қандай тузилишга эга бўлади; – бу ёки бошқа шунга ўхшаш муносабатлар илгари тартибга солинганми, агар тартибга солинган бўлса, бу қай тарзда амалга оширилган; 1 Алексеев С.С. Восхождение к праву: Поиски и решения. – М., 2001. – С.4-47; Лив щ иц Р.З. Теория права. – М., 1994. – С.3 2 Қаранг: Таджиханов У., Саидов А. Ҳуқуқий маданият назарияси. 2 томли; Т.2. – Тошкент: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 1998. – Б. 47 95

– бу ёки бошқа шунга ўхшаш муносабатлар ҳорижий мамлакатлар ҳуқуқий тизимларида қандай тартибга солинади; – бу муносабатларни муайян воситалар билан тартибга солишга уринишлар натижасида коллизиялар ёки бўшлиқлар вужудга келиши мумкинми; – муносабатларнинг тартибга солиниши натижасида ҳуқуқ тизимида қандай ўзгаришлар юз беради. Ўз ўрнида, мазкур саволларга жавоб бермай туриб, ҳуқуқий ҳужжат матнини яратиш мумкин эмас, чунки мазмунни билмаган ҳолда, унга оқилона даражада мос келадиган шаклни топиб бўлмайди. Аммо шуни ҳам ҳисобга олиш лозимки, юридик техника қоидалари қонун чиқарувчининг амрига нисбатан иккиламчидир. Юридик техника гносеологик вазифаларни ҳал қилар экан, борлиқни ҳужжат матнида акс эттиришнинг оқилона йўлларини қидиради. Бунда у мазкур акс эттиришнинг муайян намунавий қоидаларини (андозаларини) яратишга ҳаракат қилади. Амрнинг ўзи, яъни жоизлик категорияси давлат амрини ифода этувчининг ваколатига киради ва моҳият эътибори билан юридик техникага боғлиқ бўлмайди. Хуллас, ҳуқуқий норманинг самарадорлиги ва таъсирчанлиги уни акс эттиришнинг техник (тил, мантиқ) воситалари билан бевосита боғлиқ. Ҳуқуқ ижодкори фикрининг нотўғри ифодаланиши, академик Ш.Ўразаев қайд этганидек, ҳуқуқий андозанинг бузиб кўрсатилишига олиб келади 1 . Ҳамонки, ҳуқуқий нормани тилдан бошқа воситалар билан ифодалаш мумкин эмас экан, демак, амалда ҳуқуқ ижодкори номидан қандай амр берилган бўлса, шу амр бажарилади. Бинобарин, юридик техника ўзгартирувчи, моделлаштирувчи куч сифатида амал қилади. Ҳуқуқ ижодкорининг мулоҳазаларини қонун ҳужжатлари матнида аниқ ва тўғри акс эттириш учун жавобгарлик айнан унинг зиммасига тушади. 1 Қаранг: Ўразаев Ш.З. Мустақил Ўзбекистон Конституцияси. – Тошкент: Адолат, 1994. – Б.71 96

Юридик техника методларига унинг илмий-техник базасининг фаол таркибий қисмлари сифатида қаралиши мумкин. Шу жиҳатдан олганда, юридик техника методларига илмий-амалий соҳа сифатида ёндашиш, бизнингча, ўринли бўлади. Юридик техника методлари деганда, юридик фан ва амалиёт қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар яратиш жараёнига қўядиган умумий талаблар тушунилади. Юридик техника методларининг қуйидаги гуруҳлари фарқланади: биринчиси – ҳуқуқ ижодкорлиги фаолиятининг мазмунини белгиловчи принцип-методлар (яъни объективлик, инсонпарварлик, илмий асосланганлик кабилар); иккинчиси – билишнинг умумий илмий методлари (анализ ва синтез, индукция ва дедукция, мавҳумлаштириш, аналогия, моделлаштириш ва бошқалар); учинчиси – хусусий илмий методлар. Бу гуруҳга юридик фан методлари ҳам, яратилаётган норматив ҳужжатнинг тартибга солиш предметини ўрганувчи фанларнинг методлари ҳам киради. Шуни эътиборга олиш лозимки, методлар билимнинг муайян соҳаси доирасида уларнинг универсаллик даражасига қараб шартли равишда тескари ўгирилган пирамида принципига мувофиқ тақсимланади. Ушбу пирамида асосидан нафақат мазкур фан учун, балки бутун илмий билиш учун универсал аҳамият касб этадиган принцип-методлар, бошқача айтганда, диалектика қонунлари ва категориялари ўрин олади. Пирамиданинг навбатдаги поғонасидан формал мантиқ принциплари (айният, зиддиятсизлик, истисно этилган учинчи, етарли асос қонунлари кабилар) ўрин эгаллайди. Формал мантиқ методлари ҳам умумилмий ҳисобланади. Аммо ҳар бир фан контекстида ушбу методларнинг қўлланилиши ўз хусусиятига эга. 97

Кейинги поғонадан ҳуқуқий методлар – юридик техника учун айниқса муҳим бўлган социологик-ҳуқуқий, қиёсий, тарихий-ҳуқуқий ва бошқа методлар ўрин олади. Пирамиданинг чўққисини комплекс юридик-техник метод эгаллайди. У юридик техникада турли ноюридик фанлар: лингвистика, семантика, информатика, ноанъанавий (масалан, модал) мантиқнинг айрим методларидан фойдаланишни назарда тутади. Мазкур фанларнинг методлари айни ҳолда ўзаро бирликда амал қиладики, бу ҳуқуқ ижодкорлиги вазифалари билан белгиланади 1 . Юридик техника воситалари – норматив ҳужжатни тузиш учун қўлланиладиган мантиқий-тил, формал-атрибутив (реквизитлар) ва махсус- юридик (конструкциялар, презумпциялар, фикциялар, ҳаволалар, эслатмалар ва ҳоказо) воситалар мажмуи. Профессор З.М.Исл о мов юридик техника воситалари қаторига: 1) атамашунослик; 2) юридик конструкциялар; 3) презумпциялар ва фикциялар; 4) тизимга солиш кабиларни киритади 2 . Юридик техника масалаларига нисбатан муаллиф ёндашувининг самаралилигини қайд этган ҳолда, шуни таъкидлаш лозимки, унинг нуқтаи назари айрим қўшимча ва аниқликлар киритишни талаб этади. Жумладан, тизимга солиш асосан ҳуқуқ ижодкорлиги хусусиятига эга бўлган, юридик жиҳатдан сермазмун фаолият ва шу маънода у атамашунослик ва юридик конструкциялар билан бир қаторга қўйилиши мумкин эмас. Юридик техника воситалари ҳақидаги масалага нисбатан ёндашувлар ғоят ранг-баранг 3 . Бизнингча, уларни қуйидаги тоифаларга ажратиш мумкин: 1 Қаранг: Чигидин Б.В. К вопросу о понятии юридической техники // Представительная власть - XXI век: законодательство, комментарии, проблемы. – М., 2007. –№ 3. – С.45 2 Қаранг: Исламов З.М. Законодательная техника и качества законов // Қонун ижодкорлиги ва қонцнчилик техникаси: назария ва амалиёт муаммолари мавзусидаги илмий-амалий семинар материаллари. – Тошкент: ТДЮИ, 2005. – Б.84-90. 3 Қаранг: Кашанина Т.В. Юридическая техника. – M.: ЭКСМО, 2007. – 512 с. ; Чигидин Б.В. К вопросу о понятии юридической техники // Представительная власть – XXI век: законодательство, комментарии, проблемы. – М., 2007. –№ 3. – С.45 ; Карташов В.Н. Законодательная технология: понятия, основные элементы, методика преподавания. / В кн.: Законотворческая техника современной России. – Нижний Новгород, 2001. –С. 20-21 ; Законодательный процесс: Понятие. Институты. Стадии / О т в. ред. Р.Ф.Васильев.98

– формал-атрибутив воситалар (ҳужжат реквизитлари); – мантиқий воситалар (ҳужжат тузилиши, нормаларнинг ички тузилиши); – тил воситалари (мазкур тилнинг ифода воситалари мажмуи, шу жумладан атамашунослик, нутқ андозалари, метафоралар, рамзлар ва бошқалар); – махсус юридик воситалар (юридик конструкциялар, презумпциялар, фикциялар, ҳаволалар, эслатмалар, далилий изоҳлар, қўшимча шартлар ва ҳоказолар). Юқорида баён этилганлар юридик техника таркибий қисмлари иерархиявий тузилишга эга, уларни синонимлар сифатида эътироф этиш амалиёти эса тўғри эмас, деган хулосага келиш имконини беради. Дарҳақиқат, юридик техниканинг методологик базаси ёрдамида олинган янги билим унинг қоидалари мазмунига бевосита таъсир кўрсатади. Юридик техника қоидаларига риоя этишга унинг усулларидан тўғри фойдаланиш йўли билан эришилади. Ниҳоят, юридик техника усулидан фойдаланиш унинг мазкур ҳуқуқ ижодкорлиги вазифасини ҳал қилиш учун зарур бўлган воситалари мажмуини танлашдан бошқа нарса эмас 1 . Маълумки, “Давлат амри сифатида амал қилувчи барча қонунлар жамият тараққиётига жиддий таъсир кўрсатади. Башарти, қонун чиқарувчи идора қонунларни яратиш ишига тегишли юксак масъулият билан ёндашмаса, бунинг натижасида юзага келадиган қонунлар жамият тараққиёти манфаатларига салбий таъсир этиши ҳам мумкин” 2 . Демак, давлат амри ҳуқуққа айланиши учун у қонун даражасига кўтарилиши лозим. Бунинг учун уни ҳуқуқ тилида ифодалаш талаб қилинади. Айни шу иш юридик – М.: Юриспруденция, 2000. – С.90; Одилқориев Ҳ.Т. Ўзбекистон Республикасида қонун чиқариш жараёни. – Тошкент: Ўзбекистон, 1995. – Б.149; Нажимов М.К., Сайдуллаев Ш.А. Қонунчилик техникаси. – Тошкент: ТДЮИ, 2008. – Б. 49-50. 1 Қаранг: Чигидин Б.В. К вопросу о понятии юридической техники // Представительная власть – XXI век: законодательство, комментарии, проблемы. – М., 2007. –№ 3. – С.45 2 Одилқориев Ҳ.Т., Тультеев И.Т., МуҳамедовЎ.Х. Икки палатали парламент. – Тошкент, 2004. – Б.67 99

атамашуносликка мувофиқ юридик техниканинг махсус воситалари ёрдамида амалга оширилади. Бу турдаги юридик техника воситалари номоддий шакллар бўлиб, уларнинг ёрдамида ҳуқуқни яратиш – унинг андозасини, конструкцияларини тузиш, унинг мазмунини юридик шаклга солиш мумкин. Қуйидагилар бу турдаги юридик техниканинг асосий воситалари ҳисобланади: а) норматив тузиш; б) тизимли тузиш; в) юридик конструкциялар; г) тармоққа мувофиқ типлаштириш. Норматив тузиш. Давлат амрини ҳуқуқ тилига кўчириш, аввало, шундан иборатки, у ҳуқуқий онг категориялари (“ҳуқуқ”, “бурч” ва бошқалар)га мувофиқ юридик ва бошқа атамашунослик ёрдамида норматив қоида кўринишида баён этилади. Давлат амрини қоида-норма кўринишида баён этиш ҳуқуқни юридик-техник жиҳатдан яратишнинг бирламчи намунавий андозаси ҳисобланади. “Сўнгги ўн йилликлар давомида мамлакатимизда қонунларнинг шакл ва аниқлигига жуда катта аҳамият бериб келинмоқда ҳамда қонунларнинг тузилиши, шакли жиҳатидан бир хилликка эришилмоқда. Қонунларнинг ўз кучини йўқотган деб топилиши, уларга тегишли ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш амалиёти тартибга солинмоқда. Лекин бу борада амалга оширилаётган ижобий ишлар қонун ижодкорлигида мавжуд бўлган камчиликларни ҳам кўрсатмоқда. Амалдаги қонунлар реквизитлари ва бўлинмаларида учрайдиган ҳар хилликлар, уларнинг тузилиши, ёзилиши, ягона намуналарининг йўқлиги, ҳар хил қонун ҳужжатларида уларнинг номланиши ва тузилмавий бирликларини рақамлашда учрайдиган камчиликлар қонунларни юридик-техник жиҳатдан такомиллашганлигидан далолат бермоқда” 1 . Тизимли тузиш. Қонун чиқарувчининг амрини норматив уюштириш уни қоида-нормалар кўринишида ифодалаш билан чекланмайди. Қоида- 1 Йўлдошев А. Қонун лойиҳаларини юридик-техник жиҳатдан тўғри расмийлаштириш – қонунлар сифатини оширишнинг муҳим омили // Қонунчилик ижодкорлиги ва қонунчилик техникаси: Назария ва амалиёт муаммолари мавзусидаги илмий-амалий семинар материаллари. – Тошкент: ТДЮИ, 2005. – Б.110 100

нормалар тизимли тузилишга эга бўлиши, ҳуқуқнинг тартибга солувчи, мажбурий хоссаларини намоён этадиган тарзда ўзаро боғланиши лозим. Бу эса норматив қоидаларни мантиқий нормалар кўринишида ифодалашни талаб этади. Норматив баён этишда тартибга солувчи ва муҳофаза қилувчи қоидаларнинг узвий боғлиқлигига эришиш айниқса муҳимдир. Бинобарин, “демократик жамиятларда ижтимоий муносабатларни тартибга солиш тарихий ва мантиқий аҳамият касб этиши ва бир вақтнинг ўзида мотивацион хусусиятга эга бўлиши лозим. Нормалар мотивацион таркибга эга бўлмаса, умуммажбурий деб қабул қилинмайди ва ўз навбатида, ҳуқуқий муносабатларнинг иштирокчиларида ҳуқуқий бурчни келтириб чиқармайди” 1 . Юридик конструкциялар – қонун чиқарувчи амрини техник-юридик ифодалашнинг юқори даражаси бўлиб, мантиқий нормаларнинг қисмлари ва томонлари ўртасидаги боғланишнинг хусусиятини (моделини) ифода этади. Аксарият тадқиқотчилар, юридик конструкциялар – норматив материални мавжуд ҳуқуқий муносабатлар, юридик фактларнинг муайян типи ёки турига, уларнинг ўртасидаги боғланишга мос келадиган тарзда тузиш, деб ҳисоблайдилар 2 . Юридик конструкциялар ҳуқуқ ижодкорлиги (асосан кодекслаштириш) тажрибасига мувофиқ таркиб топтирилади. Бунда норматив материални тузишнинг мақсадга мувофиқ моделлари танлаб олинади, эскирган моделлардан эса воз кечилади. Уларни яратишда ҳуқуқ фани катта рол ўйнайди. У нафақат амалиётда вужудга келган намунавий конструкцияларни назарий жиҳатдан мустаҳкамлайди ва англаб етади, балки уларни ривожлантириш масаласини ҳам қўяди. 1 Нажимов М.К., Сайдуллаев Ш.А. Қонунчилик техникаси. – Тошкент: ТДЮИ, 2008. – Б.74 2 Қаранг : Бахвалов С.В. Законодательная технология (некоторые проблемы теории и методологии). Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. – Нижний Новгород: Нижегородская академия МВД России, 2006. – 32 с. ; Доценко Т.А. Сущность юридических конструкций // Проблемы юридической техники (Сб. статей / Под ред. В.М.Баранова). – Н. Новгород, 2000. – С. 56; Законодательная техника: Научно-практическое пособие / Под ред. Ю.А.Тихомирова. – М., 2000. – С.9; Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. – Тошкент: Адолат, 2007. – Б. 631-632. 101

Тармоққа мувофиқ типлаштириш. Ҳуқуқий муносабатнинг тузилмавий типи қонун чиқарувчининг амрини ҳуқуқ тилида баён этишни таъминловчи ўзига хос конструктив модел ҳисобланади. Норматив қоидаларни тизимли уюштириш учун улар шундай баён этилиши лозим, яъни бунда нафақат мантиқий нормалар ва изчил юридик конструкцияларни вужудга келтиради, балки ҳуқуқнинг муайян тармоғига киритилади, тармоқдаги ҳуқуқий муносабатга хос жиҳатларга мос келади. Бунга мазкур қоидани тармоқ кодекслаштирилган ҳужжатига киритиш, уни умумий нормаларнинг муайян тизимига бўйсундириш, тармоқ атамашунослигидан фойдаланиш ва ҳоказолар йўли билан эришилади. Қонун чиқарувчининг амрини “ҳуқуқ тили”да ифодалашнинг ўзи кифоя эмас; у ҳужжат кўринишида ҳам баён этилиши лозим. Ўз ўрнида, бу турдаги юридик техника воситалари ҳуқуқнинг тузилмавийлиги билан боғлиқ. Аммо улар норматив ҳужжатлар мазмунига (уларнинг мазмунини юридик жиҳатдан акс эттиришга) эмас, балки ҳужжат матнига, унинг ташқи тузилиши, ҳужжат сифатидаги кўринишига тегишли. Мазкур турдаги юридик техника воситалари қонун чиқарувчининг тегишли тарзда ифодаланган амрини қайд этиш, мустаҳкамлаш шаклларидир. Уларга юридик атамашунослик ёрдамида тузилган ҳужжат матни (унинг реквизитлари ва таркибий тузилиши) киради. Қонун чиқарувчининг амрини ҳужжат кўринишида баён этиш билан ҳуқуқий ҳужжатлар услуби (қонунчилик стилистикаси) ҳам боғлиқ. Зеро, таърифларнинг ноаниқлиги, тушунчалар ва атамаларни бир хилда қўлламаслик норматив ҳужжатни нотўғри тушуниш ва қўллашга, унинг асл маъносидан чекинишга олиб келади” 1 . Ҳуқуқий ҳужжатларни тузиш ва расмийлаштириш қоидаларидан ташқари, “юридик техника” тушунчасининг мазмунига ҳуқуқ нормаларини таърифлаш усуллари ва воситалари ҳам киритилади. Юридик техника 1 Одилқориев Ҳ.Т., Тультеев И.Т., Муҳамедов Ў.Х. Икки палатали парламент. – Тошкент, 2004. – Б.177 102

усуллари яратилаётган ҳуқуқий ҳужжат муаллифларининг юридик техника воситаларидан унинг қоидаларига мувофиқ фойдаланишга қаратилган ҳаракатларидир. Юридик техниканинг норматив ҳужжатлар учун умумий аҳамият касб этадиган ушбу воситалари билан бирга, ҳуқуқнинг айрим соҳаларида асосан ҳуқуқнинг формал белгиланганлигини таъминлаш учун қўлланиладиган алоҳида воситалар – презумпциялар ва юридик фикцияларни ҳам қайд этиб ўтиш лозим. Қонун чиқарувчи амрини индивидуал ҳужжатларда акс эттириш воситалари ҳам ўзига хос хусусиятларга эга. Бундай воситалар қаторига юридик конструкциялар, ҳуқуқий дефинициялар, таснифлар, эслатмалар, ҳаволалар, қўшимча шартлар, далилий изоҳлар, ҳуқуқий рамзлар ва ҳоказолар киради. Юридик техника усуллари ни техник фаолият даражасига, яъни технологик бўғинга киритиш лозим. Адабиётларда келтирилган юридик техника усулларининг таснифлари ниҳоятда хилма-хилдир. Жумладан, Ф.Жени юридик техника усулларини икки асосга кўра фарқлайди: 1) нормаларни умумлаштириш даражасига кўра (абстракт ва казуистик); 2) нормаларни баён этиш усулига кўра (тўғридан- тўғри, бланкет, ҳаволаки) 1 . Б.В.Чигидин юридик техника усуллари сирасига санаб ўтиш, таърифлаш, таснифлаш, юридик конструкция, презумпция ва фикцияни киритади 2 . Юридик техника воситалари қонун чиқарувчи амрини юридик акс эттириш ва ташқи баён этиш воситалари мажмуи бўлса, техник-юридик усуллар (юридик технология) кўрсатилган воситалардан оқилона фойдаланиш тартиби, усуллари мажмуини ташкил этади. Шундай қилиб, юридик техника таркибий қисмларининг “занжири” қуйидаги кўриниш касб этади: техника воситалари – техник-юридик усуллар – техника қоидалари. 1 Қаранг: Genу F. Science et Technique en droit prive positif. – P., 1925. – P.37 2 Қаранг: Чигидин Б.В. К вопросу о понятии юридической техники // Представительная власть – XXI век: законодательство, комментарии, проблемы. –2007. –№ 3. –Б.45 103

Юридик техниканинг иккала турига мансуб бўлган техник-юридик усуллар – қонун чиқарувчи амрини юридик акс эттириш усуллари ҳам, уни ташқи баён этиш усуллари ҳам бир-бирига кўп жиҳатдан мос келади. Яъни уларнинг барчаси атамашунослик билан, норматив ҳужжатнинг ташқи – ҳужжат сифатидаги кўриниши, унинг матни билан, баъзан қонун чиқарувчи амрини норматив тузиш, юридик конструкциялар, ҳуқуқий қоидаларни тизимли баён этиш билан боғлиқ бўлади. Конкрет кўрсаткичларни умумлаштириш даражасига кўра абстракт ва казуистик усуллар фарқланади 1 . Абстракт (умумлаштирувчи) усул – ҳуқуқ нормаларини таърифлашнинг шундай бир усулики, бунда фактик маълумотлар умумлаштирувчи таъриф билан қамраб олинади. Масалан, “шахснинг ҳаракатларида айб мавжуд бўлмаса, у жавобгарликдан озод қилинади” норматив қоидасида “айб мавжуд бўлмаса” сўзлари умумлаштирувчи таъриф ҳисобланади. У шахс ўз хулқ-атворининг ғайриқонуний оқибатларига кўзи етмаган ва мазкур иш ҳолатларига кўра кўзи етиши мумкин ҳам бўлмаган барча ҳолатларни қамраб олади. Норматив материални баён этишнинг абстракт усули ҳуқуқий маданиятнинг ва юридик фан ривожланишининг юксак даражасига мос келади. У мазкур турдаги барча фактларни қисқа таърифларда қамраб олиш имконини беради. Аммо баъзан индивидуал ҳолатлар, фактлар, муайян шахсларни тўғридан-тўғри ва аниқ кўрсатиш, яъни казуистик усулни қўллаш талаб этилади. Ушбу усул юридик нормаларни амалдаги ҳолатларга осонгина татбиқ этиш имконини беради (масалан, жавобгарликдан озод қилиш тўғрисидаги масалани умумлаштирувчи таърифдан кўра муайян фактлар конкрет рўйхатига мувофиқ ҳал қилиш осонроқ кечади). Аммо буларнинг барчаси казуистик усулнинг қуйидаги муҳим бир камчилигини бартараф эта 1 Бу ҳақда батафсилроқ қаранг: Чухвичев Д.В. Законодательная техника: Учебное пособие для вузов. – М.: Закон и право, 2008. – С.199-200 104

олмайди, яъни конкрет фактлар рўйхати қанча мукаммал бўлмасин, у мазкур турдаги барча фактларни қамраб ололмайди. Юридик норма таркибий қисмларини баён этиш усулига кўра уч усул фарқланади: тўғридан-тўғри, ҳаволаки ва бланкет усуллар фарқланади. Шунга монанд равишда юридик нормаларнинг тегишли турлари, шу жумладан тўғридан-тўғри, ҳаволаки ва бланкет нормалар ҳам фарқланади. Норма тўғридан-тўғри баён этилганда, унинг барча таркибий қисмлари норматив ҳужжатнинг бир моддасида тўғридан-тўғри таърифланади. Айни чоғда “бир-бирига тўғридан-тўғри ва бевосита алоқадор бўлмаган, мазмунига зиён етказмасдан турли моддаларда таърифлаш мумкин бўлган ҳуқуқий нормалар бир моддада ифодаланишига йўл қўймаслик лозим” 1 . Баён этишнинг ҳаволаки усулида норманинг айрим таркибий қисмлари бир моддада таърифланмайди; унда керакли қоидалар ифодаланган бошқа моддага ҳавола қилинади. Баён этишнинг бу усули норматив материал қисмлари ўртасида алоқа ўрнатиш ва такрорларга йўл қўймаслик учун қўлланилади. Бу борада ҳуқуқшунос олимлар асосли равишда эътироф этганларидек: “Нормаларни тушунишни енгиллаштирувчи, уларнинг бошқа кўрсатмалар билан алоқасини кўрсатувчи ҳаволалар қонун ҳужжатларида муҳим ўрин тутади. Ҳаволалар норматив ҳужжатнинг ихчамлигини таъминлайди, матнни узайтирувчи кераксиз такрорлашга чек қўяди. Шу тариқа ҳужжатда норматив материални баён этишда оқилона мухтасарликка эришилади. Ҳаволалар ҳуқуқ нормаларининг ўзаро алоқаси ва ўзаро боғлиқлигини аниқроқ қайд этиш имконини беради. Айни норматив ҳужжатнинг бошқа моддаларига ҳаволалар қилинган ҳолларда норматив ҳужжатларни ҳаволалар билан қабул қилиш амалиёти асосан ўзини оқлайди. Бошқа норматив ҳужжатларнинг моддаларига ҳаволалар қилиш ҳуқуқий нормаларни тушунишни анча қийинлаштиради” 2 . 1 Одилқориев Ҳ.Т., Тультеев И.Т., Муҳамедов Ў.Х. Икки палатали парламент. – Тошкент, 2004. – Б.169 2 Одилқориев Ҳ.Т., Тультеев И.Т., Муҳамедов Ў.Х. Икки палатали парламент. – Тошкент, 2004. – Б.170-171. 105

Баён этишнинг бланкет усулида ҳам нормаларнинг айрим таркибий қисмлари тўғридан-тўғри таърифланмайди, аммо етишмаган таркибий қисмлар ўрни бирон-бир аниқ кўрсатилган норма билан эмас, балки вақт ўтиши билан ўзгариши мумкин бўлган муайян турдаги қоидалар билан тўлдирилади. Бошқача айтганда, бунда “очиқ бланк” берилади, қоидалар турига ҳавола қилинади. Баён этишнинг бланкет усули нафақат кераксиз такрорларга чек қўйиш, балки жорий қонунчилик (қоидалар) ўзгарганда ҳуқуқий тартибга солишнинг барқарорлигини таъминлаш имконини беради. Бугунги кунда аксарият мамлакатларда қонунларнинг матнларини таърифлаш, маълум луғат бойлигидан юридик конструкцияларда фойдаланиш бўйича норматив қоидалар белгиланган 1 . Бунга Германияда нашр этилган “Норма ижодкорлиги бўйича маълумотнома” мисол бўлиши мумкин 2 . Кўпгина мамлакатларда, масалан, Франция, Буюк Британия, Канада, Испанияда миллий тиллардан нафақат маънавий-маданий соҳада, балки маъмурий-давлат фаолияти, қонун ижодкорлиги, ҳуқуқий амалиётда ҳам оқилона фойдаланишга катта эътибор берилади. Глобаллашув, халқаро алоқаларнинг кенгайиши, аксарият юридик тартиб-таомилларнинг бир хиллиги муқаррар тарзда ўзига хос юридик “эсперанто” яратилишига, халқаро атамашунослик, хорижий лексика кенг қўлланилишига олиб келмоқда. Бу ерда ҳуқуқ ижодкорлигининг умумий қоидаси хорижий атамалардан фойдаланишга улар тушунарли бўлган ва миллий тилда тегишли атама мавжуд бўлмаган ҳолларда йўл қўйилишини назарда тутади 3 . Норматив ҳужжат мазмунига кўра юридик техниканинг лингвистик, мантиқий ва гносеологик усуллари фарқланади. 1 Бу ҳақда батафсилроқ қаранг: Язык закона / Под ред. А.С. Пиголкина. – М., 1990; Власенко Н.А. Язык права. – Иркутск, 1997; Черданцев А.Ф. Логико-языковые феномены в праве, юридической науке и практике. – Екатеринбург, 1993; Губаева Т.В. Язык и право. – М., 2003; Ивакина Н. Русский язык российского права // Российская юстиция. – 2000. – № 7. 2 Қаранг: Справочник по нормотворческой технике / Пер. с нем. 2-е изд., перераб. – М., 2002. – С.296 3 Қаранг: Денисов Г.И. Юридическая техника: теория и практика // Журнал российского права. – 2005. –№ 8. – С.34 106

Ўз-ўзидан равшанки, методлар ёрдамида юридик техника ўз олдида турган вазифаларни ҳал қилиш учун зарур бўлган янги билимни олади ва ўзлаштиради. Юридик техника усулларида бу билим ҳуқуқ ижодкори фаолиятининг ўзига хос андозаси сифатида мужассамлашади 1 . Техник жиҳатдан расмийлаштириш талабларига мувофиқ юридик техника усулларининг икки асосий турини фарқлаш мумкин: 1. Норматив ҳужжатларнинг ташқи кўринишига тааллуқли бўлган усуллар. Ҳар бир норматив ҳужжат унинг юридик кучини, тартибга солиш предметини, амал қилиш соҳасини ифодалайдиган, унга расмий тус берадиган тегишли реквизитларга эга бўлиши лозим. 2. Норматив ҳужжатнинг мазмуни ва тузилишига тааллуқли бўлган усуллар. Норматив ҳужжат турдош ижтимоий муносабатларни тартибга солишга мўлжалланган ва аниқ тартибга солиш предметига эга бўлиши зарур. У хилма-хил тур ва типдаги муносабатларни тартибга солиши мумкин эмас. Ҳуқуқнинг турли тармоқлари тартибга солиш предметини ташкил этадиган муносабатлар алоҳида ҳужжатлар билан тартибга солиниши лозим. Норматив ҳужжатда мазкур муносабатларни тартибга солиш билан боғлиқ бўлган барча масалалар ҳал қилиниши даркор. Бинобарин, норматив ҳужжат камчиликлардан холи бўлиши керак. Юқорида айтилганлар, юридик техника усулларини икки гуруҳга ажратиш лозим, деган хулосага келиш имконини беради. Биринчи гуруҳга ҳуқуқий ҳужжат матнини яратишни, шунингдек, унинг тузилишини белгилаш билан боғлиқ усуллар (матнни рубрикация қилишни амалга ошириш, унинг таркибий қисмларини рақамлаш, сарлавҳалар ва муқаддимани таърифлаш, реквизитлардан фойдаланиш, эслатмалар ва ҳаволаларни шакллантириш)ни киритиш лозим. Техник-юридик усулларнинг иккинчи гуруҳига бевосита ҳуқуқ нормаларини таърифлашга қаратилган 1 Қаранг: Чигидин Б.В. К вопросу о понятии юридической техники // Представительная власть – XXI век: законодательство, комментарии, проблемы. –2007. –№3. –С.45 107

усуллар киради. Ушбу гуруҳни ўз навбатида икки кичик гуруҳга ажратиш мумкин: а) норманинг лингвистик-мантиқий тузилиши билан боғлиқ бўлган усуллар (лексик ва синтаксик воситаларни танлаш, дефинициялаш, фактларни санаш); б) мазмун ва билишга доир вазифаларни ҳал қилиш билан боғлиқ усуллар (конструкциялар, презумпциялар ва фикциялардан фойдаланиш, норманинг модаллигини акс эттириш кабилар). Қисқаси, “Юридик атамаларни яхши билиш, ҳуқуқий кўрсатмаларни баён этиш восита ва усулларини тўғри қўллаш, умуман, юридик техникани чуқур эгаллаш норматив ҳужжатларни тузувчиларга камчиликларга йўл қўймаслик имконини беради” 1 . Умуман олиб қарайдиган бўлсак, ҳозирги мустақил Ўзбекистон ҳуқуқий тизимининг ўзагини ташкил этаётган ҳуқуқий доктрина табиий ҳуқуқ таълимоти, умуминсоний, умумбашарий ҳуқуқий қадриятлар билан халқимизнинг бир неча минг йиллардан бери сайқалланиб келаётган тарихий, миллий, ҳуқуқий ва маънавий қадриятларнинг мутаносиблиги асосида яратилаётганлигидан далолат беради. Шу боис ҳуқуқнинг биздаги ҳозирги замон талқини қуйидагича ифодаланади, яъни: ҳуқуқ – ижтимоий ҳамжиҳатлик ва келишувга асосланган тартиб-интизомга эришиш, эркинлик, адолат ва тенгликни вужудга келтириш воситаси 2 . Ҳуқуқнинг бундай талқини ижтимоий-сиёсий ва ҳуқуқий онгда туб бурилиш бўлиб, у ўзбек ҳуқуқ назариясини, шу жумладан юридик техникани адолат ва демократия ғоялари асосида ривожлантиришнинг янги босқичи бошланганини кўрсатади. Шуни ҳам таъкидлаш лозимки, “Бизда шўролар замонида ҳуқуқшунослар бор бўлгани билан, ўзбек ҳуқуқшунослик фани мавжуд эмасди. Ҳозир биз дунё тан олган ҳуқуқшунослик фанига эгамиз. Фуқаролик жамияти ва шарқона демократик давлат назарияси ишлаб чиқилмоқда, олдимизда... 1 Одилқориев Ҳ.Т., Тультеев И.Т., Муҳамедов Ў.Х. Икки палатали парламент. – Тошкент, 2004. – Б.180 2 Қаранг: Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-том. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б.20 108

демократик ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти қуришдек улуғ ғояни амалга ошириш вазифаси турибди” 3 . II бобга хулоса Юридик техниканинг мақсади юридик фаолиятни оқилоналаштириш, юридик ҳужжатларнинг аниқлиги, соддалиги, тилининг равонлиги, қисқалиги, бир андозалилигига эришишдан иборат. Адабиётларда юридик техниканинг қуйидаги принциплари фарқланади: ҳуқуқий тараққиётга қараб йўналиш олганлик; тушунчаларнинг аниқлиги; норматив-ҳуқуқий эҳтиёжларни аниқ акс эттириш; умумий ижтимоий қонунийлик ва белгиланганлик; илмий асосланганлик; тизимлилик ва модал мутаносиблик; профессионализм (компетентлик), ретрибутив таъминланганлик. Юридик техника: а) техник усуллар ва воситаларнинг мазкур мажмуи ёрдамида яратиладиган ҳуқуқий ҳужжатларнинг турларига кўра; б) бу усуллар ва воситаларнинг мазмунига кўра таснифланади. Ҳуқуқий ҳужжатларнинг турларига кўра юридик техника: 1) қонунчилик (ҳуқуқ ижодкорлиги) техникаси ва 2) индивидуал ҳужжатлар техникасига бўлинади. Индивидуал ҳужжатлар техникаси асосан муайян юридик фанларда (процессуал ҳуқуқ фанлари, фуқаролик ҳуқуқи ва бошқа фанларда) ўрганилади. Ҳуқуқнинг умумий назариясида қонунчилик техникаси айниқса муҳим аҳамиятга эга. Техник-юридик воситалар ва усуллар ўз мазмунига кўра икки гуруҳга бўлинади, булар: биринчиси – қонун чиқарувчи амрини (ёки индивидуал ҳужжат субъекти амрини) юридик жиҳатдан акс эттириш воситалари ва усуллари; иккинчиси – ҳужжат мазмунини сўз билан ҳужжатли баён этиш воситалари ва усулларидир. Юридик технологиялар ривожланишининг ҳозирги йўналишлари орасида нейро-лингвистик юридик технология ҳам фарқланади. У қонун 3 Азизхўжаев А. Давлатчилик ва маънавият. – Тошкент: Шарқ, 1997. –Б.103 109

тилини такомиллаштириш, унинг инсонга мотивацион таъсирини кучайтириш масалалари билан шуғулланади. Бу технология чет мамлакатларнинг қонун ижодкорлиги амалиётига аста-секин жорий этилмоқда. Масалан, Франция ва Канадада қонунлар лойиҳаларини тайёрлашга лингвист-юристлар жалб қилинади. Юридик технологиянинг мазкур йўналиши Ўзбекистон учун ҳам ниҳоятда истиқболлидир. Ўзбекистон Республикасида қонунларни эълон қилиш ва уларнинг кучга киришини бевосита тартибга солувчи ҳужжат ҳали қабул қилинганича йўқ. Шуни эътиборга олиб, “Конституциявий қонунлар, қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталари ҳужжатларини эълон қилиш ва амалга киритиш тартиби тўғрисида” қонун қабул қилиш масаласи кўриб чиқилса, мақсадга мувофиқ бўлар эди. Шу билан бирга, қонунлар ва қонуности ҳужжатлари ўзаро нисбатининг ҳозирги ҳолатини муваққат, мажбурий деб баҳолаган ҳолда, қонунлар ва бошқарув органларининг ҳужжатлари ўртасида мувозанат ўрнатадиган норматив ҳужжатларни тайёрлаш ва қабул қилиш борасидаги ишни давом эттириш лозим бўлади. “Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш тартиби тўғрисида”ги қонун, ҳукумат қарорлари ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлари ҳамда идоравий ҳужжатларни тайёрлаш ва қабул қилиш қоидалари шундай ҳужжатлар сирасига кириши мумкин. III БОБ. ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА ҚОНУНЛАР СИФАТИНИ ОШИРИШДА ЮРИДИК ТЕХНИКАНИНГ РОЛИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ 3.1. Ўзбекистон Республикасида қонун ижодкорлиги жараёнини такомиллаштиришнинг амалий жиҳатлари Истиқлол йилларида Ўзбекистон Республикасида ҳуқуқий давлат барпо этиш, фуқаролик жамиятини шакллантириш, бозор иқтисодиётини босқичма- босқич ривожлантириш, инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлашга қаратилган ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, маънавий-маърифий 110

ислоҳотларнинг ҳуқуқий базасини такомиллаштириш борасида самарали ишлар амалга оширилди. Бу борада, профессор А.А.Азизхўжаев ҳақли равишда таъкидлаганидек, мустақиллик йиллари “одамлар ҳаётида ҳам, дунёқарашида ҳам, юртимиз тарихида ҳам, туб бурилишлар даври бўлди. Жамият бутунлай янги қиёфа, янги мазмун касб этди. Одамларнинг турмуш тарзи ўзгарди. Янгича яшаш тарзи эса бевосита онг ва тафаккуримизнинг ўзгаришига, ҳаётга янгича қарашга замин яратди” 1 . Айниқса, истиқлол боис давлат-ҳуқуқий ислоҳотларнинг амалга оширилиши, шу жумладан Республикамиз Президенти И.А.Каримов ташаббуси билан парламент тизими ислоҳ қилиниб, икки палатали парламент тизими жорий этилиши, қонунларни қабул қилиш технология ва тартиб- таомилларининг ривожланган ҳуқуқий давлатлар тажрибаси ҳамда миллий қадриятларимизни ҳисобга олган ҳолда мазмунан ўзгартирилиши бу борада қўйилган муҳим қадамлардан бўлди. Парламент ислоҳотларининг асосий мақсади юридик техниканинг таркибий қисми бўлган қонун ижодкорлиги жараёнининг сифати ва самарадорлигини оширишдан иборат бўлиб, бунда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари ва Олий Мажлис палаталари томонидан қонун лойиҳаларини тайёрлаш, муҳокама қилиш, қабул қилиш тартиб-таомили, умуман, юридик технологиясига риоя қилиш муҳим аҳамият касб этади. Қонун ижодкорлиги – бу муттасил ривожланиб борадиган том маънодаги ижодий жараён. Ушбу жараённи янада такомиллаштириш ҳамда демократлаштириш – давр тақозоси. Қонун ижодкорлиги муайян принцип ва тартиб-таомиллар, усул ва қоидалар асосида амалга оширилади. Гарчи мамлакатимизда истиқлол йилларида қонун ижодкорлигининг ўзига хос ўзбекона йўли шаклланган бўлса-да, бироқ қонунларни тайёрлаш ва қабул қилишнинг пухта ишлаб чиқилган стратегияси ва тизими йўқлиги долзарб муаммолардан саналади 2 . 1 Азизхўжаев А. Давлатчилик ва маънавият. – Тошкент: Шарқ, 1997. – Б.97 2 Қаранг: Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т.5. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. – Б.126 111

Бинобарин, қонун ижодкорлиги стратегиясининг роли ва аҳамияти ҳозирги замон юридик фани ва амалиёти тизимида бениҳоя катта. Зотан, лойиҳалаштирилаётган қонун ҳужжатининг мазмунини ташкил этадиган масалаларга доир илгари қабул қилинган нормаларни аниқлаш ва синчиклаб ўрганиш қонун ижодкорлиги сифати юксак даражасининг зарурий омили ҳисобланади. Янги қонун ҳуқуқ тизимига қўшилиб, ўзидан олдин қабул қилинган қонун ҳужжатларига маълум даражада таъсир кўрсатади, шу сабабли уни самарали норматив тартибга солиш унинг миллий қонунчилик тизимидаги ўрни ва ролини расмий белгилашни тақозо этади. Дарҳақиқат, Ўзбекистонда икки палатали парламент ташкил этилиши билан қонунлар сифатига қўйиладиган талаблар ҳам ортди. Қонунлар сифати кўп жиҳатдан юридик техникани такомиллаштириш билан белгиланади. Қонун ижодкорлиги жараёни ҳам мураккаблашди. Қонун ҳужжатларини қабул қилишда сиёсий партиялар роли ошди, қонунлар лойиҳаларини партияларнинг фракциялари томонидан дастлабки тарзда кўриб чиқиш, ҳуқуқий ҳужжатларнинг лойиҳалари Қонунчилик палатасининг ялпи мажлисларида муҳокама қилинганда фракциялар фикрини мажбурий тинглаш амалиёти вужудга келди 1 . Қонунлар сифатини ошириш – давр талаби ва бу муаммони ҳал этишга мамлакатнинг барча юридик куч ва имкониятларини сарфарбар қилиш лозим. Қабул қилинаётган қонун ҳужжатларининг нормативлиги, конкретлиги ва юридик асосланганлигини кучайтириш, уларнинг декларативлигига бутунлай барҳам бериш даркор. Қонун ижтимоий-сиёсий шиор эмас, балки юридик ҳужжат бўлиши лозим. Шундагина у фуқаролик жамиятининг демократик ва ахлоқий асосларини мустаҳкамлаш, шахс ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини рўёбга чиқаришнинг кафолатига айланиши мумкин. Қонун ижодкорлиги жараёни – давлат фаолиятининг муҳим йўналишларидан бири бўлиб, “унинг мазмунини ташкил этувчи ҳаракатлар 1 Қаранг: Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига шарҳ // А.А.Азизхўжаев, Ғ.Абдумажидов, М.А.Аҳмадшаева ва бошқ. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – Б. 315-326. 112

ва уларни амалга ошириш тартиби конституцияда белгилаб қўйилади” 1 . Қонун ижодкорлиги жараёни ҳуқуқий нормаларни яратиш ёки давлатда амал қиладиган шундай нормаларни ўзгартириш билан боғлиқ бўлган, алоҳида билим ва кўникмаларни талаб этадиган ўзига хос интеллектуал фаолият. Ҳуқуқ ижодкорлигининг натижалари – қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатларга қараб муайян давлат ҳақида, унинг демократиклик, маърифатлилик ва маданиятлилик даражаси ҳақида ҳукм чиқарилади. Кишилик жамияти аниқ ва мукаммал қонунларга, давлатнинг уни ҳеч муболағасиз ҳуқуқий, деб номлаш имконини берадиган, ҳуқуқ нормаларини, фуқаролар ва ташкилотларнинг хулқ-атвор қоидаларини яратишга қаратилган фаолиятига ҳар доим эҳтиёж сезган. Айрим муаллифларнинг фикрича, ҳуқуқий тартибга солиш доираси деганда, ҳуқуқ амал қиладиган ижтимоий маконни тушуниш лозим 2 . Ҳуқуқий тартибга солиш доирасини қуйидаги таркибий қисмларга ажратиш мумкин: эҳтимол тутилган (потенциал) тартибга солиш доираси; тартибга солиш зарур бўлган доира; қонун йўли билан тартибга солиш доираси; ҳуқуқни амалга оширувчи тартибга солиш доираси. Давлат таъсири чегарасига икки нуқтаи назардан: а) унинг мумкинлиги; б) унинг зарурлиги нуқтаи назаридан ёндашиш мумкин. Ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишнинг юқори чегараси мумкинлик чегараси ҳисобланади. Қонун ижодкорлиги жараёни – бошқарув табиатига эга бўлган мураккаб ижтимоий ҳодиса. У жамиятни давлат томонидан бошқариш шаклларидан биридир. Ҳар қандай ижтимоий жараён каби, қонун ижодкорлиги ҳам ҳуқуқ ва ҳуқуқий нормалар орқали амалга ошириладиган онгли, изчил фаолият ҳисобланади 3 . Ижтимоий ва юридик ҳодиса сифатидаги 1 Одилқориев Ҳ.Т., Тультеев И.Т., Муҳамедов Ў.Х. Икки палатали парламент. – Тошкент, 2004. – Б.82 2 Қаранг: Халилов Э.Х.Становление и развитие высшего законодательного органа государственной власти Республики Узбекистан: Автореф. дис. ... док. юрид. наук. – Ташкент: АГОС при Президенте Республики Узбекистан, 2000. – 44 с. 3 Қаранг: Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. – Тошкент: Адолат, 2007. – Б. 595 113

ҳуқуқ ижодкорлиги тўғрисида сўз юритганда, унинг фаолият доирасини норматив ҳужжатлар қабул қилиш билангина чегаралаш мумкин эмас. У ўз ичига кенг жараёнларни: норматив ҳужжатни тайёрлаш, ҳуқуқни вужудга келтирадиган у ёки бу ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишга бўлган эҳтиёжларни аниқлаш, тартибга солиш йўналиши ва хусусиятини белгилаш кабиларни қамраб олади. Ҳар қандай процессуал фаолият каби, ҳуқуқ ижодкорлиги ҳам юридик аҳамиятга молик ҳаракатларни амалга оширишнинг расмий тартиби ҳисобланади. Масалан, бунда норматив ҳужжатни тайёрлаш ва қабул қилишга доир ҳуқуқий муносабатлар, яъни тегишли ҳуқуқлар ва бурчлар юзага келади. Бундай ҳуқуқий муносабатлар давлат-ҳуқуқий (қонунчилик ташаббуси, қонунни қабул қилиш ва бошқалар) ва маъмурий-ҳуқуқий (бўйсунувчи органга лойиҳани тайёрлаш ҳақида топшириқ бериш) хусусият касб этади. Маълумки, шакл ва мазмун жиҳатидан сифатли ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилиш асосан лойиҳа устида ишлаш ва бу ишни ташкил этишнинг тўғри йўлга қўйилган технологиясига, илмий-ахборот таъминотига, мавжуд ҳуқуқни қўллаш амалиётини ва ҳорижий мамлакатларнинг ижобий тажрибасини ҳисобга олишга боғлиқ бўлади. Бу тайёрланаётган лойиҳалар сифатини кафолатлашга кўп жиҳатдан кўмаклашади, шунингдек, пухта ўйланмаган ҳуқуқ ижодкорлиги қарорлари қабул қилинишига йўл қўймаслик имконини беради. Ҳуқуқий қарорлар сифатини ошириш, самарасиз норматив ҳужжатлар сонини мумкин қадар камайтириш ҳуқуқий давлат қуриш йўлида фаолият олиб бораётган қонун чиқарувчининг доимий вазифасидир 1 . Ҳуқуқ нормаларини яратиш жараёни билан боғлиқ муаммоларни ўрганишнинг назарий ва амалий аҳамияти айни шу ҳолат билан изоҳланади. Қонунларнинг “истеъмолчилари” жамият аъзолари ҳисобланади, шу сабабли пухта 1 Қаранг: Петрова И.Л. Правовой синтаксис: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. – Владимир, 2006. – 2 2 с.114

ўйланмаган ва оқилона бўлмаган қарорлар қабул қилинишига йўл қўйиш мумкин эмас. Чунки, қонун чиқарувчининг ҳар қандай хатоси беҳуда моддий харажатларга ва энг ачинарли томони фуқароларнинг манфаатлари бузилишига сабаб бўлади. Бундан ташқари, ҳуқуқ ижодкорлигининг назарий муаммоларини юридик фан ва амалиёт нуқтаи назаридан англаб етиш, шунингдек, ҳуқуқ яратиш теран жараёнларини, ҳуқуқнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш эҳтиёжлари билан белгиланганлигини тушуниш ҳуқуқнинг ролига янада теранроқ баҳо бериш, давлат органлари ҳуқуқ ижодкорлиги фаолиятининг муҳимлиги ва серқирралигини, бинобарин, норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни тайёрлаш ва амалга татбиқ этишда ҳуқуқшунос фаолиятининг аҳамиятини тўла англаб етиш имконини беради. Ўзбекистон Республикасида юридик техниканинг ҳуқуқий асослари, аввало, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг қоидаларида мустаҳкамланган. Хусусан, Асосий Қонунимизнинг 16-моддасида шундай дейилади: “Мазкур Конституциянинг бирорта қоидаси Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқ ва манфаатларига зарар етказадиган тарзда талқин этилиши мумкин эмас. Бирорта ҳам қонун ёки бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжат Конституция нормалари ва қоидаларига зид келиши мумкин эмас” 1 . Юқоридаги конституциявий тамойил билан бирга, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг ҳужжатларига қўйиладиган умумий талаблар “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тўғрисида”ги Конституциявий Қонуни, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида”ги Конституциявий Қонуни, “ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг Регламенти тўғрисида”ги Қонуни, “ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг Регламенти тўғрисида”ги Қонуни, “Қoнунлар лoйиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбeкистoн Рeспубликаси Oлий Мажлисининг Қoнунчилик 1 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Тошкент: Ўзбекистон, 2009. – Б.6 115

палатасига киритиш тартиби тўғрисида”ги Қонун ларида ўз ифодасини топган. Охирги қайд этилган қ онунда қонун ижодкорлиги жараёнининг муҳим таркибий қисмлари, чунончи, қoнун лoйиҳасини тайёрлаш тартиби; қонун лойиҳасининг концепциясига, унинг тузилиши ва шаклига қўйиладиган талаблар; қoнун лoйиҳасини тайёрлашда қoнунчиликнинг ҳoлатини ва ҳуқуқнинг қўлланилиш амалиётини ўрганиш методикалари; қoнунлар лoйиҳаларини тайёрлашда xалқарo тажрибани ҳисoбга oлиш, шунингдек, жамоатчилик фикрини ўрганиш мезонлари белгиланган. Қонун ижодкорлиги жараёнида юридик техника қоидаларини тартибга солувчи асосий ҳужжат “Қонун лойиҳалаш фаолиятини амалга оширишда қонунлар лойиҳаларини юридик-техник расмийлаштириш бўйича методик тавсиялар” бўлиб, у Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Кенгашининг 2005 йил 27 июнда қабул қилинган “Қонунлар лойиҳаларини юридик-техник расмийлаштириш бўйича методик тавсиялар тўғрисида”ги 73-I-сон Қарори билан тасдиқланган 1 . Ўз ўрнида, қонунчиликнинг самарадорлиги фақат қонун ёки бошқа ҳуқуқий ҳужжат олдига қўйилган мақсад ва вазифалар ҳал қилингандагина таъминланишини қайд этиш жоиз. Қонунчиликнинг самарадорлиги қуйидаги бир қатор омиллар билан белгиланади: Биринчи омил – қонунчиликни такомиллаштириш. Маълумки қонунчилик мазмун жиҳатидан ҳам, техник-юридик жиҳатдан ҳам сифат мезонларига мувофиқ бўлиши лозим. Лекин бугунги кунда миллий қонунчилигимизни давр талабларига тўла жавоб беради, деб бўлмайди. Буни қуйидаги ҳолатлар билан изоҳлаш мумкин: биринчидан, қонун ҳужжатларини ўзгартиришда шошма-шошарликка йўл қўйилиши; иккинчидан, қонун ҳужжатларининг кўпайишида тартибсизлик; учинчидан, қонунлар лойиҳаларини яратиш жараёнида йўл қўйиладиган қонун 1 Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатлари тўплами. –2005. –№7. – 55-модда; –№15-16. –116-модда; –№32-33. –248-модда; –2006. –№48-50. –483-модда. 116

ижодкорлиги хатоларининг мавжудлиги (бу хатолар ҳуқуқий тартибга солиш механизмини танлашда; ҳуқуқий материалга ишлов беришда; қонун тилига қўйиладиган талабларни бузишда; тизимли хусусиятга эга хатоларга, шунингдек, ҳисоблашлар, рақамларда, ҳатто моддаларни ва моддаларнинг бандларини рақамлашда фактик хатоларга йўл қўйишда намоён бўлади). Иккинчи омил – ҳуқуқни қўллашнинг тўлақонлилиги. Ҳуқуқни қўллаш мураккаб механизм бўлиб, у моддий-ҳуқуқий, процессуал, ташкилий ва бошқа алоқалар ҳамда муносабатларни ўз ичига олади. Ўз ўрнида, мазкур механизм ҳам қонунчилик мақсадларига эришишга қаратилиши лозим. Учинчи омил – юксак ҳуқуқий онг. Фуқаролар қонунни қай даражада мукаммал билишлари эмас, балки унга қай даражада ижобий баҳо беришлари муҳимдир. Шунинг учун ҳам “Биз... аҳолининг ҳуқуқий маданияти ва ҳуқуқий онгини ошириш вазифасини ўзимиз учун мақсад қилиб қўйиш билан бирга, бу масалани том маънодаги демократик ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти қуришнинг муҳим шарти сифатида белгилаб олдик” 1 . Шу билан бирга, қонунчиликнинг самарадорлигини ошириш вазифасини фақат янги юридик технологиялардан моҳирона фойдаланиш йўли билангина ҳал қилиш мумкин. Юридик технологиялар норматив- ҳуқуқий ҳужжатлар сифатини юксак даражада таъминлаш, ҳуқуқий тартибга солишнинг барқарорлигига эришиш имконини беради. “Юридик технология” тушунчаси юридик қарорларнинг таъсирчанлигини таъминлаш мақсадида зарур ресурслардан (молиявий, ташкилий, кадрлар ва бошқалардан) оқилона фойдаланиш имконини берадиган илмий асосланган усуллар ва ҳуқуқий воситалар тизими сифатида тавсифланади. Тегишли адабиётларда юридик технологияларнинг бир қатор асосий турлари ва уларнинг ривожланиш йўналишлари фарқланади 2 . 1 Каримов И.А. Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтсодиётимизни барқарор ривожлантириш йўлида. Т.16. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – Б.14 2 Қаранг: Правоведение. – 2006. –№ 2. – С.182-198. 117

Юридик технологияларнинг классик тури (биринчи йўналиш) юридик техника ҳисобланади. Юқорида кўриб ўтганимиздек, юридик техника – норматив ҳужжатларни ишлаб чиқиш, расмийлаштириш ва тизимга солиш қоидалари, воситалари ва усуллари мажмуи. Юридик адабиётларда қонунчилик техникаси масалалари нисбатан кенг ўрганилган, аммо мазкур тушунчанинг мазмуни хусусида умумий фикрга келинмаган. Бугунги кунда қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ва расийлаштиришнинг илмий асосланган ягона қоида ва усулларини ишлаб чиқиш муҳим аҳамиятга эга. Ҳозирги замон ҳуқуқий технологиялари ривожланишининг иккинчи йўналиши – ҳуқуқий мониторинг ҳисобланади. Ҳуқуқий мониторинг деганда, қонунчиликни яратиш ва қўллашнинг барча босқичларида унинг ҳолатига тизимли баҳо бериш борасидаги комплекс фаолият тушунилади. Ушбу йўналишда амалга оширилиши лозим бўлган вазифаларнинг сирасига: қонунларни амалга оширишнинг намунавий кўрсаткичлари тизимини ишлаб чиқиш; ҳуқуқий вазиятларни (мамлакатда, минтақада, ижтимоий гуруҳда, жисмоний ёки юридик шахслар тоифасида) таҳлил қилиш ва уларга баҳо бериш методикаларини, ҳуқуқни қўллаш амалиётининг ҳолатини ва унинг ривожланиш тенденцияларини оммавий муҳокама қилиш механизмларини яратиш кабиларни киритиш лозим. Учинчи йўналиш – бу қонунчиликнинг ривожланишини комплекс, тизимли тадқиқотлар ўтказиш йўли билан илмий лойиҳалаш. Мазкур тадқиқотлар юридик фан доираси билангина чекланмайди, балки бошқа ижтимоий фанларнинг, аввало, иқтисод, тарих, социология, сиёсатшунослик ва психология ютуқларига таянади. Айрим хорижий мамлакатларда илмий лойиҳалаш технологияларидан ижтимоий-иқтисодий қонунчилик, аввало, бюджет қонунчилиги ҳужжатларини ишлаб чиқишда самарали фойдаланилади. Жумладан, АҚШда аксарият федерал қонунларнинг 118

лойиҳалаш ҳужжатлари юзлаб саҳифаларни ташкил этади, мамлакатимизда қонунларни асослантириш ҳужжатлари баъзан икки-уч саҳифадан ошмайди. Тўртинчи йўналиш – замонавий юридик технологияларни ривожлантириш. У, аввало, қонунчилик тизимини, айрим норматив ҳужжатларни ҳамда уларни қўллаш амалиётини таҳлил қилишни назарда тутади. Унинг асосий вазифаси – салбий ҳодисаларнинг ривожланишига имконият яратувчи омилларни аниқлаш ва уларни бартараф этиш ва олдини олишга қаратилган махсус чора-тадбирларни ишлаб чиқиш. Ҳуқуқий муносабатлар соҳасида тушунчаларга таъриф беришда қарама-қаршиликларга йўл қўйилиши мумкин эмас. Бунинг акси эса ҳуқуқий нормаларни таърифлаш ва қўллашнинг қонунийлиги мезонларига путур етказган бўлур эди. Мазкур масала кўплаб янги юридик тушунчалар пайдо бўлаётган, унутилган эски атамалар тикланаётган ҳуқуқий тизимни ислоҳ қилишнинг ҳозирги босқичида айниқса муҳим аҳамият касб этади. Аммо бу ҳол, барча ҳуқуқий тушунчалар қонун йўли билан мустаҳкамланиши лозим, деган маънони англатмайди. Фундаментал хусусиятга эга бўлган маълум ҳуқуқий атамалар Конституцияда, бошқа атамалар – ҳокимият маҳаллий органларининг ҳужжатлари даражасида мустаҳкамланиши лозим. Юзага келган вазиятда қонун ҳужжатларида қўлланиладиган атамалар ва иборалар луғатини яратиш зарурлиги айниқса яққол намоён бўлади. Бундай луғатни яратиш қонун ҳужжатларида тушунчаларнинг икки маънолилигига ва зиддиятларга чек қўйиш, бинобарин, норматив ҳужжатларни муайянлаштирувчи ва шарҳловчи қонунлар сонини камайтириш имконини берган бўлур эди. Мухтасар қилиб айтганда, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишнинг бугунги босқичида миллий ҳуқуқий тизимни яратиш асносида қонун ҳужжатларини тизимли таҳлил этиш, уларни амалиётда қўллаш механизми талабларидан келиб чиққан ҳолда уларга доир назарий ва амалий концепцияларни ишлаб чиқиш тақозо этилмоқда. Шу жиҳатдан олиб 119

қараганда, ҳуқуқ нормаси билан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатларни яхлит таҳлил қилиш, унинг татбиқ этиладиган доирасини, шакли ва чегарасини аниқлаш қонун ижодкорлиги жараёнида муҳим ўрин тутади. Айни пайтда у ёки бу ҳуқуқий муносабатнинг тадрижий ривожланиши негизида қонунчилик асосини таҳлил этиш, миллий ҳуқуқий қадриятлардан устувор фойдаланиш муҳим аҳамият касб этади. Зотан, миллийлик қонунларни халққа яқинлаштиради, кишилар ўртасида қонунга ҳурмат муносабатини шакллантиради. 3.2. Ўзбекистон Республикасида юридик техникани такомиллаштиришнинг назарий асослари Маълумки, мамлакатимиз мустақилликка эришгандан сўнг, миллий ҳуқуқ тизимини шакллантириш масаласи долзарб вазифа сифатида белгиланди. Чунки, илгари қабул қилинган қонун ҳужжатлари собиқ Иттифоқ нормаларига қаратилган бўлиб, уларда республикамизнинг минтақавий хусусиятлари ҳисобга олинмаган эди. Мустақиллик дастлабки кунлариданоқ “биз янгиланиш ва тараққиётда ўз йўлимизни, иқтисодиётни ислоҳ қилишда ўз моделимизни танлаб олдик. Шу сабабли, бошқа мамлакатларнинг қонун меъёрлари ва ҳужжатларидан фойдаланиш, ҳатто улар айнан бозор муносабатларига жавоб берса ҳам, биз учун номақбул эди” 1 . Шу жиҳатдан олганда, Республикамиз Президенти И.А.Каримов, “Ислоҳ қилишнинг биринчи босқичида биз ҳуқуқий асосларни яратишда ўзимизга хос ёндашувларни, қонун ҳужжатларини ишлаб чиқиш ва қабул қилиш бўйича ўз механизмимизни вужудга келтирдик. Биз ўзимиз учун жамиятни қонунлар ёрдамида бошқаришни ўрганиб олишимиз кераклиги тўғрисида муҳим хулоса чиқариб олдик. Қонун ижтимоий ҳаётни, ижтимоий муносабатларни тартибга солишнинг асосий воситаси бўлиб қолиши керак. Бунинг учун биз чуқур ўйлаб ишланган, ҳар томонлама асосланган, узоқ 1 Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т.3. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б.194. 120

муддат амал қиладиган қонунларга эга бўлишимиз керак” 2 , деган фикрни илгари суриб ҳуқуқ тизимимизнинг кейинги ривожланишини белгилаб берган эди. Маълумки, ҳуқуқнинг норматив-инсонпарвар табиати ҳуқуқий нормалар умуминсоний қадриятлар билан муштарак бўлгандагина ўзини намоён этади. Шу сабабли, барча норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига мувофиқ бўлибгина қолмай, балки мамлакат хўжалик сиёсати, бошқарув иқтисодий методлари, иқтисодий фаолиятнинг таъминланган мустақиллиги ва стратегик режали раҳбарлик уйғунлигининг ягона асослари ва принциплари сифатида тан олиниши талаб этилади. Бинобарин, эркин ва фаровон мамлакатга элтувчи ғоя пировард мақсад ҳисобланади, маънавий-ахлоқий негиз манбаи сифатида эса миллий ғоя, миллий мафкура амал қилади. Мамлакатимизда амалга оширилаётган демократик ислоҳотлар қонун ижодкорлигини фаол ривожлантиришни талаб қилаётган ҳозирги вақтда қонун яратиш жараёни, бўлғуси норматив-ҳуқуқий ҳужжатнинг дастлабки концепциясини ишлаб чиқиш, унинг лойиҳасини тузиш ва муҳокама қилиш, турли ижтимоий гуруҳлар ва қатламлар фикрлари, манфаатларини ҳисобга олиш, бўлғуси қонуннинг амалдаги норматив ҳуқуқий ҳужжатлар билан ўзаро нисбатини, унинг амалдаги ҳуқуқий тизимга ҳамда янги қонунчиликка мослашиш қобилиятини аниқлаш, унинг мавжудлиги иқтисодий асосларини ва ижтимоий муносабатларда амалга ошириш имкониятларини белгилаш қай даражада муҳим эканлиги янада яққол намоён бўлади. Ўз ўрнида, бугунги ижтимоий амалиёт ҳуқуқ билан тартибга солинмаган масалалар доираси жуда кенглигини кўрсатади. Ушбу масалаларни лозим даражада тартибга солмасдан туриб ижтимоий борлиқда юзага келган қатор иқтисодий ва ижтимоий муаммоларни ҳал этиш мумкин эмас. Бу ўринда гап фақат амалдаги қонунчилик сифатини ошириш ёки 2 Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т.3. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б.194. 121

такомиллаштириш тўғрисидагина эмас, балки ўзгариб бораётган иқтисодий шароитларга, ҳуқуқий давлат мезонлари ва унинг ривожланиш принципларига мос келадиган янги ҳуқуқий институтларни шакллантириш ҳақида ҳам бормоқда. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг лойиҳаларини тайёрлаш амалиётининг таҳлили бу соҳада ўз ечимини кутаётган қуйидаги бир қатор муаммолар мавжуд эканлигини кўрсатади: 1. Концептуал ёндашув муаммоси. Маълумки, Ўзбекистон Республикасининг “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонунининг 17-моддасига мувофиқ, н орматив-ҳуқуқий ҳужжатнинг тайёрланган лойиҳаси норматив-ҳуқуқий ҳужжатни қабул қилувчи органга тақдимнома билан киритилади, тақдимномада ҳужжатни қабул қилишнинг зарурлиги асослаб берилади, уни ишлаб чиқувчилар кўрсатилади, ҳужжат мазмунининг қисқача тавсифи берилади, лойиҳа қайси давлат органи, шунингдек, ташкилот билан келишилган бўлса, шу орган ёки ташкилотнинг рўйхати келтирилади, келишмовчиликларнинг мазмуни ҳамда улар ҳақидаги асослантирилган фикр қисқача баён этиб ўтилади. Зарурат бўлганда, норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳасига уни асослаш учун молиявий- иқтисодий ҳисоб-китоблар, статистик маълумотлар ва бошқа ахборотлар илова қилинади 1 . Шуни таъкидлаш лозимки, муайян ҳужжатни таърифлашга нисбатан турли норматив ҳужжатларда ҳар хил ёндашувлар қўлланилади. Аслида бундай ҳолатлар концептуал ёндашувнинг етишмаслигидан далолат беради. Жумладан, “ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг Регламенти тўғрисида”ги Қонуннинг 12-моддасида қ онун лойиҳасига унинг концепцияси баён қилинган ҳолдаги тушунтириш хати илова қилиниши назарда тутилган. Ҳолбуки, “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонуннинг 17-моддасида тақдимнома киритиш лозимлиги 1 Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. – 2001. –№1-2. –8-модда. 122

кўрсатиб ўтилган. Турли атамалар қўлланилганига қарамай, мазкур ҳужжатлар қонун лойиҳасини қабул қилиш зарурлигини асослантириши лозим. Бинобарин, норматив ҳужжатларни ишлаб чиқишга нисбатан концептуал, тизимли ёндашув қонун ижодкорлиги фаолиятининг муҳим омили ҳисобланади 1 . Қонун лойиҳасининг концепцияси қонун лойиҳасини ишлаб чиқишга киришилгунга қадар тайёрланиши, унда бўлғуси қонунни амалга ошириш механизми белгиланиши, қайси масалалар қонунлар даражасида ва қайсилари – қонуности ҳужжатлари доирасида ҳал қилиниши кўрсатилиши лозим. Бу бутун ҳуқуқий тизимни, ҳеч бўлмаса турдош ёки боғлиқ ҳуқуқий муносабатларни тартибга солувчи норматив ҳужжатларни ҳар томонлама ўрганиш маҳсули бўлиши даркор. Лойиҳаларни тайёрлашда баъзан тегишли муносабатларни бошқа давлатларда қонун йўли билан тартибга солиш тажрибаси лозим даражада таҳлил қилинмайди, ўрганилмайди ва ҳисобга олинмайди. Амалда концепциянинг йўқлиги туфайли қонунларни қўллаш ва амалга оширишда жиддий муаммолар, қонуннинг айрим қоидалари ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ўртасида зиддиятлар юзага келади. Шундан келиб чиқиб, қонун лойиҳаси концепциясида, авваламбор, тегишли қонунни қабул қилиш асослари ва зарурияти, бунинг мақсадга мувофиқлиги қандай ижтимоий-иқтисодий, сиёсий омиллар билан белгиланиши; қонунни қабул қилишдан кўзланган мақсад, уни амалга ошириш механизмининг умумий манзараси; қонун ҳужжатларининг умумий таҳлили; ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишда норматив ва амалий даражаларда қандай камчиликлар мавжудлиги; янги қонун қабул қилиниши муносабати билан амалдаги қонун ҳужжатларининг қайси нормаларини қайта кўриш лозимлиги; қонун лойиҳасининг Ўзбекистон Республикаси халқаро шартномалар бўйича олган мажбуриятларни ҳисобга олган ҳолда таҳлил 1 Бу ҳақда батафсилроқ қаранг: Муҳамедов Ў. Қонун ҳужжатларини такомиллаштиришнинг истиқболли вазифалари // Ҳуқуқ–Право–Law. –2005. –№ 4. –Б.6-7 123

қилиниши; қонунни амалга оширишда талаб этиладиган қонуности ҳужжатларининг қабул қилиниши мақсадга мувофиқ бўлади. “ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг Регламенти тўғрисида”ги Қонуннинг 12-моддасида белгиланган талабга мувофиқ, қ онун лойиҳасини Қонунчилик палатасига тақдим этиш, унга ўзгартишлар ва қўшимчалар киритиш тўғрисидаги, шунингдек, қонун лойиҳаси киритилиши билан боғлиқ қонунларни ўз кучини йўқотган, деб топиш тўғрисидаги қонун лойиҳаси тақдим этилиши лозим. Бу қонун лойиҳаси муаллифидан лойиҳа қабул қилинганда қонун йўли билан тартибга солишда юзага келадиган ва мавжуд зиддиятларни аниқлаш мақсадида амалдаги норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни синчиклаб таҳлил қилишни талаб этади. Ушбу талабга риоя этмаслик аксарият ҳолларда қонун ҳужжатлари нормаларининг коллизиясига сабаб бўлади. Ўзбекистон Республикасининг “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонунида т енг юридик кучга эга бўлган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар бир-бирига тўғри келмаган ҳолларда кейинроқ қабул қилинган ҳужжат қоидалари амал қилиши белгиланган. Аммо объектив ва субъектив сабабларга кўра, шу жумладан янги қабул қилинган ҳужжатдан бехабарлик туфайли амалда ўз юридик аҳамиятини йўқотган ёки ўзгартирилган қонунларни қўллаш ҳоллари юз бериши мумкин. 2. Навбатдаги муаммо норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни амалга оширишнинг самарали механизмлари мавжуд эмаслиги билан боғлиқ. Қонун амалга ошириш механизмисиз ва зарур ижтимоий-иқтисодий шароитларсиз лозим даражада самара бермайди. Бинобарин, ҳуқуқий муносабатларнинг субъектлари ўз ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларидан, ҳатто бу қонунда назарда тутилган бўлса-да, фойдалана олмайдилар. Бу баъзан бутунлай тескари, салбий натижага олиб келади. 124

Қонунлар сўзсиз амалга оширилишини, ҳуқуқий тартибга солишнинг тизимлилиги ва яхлитлигини таъминлаш учун зарур қонуности ҳужжатлари қонунлар лойиҳалари билан бир вақтда ишлаб чиқилиши лозим. 3. Қонун лойиҳасининг Конституция ва қонунларга мувофиқлигини таъминлаш масалалари. Қонун лойиҳасини тайёрлаш ҳуқуқ ижодкорлигини тартибга солувчи ва қонун лойиҳасининг Конституция ва қонунларга аниқ ва тўла мувофиқлигини таъминловчи қоидаларга асосланиши лозим. Қонун лойиҳасини тайёрлашда асосий қоида нормаларнинг бир-бирини такрорлашига йўл қўймасликдир. Қонунлар нормалари бир-бирига зид бўлиши мумкин эмас, яъни айни бир муносабат бир хилда тартибга солиниши лозим. Шу муносабат билан қонун лойиҳасини тайёрлашда тайёрланаётган қонун лойиҳаси масалаларига доир амалдаги нормаларни ўрганиш ва таҳлил қилиш муқаррар шартлардан бири ҳисобланади. “Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига Конституцияда белгиланган давлат органлари ва мансабдор шахсларгина эга бўладилар” 1 . Қонунчилик ташаббуси субъекти зарур ҳуқуқий ахборот расмий манбалар (“Ў збекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг Ахборотномаси”, “Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларининг тўплами”, “Халқ сўзи” ва “Народное слово” газеталарининг тегишли сонлари)да чоп этилганидан хабардор бўлиши лозим . Бундан ташқари, қонунчилик ташаббуси субъекти керакли ахборотни Олий Мажлис Қонунчилик палатасининг юридик бўлимида, шунингдек, электрон ҳуқуқий тизимлар (“Право”, “Норма” ва бошқалар)дан олиши мумкин. Айни вақтда мазкур электрон-ҳуқуқий тизимларда ҳуқуқий материални баён қилишда баъзи бир ноаниқликлар мавжудлигини ҳам эътиборга олиш лозим. 4. Қонун лойиҳасининг Ўзбекистон Республикаси “Норматив- ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонунининг 19-моддаси талабларига 1 Ўзбекистон Республикаси Конституциясига шарҳ / А.А.Азизхўжаев, Ғ.Абдумажидов, М.А.Аҳмадшаева ва бошқ. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – Б.320 125

мувофиқлигини таъминлаш масалалари. Бу моддада қонун лойиҳасининг тилига, унинг тузилишига, ҳаволаки нормаларнинг қўлланилишига тааллуқли талаблар белгиланган. Шу ўринда ушбу талаблардан келиб чиқиб, қуйидаги жиҳатларни алоҳида қайд этиб ўтишни истардик: а) қонун лойиҳасининг матнига нисбатан қўйиладиган талаблар. Қонун лойиҳасини тайёрлашда нормаларни баён қилиш услубига, яъни тилига эътибор бериш лозим. Ўзбекистон Республикасининг “Норматив- ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонунига биноан, қонун лойиҳасининг матни лўнда, оддий ва равон тилда баён этилиши лозим. Шу сабабли, қонун лойиҳасида атамалар ва таърифларнинг тўғри қўлланилишига эътибор бериш зарур. Қонун лойиҳасида эскирган ҳамда кўп маънони англатувчи сўзлар ва иборалар, мажозий таққослашлар, сифатлашлар, киноялар қўлланилишига йўл қўйилмайди. Ўз ўрнида, мазкур талабларга риоя этмаслик ҳуқуқий коллизияларга сабаб бўлади. Масалан, Ўзбекистон Республикасининг “ Валютани тартибга солиш тўғрисида”ги, “Хориждан маблағ жалб қилиш тўғрисида”ги Қонунларида, шунингдек, Солиқ кодексида “ нерезидент” атамаси уч хил маънода қўлланилган. Мазкур талаб нафақат қонунларга, балки бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга ҳам тааллуқли. Атамалар барча қонунларда бир хил маънода қўлланилиши лозим. Айни бир маънодаги тушунчаларни ифодалаш учун турли атамалардан фойдаланиш мумкин эмас; б) нормаларнинг турли ҳужжатларда такрорланиши. Тартибга солиш талаб этиладиган ижтимоий муносабат бир ҳужжатда тўла тартибга солиниши лозим. Айни бир масала бўйича бир нечта ҳужжатлар амал қилиши ҳуқуқий нормалар икки хил талқин қилинишига ва тегишли равишда амалда нотўғри қўлланилишига олиб келиши мумкин. Масалан, интеллектуал мулк масалаларига Фуқаролик кодексида 7 бобдан иборат (1031-1111-моддалар) бир бўлим бағишланган. Айни вақтда мамлакатимиз қонунчилигида “Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида”ги, “Ихтиролар, фойдали моделлар ва саноат намуналари тўғрисида”ги, 126

“Селекция ютуқлари тўғрисида”ги, “Наслчилик тўғрисида”ги, “Ахборотлаштириш тўғрисида”ги, “Товар белгилари, хизмат кўрсатиш белгилари ва товар келиб чиққан жой номлари тўғрисида”ги Қонунлар ҳам амал қилади; в) ҳаволаки нормаларнинг мавжудлиги. Айни бир ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи нормалар такрорланишига йўл қўймаслик учун қонунларда шу қонуннинг ёки ўзга қонун ҳужжатининг бошқа нормаси, моддаси ёки боби, бўлимига ишора қилувчи ҳаволалар қўлланилади. “Амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқ”, “қонун ҳужжатларининг нормаларига биноан” каби умумий ҳаволалар” 1 ҳам мавжуд бўлиб, улар одатда қонуности ҳужжатларига ишора қилиш учун қўлланилади. Норматив ҳужжатлар матнига амалдаги қонун ҳужжатларига ҳаволаларни киритишга истисноли ҳоллардагина йўл қўйилади. Бироқ айрим ҳолларда ҳаволаки нормалар ўринсиз ёки ҳаддан ташқари кўп қўлланилади. Масалан, 23 моддадан иборат “Валютани тартибга солиш тўғрисида”ги Қонунда 25 ҳаволаки норма мавжуд. Бу ҳол қонунларнинг тартибга солувчи аҳамиятини йўққа чиқаради ва амалда уни ривожлантирувчи қонуности ҳужжати, аксарият ҳолларда – идоравий ҳужжат асосий ҳужжатга айланиб қолади; 5. Қонунлар лойиҳалари матнларининг аутентиклиги муаммолари . Қонунлар лойиҳаларини таржима қилиш масаласи муаммоли бўлиб қолмоқда, чунки амалда ўзбек ва рус тилларидаги матнлардан фойдаланилади. Аммо таржимада нормалар мазмунининг бузилишига, айни бир ҳужжатда ёки турли норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда ҳар хил атамалар қўлланилишига йўл қўйилади. Масалан, “присоединение” атамаси Фуқаролик кодексида ўзбек тилига “қўшиб олиш” деб таржима қилинган, “Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги Қонунда эса “бирлаштириш” деб ўгирилган. 1 Одилқориев Ҳ.Т., Тультеев И.Т., Муҳамедов Ў.Х. Икки палатали парламент. – Тошкент, 2004. – Б.171 127

Бу каби камчиликларни бартараф этиш учун, авваламбор, “Олий Мажлис тузилмавий таркибидаги қонунларни таржима қилиш билан шуғулланадиган махсус бўлим иши такомиллаштирилса” 1 , шу билан бирга, қонунлар лойиҳаларини ўзбек ва рус тилларида бир вақтда тайёрлаш амалиёти йўлга қўйилса ва кейинчалик қонун лойиҳасининг лингвистик экспертизаси институти жорий этилса, мақсадга мувофиқ бўлар эди. 6 . Қонун лойиҳасининг экспертизасини ўтказиш муаммоси. Ўзбекистон Республикаси “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонунининг 18-моддасига мувофиқ, қонун лойиҳалари ҳуқуқий экспертизадан ўтказилиши шарт . Албатта, жаҳон андозаларига монанд қонунлар қабул қилиш учун уларни тегишли ташкилотлар экспертизадан ўтказиши керак 2 . Ҳуқуқий экспертиза қонун лойиҳасини тайёрлаган органнинг ёки қонунни қабул қиладиган органнинг юридик хизмати, шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан амалга оширилиши мумкин. Ушбу Қонун 18-моддасининг учинчи қисмига мувофиқ, барча қонунлар лойиҳалари Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги билан келишилиши лозим. Аммо бу талаблар қонун ҳужжатларида қонун лойиҳасининг юридик экспертизаси қисмида ҳали ўзининг аниқ ифодасини топгани йўқ. Ўз ўрнида, норматив-ҳуқуқий ҳужжатнинг юридик экспертизаси икки асосий жиҳатни: а) лойиҳанинг бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга мувофиқлигини текширишни; б) лойиҳа мазмуни ва шаклининг қ онунчилик (ҳуқуқ ижодкорлиги) техникаси қоидаларига мувофиқлигини текширишни ўз ичига олади . 1 Кўчимов Ш. Ўзбек қонунчилик техникасининг истиқболлари // Қонун ижодкорлиги ва қонунчилик техникаси: назария ва амалиёт муаммолари мавзусидаги илмий-амалий семинар материаллари. – Тошкент: ТДЮИ, 2005. – Б.96-97. 2 Қаранг: Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т.5. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. –Б.126 128

Айни вақтда юридик экспертиза тушунчасининг норматив-ҳуқуқий ҳужжатнинг амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқлигини текширишдангина иборат бўлган анча тор талқинига дуч келиш мумкин. У ёки бу норматив-ҳуқуқий ҳужжатнинг қонунчилик техникаси қоидаларига мувофиқлигини текшириш юридик экспертизанинг муҳим жиҳати ҳисобланади 1 . Экспертнинг вазифаси текширилаётган лойиҳа шакли ва мазмуни қонунчилик техникаси қоидаларига қай даражада мувофиқлигини баҳолаш, агар номувофиқликлар мавжуд бўлса, уларни бартараф этиш юзасидан тавсиялар беришдан иборат. Буларнинг барчаси экспертиза хулосасида ўз ифодасини топиши лозим. Бизнингча, экспертиза ўтказиш тартиби, экспертиза хулосасига киритиладиган масалалар рўйхатини белгиловчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг ҳуқуқий экспертизаси тўғрисидаги намунавий низом ишлаб чиқилса ва қабул қилинса, мақсадга мувофиқ бўларди. 7. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ўртасидаги алоқалардан нотўғри фойдаланиш масаласи. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ўртасидаги алоқалардан нотўғри фойдаланиш лойиҳаланаётган ҳужжатнинг амалдаги қонун ҳужжатлари билан номувофиқлигига сабаб бўлади ва шу асосда ҳуқуқий тартибга солиш номутаносиб ва зиддиятли тус олади. 8. Ҳуқуқ ижодкорлиги жараёнида идоравий ёндашувнинг устунлиги муаммоси. Айрим ҳолларда тор идоравий манфаатлар жамият манфаатларидан устун қўйилади. Ваҳоланки, бу ислоҳотларни самарали амалга оширишга монелик қилади. Бу ҳақда мамлакатимиз Президенти И.А.Каримов шундай деган эди: “Шуни эътироф этиш керакки, қонун лойиҳалари одатда идоравий маҳдудлик хусусиятига эга бўлади. Сабаби шуки, улар моҳият эътибори билан олганда, шу қонунларни ижро этиши лозим бўлган кишиларнинг ўзлари томонидан ишлаб чиқилади. Натижада 1 Қаранг: Сайдман А., Сайдман Р., Абейесекере Н. Руководство по законодательной технике: Законотворчество в интересах демократических социальных перемен в обществе: Издание на русском языке. Пер.: Г.Сергунина, А.Кашпура. – Бишкек: ПРООН, 2001. – С.35 129

айрим вазирликлар, идораларнинг манфаатлари кўпинча инсон ва умуман олганда, жамият манфаатларига зид ҳолда биринчи ўринга чиқиб қолади” 1 . Шунинг учун ҳам қонун лойиҳасини тайёрлашда идоравий манфаатлар илгари сурилишига йўл қўймаслик керак. Бироқ бунга “Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида”ги Қонун лойиҳасининг муҳокамаси мисол бўла олиши мумкин. Бу муҳокамада қўриқхоналар кимга бўйсуниши ҳақидаги масала айниқса қизғин баҳсларга сабаб бўлди. Амалиётда бундай мисоллар кўп. Бундай ҳолатларда қонун чиқарувчи фақат давлат ва жамият манфаатларидан келиб чиқиб иш кўриши, манфаатдор вазирликлар ва идораларнинг таъсирига берилмаслиги керак. 9. Қонунлар лойиҳалари илмий-назарий жиҳатдан лозим даражада асослантирилмаганлиги масаласи. Юридик фан олдида турган муҳим вазифалардан бири – юридик техниканинг долзарб назарий муаммоларини, яъни қонун ҳужжатлари ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни тайёрлаш ва расмийлаштириш қоидалари, усуллари ва методлари мажмуини янада чуқур ўрганиш ҳисобланади. Юридик техникани ўрганиш қонунчиликни такомиллаштириш учун муҳим аҳамиятга эга, чунки юксак даражадаги юридик техника норматив ҳужжатлар ва қоидалар мазмунини аниқ ва тўғри таърифлашни таъминлайди, улар тўғри ва бир хилда талқин қилинишига, кодекслаштириш ишларини самарали амалга оширишга кўмаклашади. Маълумки, қонунларни шарҳлаш қонунчиликка муҳим илова ҳисобланади. Илгари қонунларни умумий тизимга солиш методи кенг тарқалган. У моддий ва процессуал ҳуқуқларнинг йирик соҳаларини ҳам, маъмурий ёки оммавий ҳуқуқ ва хусусий ҳуқуқнинг йирик соҳаларини ҳам қамраб олган. Бундай тизимга солиш ҳуқуқий аниқликка хизмат қилади ва ҳуқуқни тушунишни енгиллаштиради. Ҳеч шубҳасиз, қонунни яратишда келажакда юзага келиши мумкин бўлган барча ноаниқликлар ва шубҳаларнинг олдини олиш мумкин эмас. 1 Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т.5. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. – Б.126 130

Аммо бунда қонун чиқарувчи ўзининг асосий мақсадини аниқ акс эттиришини талаб қилиш лозим бўлади. Акс ҳолда конституциявий қоидалар билан оддий қонунлар ўртасида зиддият юзага келиши мумкин. Юридик техникани оқилоналаштиришга қодир бўлган ва норматив даражада расмийлаштиришни талаб этадиган навбатдаги яна бир муҳим масала норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг юрислингвистик экспертизаси институтини жорий этиш билан боғлиқ. Қадимги Рим юристлари томонидан таърифланган “Ҳуқуқ аниқ белгиланган бўлиши лозим”, деган тамойил 1 ҳар қандай ҳуқуқий тизим учун, айниқса – ҳозирги ҳуқуқий давлат қуриш шароитида долзарб аҳамият касб этади. Тил ва ҳуқуқнинг ўзаро муносабати масалалари тилшунослар ва ҳуқуқшуносларни кўпдан бери қизиқтириб келади. Юридик ва юридик соҳа билан боғлиқ матнларнинг лингвистик экспертизаси муаммоларининг илмий аҳамияти унинг турли парадигмаларга киритилганидан келиб чиқувчи бир қатор омиллар билан белгиланади. Ҳуқуқий макон қонуншунос жамиятда барча учун мажбурий бўлган хулқ-атвор қоидаларини ифодалаш учун фойдаланувчи сўзлар, табиий тил шакллари билан белгиланади. Қонун матни тушунарли бўлиши ва айни вақтда борлиқни аниқ акс эттириши учун қонунчилик тили – ўзбек тилининг ҳуқуқ нормаларини баён этиш ва кейинчалик амалда қўллаш учун махсус мўлжалланган функционал услуби соҳасида анча юқори даражадаги лингвистик андозалар зарур бўлади. Ҳуқуқ нормасининг аниқлиги ва бир маънолилиги принципи мустаҳкам ҳуқуқ-тартибот кафолати ҳисобланади. Зотан, жамиятнинг ҳар бир аъзоси ўз ҳуқуқлари ва бурчларини аниқ билса, у ҳуқуқий макон доирасида ҳаракатланиш ва қарорлар қабул қилишда муайян эркинликка эга бўлади. Бинобарин, қонун ижодкорлиги жараёнида ҳам, ҳуқуқни қўллаш 1 Қаранг: Дигесты Юстиниана. Избранные фрагменты в пер. и с прим. И.С.Перетерского. – М.: Наука, 1984. – С.68 131

амалиётида ҳам ҳуқуқий терминологияни унификация қилиш масаласи долзарб аҳамият касб этади. Айни вақтда шуни таъкидлаш лозимки, таржимада акс эттириш қийин бўлган ўзига хос хусусиятларга эга хорижий сўзлар ва халқаро-ҳуқуқий атамалар ҳаётимиздан фаол ўрин олмоқда. Бунга агент, аудит, актуар, аджастер, сюрвейер, ассистанс хизматлари, гудвилл, гендер, демпинг, инвестиция, инновация, корпорация, концессия, локализация, мониторинг, протекционизм, субсидия, субвенция, транспарент, траффик, ноу-хау, чартер, ювенал ва бошқа сўз ва атамалар мисол бўлиши мумкин. Юқоридаги сўз ва атамаларнинг илмий ва юридик муомала доирасига киритилиши билан амалий хусусиятга эга бўлган бир қатор муаммолар, чунончи, юридик конструкциянинг мураккаблашуви, стилистик номувофиқлик, ҳар хил талқин қилиш имконияти, кўп маънолилик, тушуниш ва амалга оширишнинг қийинлиги юзага келади. Шу жиҳатдан хорижий давлатлар тажрибаси диққатга сазовор. Хорижий мамлакатларда фанлараро тадқиқотларнинг янги йўналиши – “ҳуқуқ ва тил” ХХ аср 70-йилларининг иккинчи ярмида юзага келди ва бу жараён, аввало, АҚШ ва Ғарбий Европада ривожланди. Жаҳон социологларининг 1978 йилда бўлиб ўтган Конгрессида “Ҳуқуқни қўллаш фаолиятида тил”, деб номланган ишчи гуруҳи ташкил этилди 1 . Ўтган асрнинг 70-йиллар охиридан ушбу муаммо бўйича семиотика фанига оид нуфузли миллий ва халқаро журналларнинг махсус сонлари нашр этила бошлади, монографиялар чиқарилди, юридик ва лингвистик даврий нашрларда ўнлаб мақолалар эълон қилинди. “Юрислингвистика” атамасини биринчи марта Адалберт Подлех (Германия) 1976 йилда қўллаган. У “тил ва ҳуқуқ нормалари ўртасидаги алоқа масалаларига дахлдор бўлган ва ҳозирги замон лингвистикаси талабларига мос келувчи тадқиқотларнинг барча методлари ва натижалари 1 Қаранг: Тарасов Н.Н. Юридическая техника в структуре юриспруденции (методологические проблемы исследования) // Юридическая техника. –2007. –№1. –С.8 132

мажмуи”ни “ҳуқуқий лингвистика”, деб номлади 1 . Ҳуқуқий лингвистиканинг ҳозирги талқини сезиларли даражада кенгайди, чунки шу йиллар давомида узоқ ривожланиш йўлини босиб ўтган ҳозирги замон лингвистикасининг талаблари ўзгарган эди. Шу муносабат билан ҳуқуқ соҳасидаги тил масалаларини ўрганишда лингвистик тадқиқотларнинг роли анча ошди. Бинобарин, “Ҳуқуқий тил модели унинг грамматикаси, қонун тили, услуби ва техникасининг қандай бўлиши зарурлигини кўрсатувчи кўзгудир. ...Ҳуқуқий ҳужжатларнинг тил қурилиши адабий тилнинг талабларига жавоб бериши шарт” 2 . Англия ва АҚШ юрислингвистикасида таржиманинг юриспруденциядаги ролига алоҳида эътибор берилади, чунки у нафақат икки тил ва маданият, балки икки ижтимоий соҳа ўртасидаги кўприк ҳисобланади 3 . Кези келганда яна шуни ҳам таъкидлаб ўтиш лозимки, норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг юрислингвистик экспертизаси МДҲ давлатларида, шу жумладан Ўзбекистонда ҳам қонун ижодкорлиги жараёнига фаол жорий этилмоқда. Юқорида айтилганлар нуқтаи назаридан қонун лойиҳалари юрислингвистик экспертизасининг асосий мазмунини таклиф қилинаётган қонун лойиҳасининг ижтимоий муносабатларнинг мазкур ёки бошқа шунга ўхшаш соҳаларини тартибга солувчи ўзга қонунларга мослигини, шунингдек, ҳуқуқий тизим тузилиши принциплари, юридик техника ва тил воситалари тўғри қўлланилгани ва уларнинг ворисийлигини таҳлил қилиш ташкил этувчи махсус ҳуқуқий, юридик-техник экспертизанинг таркибий қисми сифатида тавсифлаш ўринли бўлади, деб ўйлаймиз. Бизнингча, хорижий мамлакатлар тажрибаси билан ўхшашлик бўйича норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг юрислингвистик экспертизаси Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан ўтказилиши мақсадга мувофиқ. 1 Қаранг: Чухвичев Д.В. Законодательная техника: Учебное пособие для вузов. – М.: Закон и право, 2008. – С.96 2 Назаров К., Усмонов С. Ҳуқуқ ва тил // Давлат ва ҳуқуқ. – 2000. –№4. –Б.69-70 3 Қаранг: Яцюк Т.А. Терминология и дискурс права. – Ташкент: Фан, 1992. – С.35-36 133

Шуни ҳам алоҳида таъкидлаш лозимки, миллий қонунчилигимизнинг услубий ворисийлиги унинг муҳим жиҳатларидан биридир. Бироқ шу ўринда қонунчилик услуби, унинг муаммолари мутахассис олимлар томонидан ҳали етарли даражада ўрганилмаганлигини қайд этиб ўтиш лозим. Умуман олганда, мамлакатимизда демократик ҳуқуқий давлат қуришнинг ҳозирги босқичида юридик техникани, шунингдек, ҳуқуқ ижодкорлигини такомиллаштириш ва норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг сифатини янада ошириш, уларни фуқаролик жамияти ва бозор иқтисодиётини шакллантириш эҳтиёжларига мослаштириш масалалари долзарб аҳамият касб этмоқда. Давлатчиликни мустаҳкамлаш, ижтимоий- иқтисодий ва сиёсий ислоҳотларни амалга оширишнинг дастлабки босқичидаёқ Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов шундай таъкидлаган эди: “Мустаҳкам ҳуқуқий негиз бўлгандагина ўзини оқламаган эски тузумни тўла ишонч билан қайта қуриш, маданий бозор иқтисодиётига эга бўлган янги жамият қуриш мумкин. Ҳозирги мутлақо янги сиёсий- иқтисодий ва ҳуқуқий муносабатларни акс эттирувчи қонунлар мажмуигина биз барпо этаётган ёш ижтимоий бинога барқарорлик, демократик характер бахш этувчи омил бўлиб хизмат қилади” 1 . 3.3.Қонунлар сифатини ошириш – мамлакатни янгилаш ва модернизация қилишнинг зарур шарти Мамлакатимизда амалга оширилаётган давлат-ҳуқуқий ислоҳотлар тизимида парламент ислоҳотлари ўзига хос ўринга ва салмоққа эга. Бу борадаги ислоҳотлардан кутилган мақсадлар Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 2005 йил 28 январда бўлиб ўтган Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисида қилинган дастуриламал маърузаларида белгилаб берилган бўлиб, унда “давлат қурилиши ва бошқаруви соҳасидаги энг муҳим вазифа – бу қонунчилик 1 Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т.3. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б.192 134

ҳокимияти бўлмиш мамлакат парламентининг роли ва таъсирини кучайтириш, ҳокимиятнинг қонунчилик, ижро ва суд тармоқлари ўртасида янада мутаносиб ва барқарор мувозанатга эришишдан иборат” 1 лиги алоҳида таъкидлаб ўтилди. Мамлакатни янгилаш ва модернизация қилиш шароитида икки палатали парламентнинг ташкил этилиши қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлган субъектлар олдига муҳим талабларни қўйди. Ушбу субъектлар фаолиятининг ўзаро мувозанатини ва фаоллигини таъминламасдан туриб, қонунчилик жараёнининг муайян самарадорлигига эришиб бўлмайди. Бинобарин, қонунчилик амалиётининг кўрсатишича, бундай ташаббус ҳуқуқидан фойдаланувчи субъектларнинг қонунчилик жараёнида бевосита иштирокисиз, яъни уларнинг қонун ижодкорлиги фаолиятини янада такомиллаштирмай туриб, давлат ҳокимияти тизимида қонуннинг устунлигига эришиш мураккаб масала бўлиб қолади. Таъкидлаш лозимки, қонун ижодкорлиги жараёнида қонун лойиҳасини тайёрлаш, уни ҳар томонлама пухта муҳокама қилиш билан боғлиқ барча вазифалар бизда масъулиятли парламентнинг қуйи палатаси – Қонунчилик палатасининг зиммасига юклатилган. Миллий парламентимизда қонунчилик илмини яхши биладиган мутахассислар фаолият юритишлари учун вакиллик ва қонун чиқарувчи идорамиз юқори малакали ҳамда ихтисослашган ҳолда ишлаши учун шарт-шароитлар яратилган. Бу жараён Юртбошимиз илгари сурган қуйидаги ғоядан келиб чиққан: “Биз ўсиб-улғайиб, бугун шу даражага етиб келдик. Энди малакали ҳуқуқшуносларимиз, иқтисодчиларимиз, сиёсатчиларимиз етарли. Қонун яратишда, аввало, ҳаётни яхши биладиган, сиёсатни чуқур тушунадиган ҳуқуқшунослар, сиёсатчилар, иқтисодчилар ва мутахассис вакиллар ишлаши даркор” 2 . Зотан, эркин танлов, кўппартиявийлик асосида сайланган халқнинг мухтор вакиллари 1 Каримов И.А. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. Т.13. – Тошкент: Ўзбекистон, 2005. – Б.179 2 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т.8. – Тошкент: Ўзбекистон, 2000. – Б.483 135

парламентда ижодий фаолият юритиб, дунё тажрибасини, қайси мамлакатда қандай қонунлар бор, уларнинг қандай афзал жиҳатлари мавжуд, бугунги замон нимани талаб қилади ва бошқа масалаларни ўрганиб, мамлакатимиз ҳаётига жорий этишлари мумкин бўлади. Икки палатали қонун чиқарувчи идорамиз олдида турган муҳим вазифалардан бири – жаҳон парламентаризм анъаналарини, демократик парламент тарзида ишлаш илмини ва парламент маданиятини пухта ўзлаштиришдан иборатлиги юрист олимлар томонидан кўпдан буён эътироф этиб келинади 1 . Маълумки, ҳар бир ҳуқуқий ҳужжат ўз ички мантиқига эга бўлади. Ҳуқуқий ҳужжат мазмунини баён этиш мантиқига қўйиладиган асосий талаблар: ҳуқуқий ҳужжат мазмунини баён этишда мантиқ талабларига (қоидаларига) риоя этиш лозим; у мантиқий жиҳатдан изчил ва зиддиятсиз бўлиши даркор; ҳуқуқий ҳужжат мазмунини баён этиш мантиқига унинг тузилиши мос келиши лозим; ҳуқуқий ҳужжат мазмунини баён этишда ҳуқуқий тартибга солишнинг тўлиқлиги ва батафсиллиги таъминланиши лозим; турдош масалаларни тартибга солувчи норматив қоидалар баёни бир андозада бўлиши керак. Аксарият олимлар бу нормалар ўз табиатига кўра техник-юридик хусусиятга эга эмас, деб ҳисоблашса-да, Н.А.Власенконинг бундай қоидаларнинг функционал вазифаси ўзига хос бўлиб, уларга мазкур муаммолар контекстида ёндашиш имконини беради, деган фикрига қўшилиш лозим. У қуйидаги қўшимча шартларни таклиф қилади: тартибга солинаётган муносабатлар (ҳуқуқий тартибга солиш предмети)нинг муайянлиги ва бир жинслилиги; коллизияларга, йўл қўймаслик; камчиликлардан холилик; ҳаволалар сонини мумкин қадар камайтириш 2 . Ўзбекистонда юридик техника ривожланишининг ҳозирги босқичи шу билан тавсифланадики, уни ўрганишни воқеликнинг ўзи рағбатлантирмоқда. 1 Бу ҳақда батафсилроқ қаранг: Таджиханов У., Одилқориев Х., Саидов А. Ўзбекистон Республикасининг конституциявий ҳуқуқи. – Тошкент: Шарқ, 2001. – Б.559 2 Қаранг: Власенко Н.А. Законодательная технология: теория, опыт, правила. – Иркутск, 2001. – С. 78136

Бугунги кунда юридик техникага доир махсус тадқиқотлар фаол ривожланмоқда. Бунга аксарият Европа давлатларининг давлат ҳокимияти тизимида парламентлар аҳамиятининг ортиши ва бунинг самараси ўлароқ, қонун ижодкорлигининг фаоллашуви, тилнинг равонлиги муаммоларига алоҳида эътибор берадиган позитивизм, кейинчалик – неопозитивизм фалсафий ғояларининг кенг тарқалиши кўмаклашди 1 . Сўнгги йилларда ҳуқуқ ижодкорлиги жараёнида нафақат классик мантиқ аппаратидан, балки янги мантиқий воситалар, хусусан, деонтик (норматив) мантиқ методларидан фойдаланиш таклиф қилинмоқда 2 . Қонунлар лойиҳаларини тайёрлашда мураккаб мантиқий-семантик муаммолар юзага келиши мумкин. Бундай ҳолларда мантиқий экспертизадан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Бу борада “қонун лойиҳалари бўйича Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг юридик бўлими ва қўмиталари тақдим этадиган хулосаларнинг ўзига хос хусусиятлари ҳамда Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Амалдаги қонун ҳужжатлари мониторинги институти – қонун лойиҳаларини ҳуқуқий экспертизадан ўтказувчи алоҳида субъект” 3 сифатида муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасида қонун лойиҳаларига нисбатан асосан қуйидаги талаблар қўйилади: – баённинг мантиқий изчиллиги, ҳуқуқий ҳужжатга киритилаётган норматив қоидаларнинг ўзаро алоқадорлиги; – норматив ҳужжатда, умуман қонунчилик тизимида зиддиятлар мавжуд эмаслиги; – ҳуқуқ нормаларини баён этишда мумкин қадар ихчамлик, айни вақтда улар мазмунининг теранлиги ва кенглиги; 1 Қаранг: Краткий справочник по оформлению актов совета Федерации Федерального собрания Российской Федерации. – М., 2001. – С. 67 2 Қаранг: Нажимов М.К., Сайдуллаев Ш.А. Қонунчилик техникаси. – Т., ТДЮИ, 2008. – Б.74 3 Муҳамедов Ў. Қонун ҳужжатларини такомиллаштиришнинг истиқболли вазифалари // Ҳуқуқ–Право–Law. – 2005. – №4. – Б.9 137

– норматив ҳужжатлар тилининг аниқ ва равонлиги; – қонун ҳужжатларида қўлланилаётган тушунчалар ва атамаларнинг аниқ ва муайянлиги; – норматив материални шарҳлашнинг қулайлиги манфаатлари йўлида айни бир масалага доир ҳужжатлар сонини мумкин қадар камайтириш, норматив ҳужжатларни йириклаштириш. Ушбу принципларнинг ҳар бири ҳориж амалиёти ва миллий тажрибамизни ҳисобга олган ҳолда, атрофлича ўрганилиши лозим ва айни чоғда улар алоҳида илмий тадқиқотлар мавзуси бўлиши мумкин. Юридик техниканинг муаммоларидан яна бири – қабул қилинаётган қонун ҳужжатларининг зиддиятлилиги ва лозим даражада самарали эмаслиги билан боғлиқ. Бу камчиликлар норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ишлаб чиқиш жараёнлари, яъни қонун ижодкорлиги техникасининг эскирганлиги билан изоҳланади. Қонунларни матнлар кўринишида ёзишнинг мавжуд усуллари қонун чиқарувчилар томонидан ишлаб чиқилган ҳуқуқий тартибга солиш ғояларини норматив ҳужжатларнинг моддаларида аниқ ва мантиқан тўғри (энг муҳими – тез) акс эттириш, бунда юзага келувчи зиддиятларни аниқлаш ва ечиш имконини бермайди. Шунинг учун ҳам ҳужжатларнинг аниқ ҳамда изчиллиги матнларни ишлаб чиқиш ва шакллантиришнинг тегишли механизмлари билан кафолатланиши лозим бўлади. Янги қонун ижодкорлиги техникасини жорий этиш қонун чиқарувчиларга асосий эътиборни ўзлари қабул қилаётган қарорларни қандай қилиб “яхшироқ баён этиш”га эмас, балки қарорларни ишлаб чиқиш, муҳокама қилиш ва ҳуқуқий тартибга солишга қаратиш имконини беради. Ўз-ўзидан равшанки, қонунларни ишлаб чиқишнинг янги техникаси бутун қонунчилик жараёнида қайта қуриш ясайди. Ҳар қандай фаолият сингари, қонунчилик фаолияти ҳам тартибга солиниши мумкин ва лозим. Ҳозирги вақтда қонунчилик фаолияти тенхнологик заминга (илмий, методологик ва методик жиҳатдан) тўла ўтказилган, шу жумладан норматив ҳужжатларнинг 138

зиддиятлардан холи яхлит мажмуаларини концептуал лойиҳалаш технологик линияси яратилган, деб айтиш мумкин. Технологик линия, жумладан, қуйидаги механизмларни ўз ичга олиши мумкин: – ҳуқуқий тартибга солиш соҳалари чегарасини аниқ белгилаш; – шаклланаётган қонунчиликка кириши лозим бўлган қонунлар номенклатурасини белгилаш ва асослаш, уларнинг ҳуқуқий тартибга солиш соҳаси тузилмаси асосида белгиланган ўзаро алоқаларини аниқлаш; – ҳуқуқий тартибга солиш объектларининг хоссаларини аниқлаш; – қонун ҳужжатларида турли қарашлар ва талабларни мувофиқлаштириш ҳамда ҳисобга олишга қаратилган норма ижодкорлиги; – норматив ҳужжатлар мажмуаларини автоматлаштирилган тарзда шакллантириш. Фикримизча, юридик техникани технологиялаштиришга алоҳида эътибор бериш лозим. Албатта, “норма ижодкорлиги технологияси”ни яратиш осон иш эмас. Боз устига, бу борада умумэътироф этилган ишланмалар ҳам йўқ. Аммо ижтимоий жиҳатдан муҳим бўлган бу вазифани ҳал этишда фан яқиндан ёрдам бериши мумкин. Шуни тан олиш лозимки, бу вазифани ҳал этишга депутатлар ҳам, норматив ҳужжатлар амал қиладиган тегишли соҳаларнинг мутахассислари ҳам, юристлар ҳам қодир эмас. Норматив ҳужжатларнинг зиддиятсизлиги, мантиқий боғланганлиги, таркибий изчиллиги масалаларини ҳал этишни мантиқшунослар, концептуал фикр эгалари, тартиб-таомилларни яратувчи ва ахборот технологиялари бўйича мутахассислар уддалашлари мумкин. Ишлаб чиқилган механизм, ҳар қандай биринчи намуна каби, ҳали “ҳуқуқий муносабатларни концептуал лойиҳалаш технологик линияси” ҳисобланмайди, унинг қуввати норматив ҳужжатларнинг йирик мажмуаларини автоматлаштирилган тартибда тузиш учун ҳали етарли эмас. Аммо у муаммони ҳал этиш имкониятини амалда намойиш этади. 139

Қуйидагилар қонунчиликда янги методлардан фойдаланиш учун асослар ҳисобланади: – амалдаги қонун ҳужжатларининг чалкашлиги ва зиддиятлилиги; – норматив ҳужжатнинг тўлиқлиги устидан назорат олиб бориш механизмлари мавжуд эмаслиги; – бир норматив ҳужжат доирасида турли қоидаларнинг ўзаро мувофиқ эмаслиги; – қонунчиликда тартибга солинмаган масалалар, такрорлар мавжудлиги; – тартибга солинаётган соҳаларнинг мураккаблиги; – мувофиқлаштирилган ўзгаришларни тезкорлик билан киритиш зарурлиги. Албатта, ижтимоий ҳаётнин барча соҳаларини ҳуқуқий тартибга солиш мумкин эмас. Бунинг учун соҳа маълум хусусиятларга эга бўлиши лозим. Бинобарин, норматив ҳужжатларни шакллантиришда ҳуқуқий тартибга солиш объектларига қандай хусусиятлар хос эканлигини ва мазкур соҳада бу хусусиятлар мавжуд ёки мавжуд эмаслигини аниқлаш талаб этилади. Зеро, “Ҳуқуқий тартибга солиш – ижтимоий муносабатларга муайян юридик таъсир ўтказиш воситалари ёрдамида амалга ошириладиган мураккаб ва хилма-хил жараёндир” 1 . Норматив ҳужжатларнинг амалдаги мажмуаларида мавжуд камчиликлар асосан норма ижодкорлиги жараёнида мавжуд нуқсонлар натижаси ҳисобланади. Норматив ҳужжатларнинг бошқарилувчанлигини таъминлаш учун улар аниқ белгиланган, осон тушуниладиган ва ўзгартириладиган тузилишга эга бўлиши, лўнда қилиб айтганда, мантиқ принципларига мувофиқ бўлиши зарур. Ўз ўрнида, қонунчиликни шакллантиришнинг ғоявий ва “технологик” (тартиб-таомилга хос) томонлари ажратилиши муҳим аҳамиятга эга. 1 Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. – Тошкент: Адолат, 2007. – Б.767 140

Бизнинг фикримизча, қонунчиликни шакллантиришда мутахассисларнинг қуйидаги уч гуруҳи қатнашиши лозим: биринчиси – қонунчилик ҳокимият органларининг вакиллари, бу норматив ҳужжатлар қайси соҳа учун яратилаётган бўлса, шу соҳа мутахассислари. Улар бу ҳужжатларни қабул қилишдан кўзланган мақсадлар, мазкур ҳужжатларда илгари сурилган ва амалга оширилган ғоялар учун жавоб беради; иккинчиси – амалга оширилаётган ҳуқуқий концепциялар учун жавоб берадиган ҳуқуқшунослар; учинчиси – бу ғоялар ва концепцияларни изчил амалга ошириш ҳамда белгиланган талабларга жавоб берадиган қонунчиликни шакллантириш учун жавобгар бўлган мантиқшунослар ва математиклар. Қонунлар матнларини ёзиш ва таҳрир қилиш, тузатишлар киритиш, уларнинг мантиқийлиги ва зиддиятсизлигини назорат қилиш эмас, балки қонун ҳужжатларида амалга оширилиши лозим бўлган сермазмун ғояларни кўриб чиқиш ва саралаш, турли ижтимоий манфаатлар ва мақсадлар ўртасида мавжуд зиддиятларни аниқлаш ва ҳал этиш қонунчилик органларининг бош вазифасига айланиши лозим. Ҳуқуқий тартибга солиш предметининг мазмунини назарий жиҳатдан пухта ишлаб чиқмай туриб, мазкур соҳа учун норматив ҳужжатлар мажмуаларини лойиҳалаш мумкин эмас. Зотан, бу жараён ҳуқуқнинг ижтимоий ҳаётга таъсири чегаралари ва имкониятлари билан бевосита боғлиқ бўлади 1 . Ўз ўрнида, норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг тобора ортиб бораётган ҳажмларига “машинасиз” ишлов бериш мумкин эмас. Айтайлик, биргина Ўзбекистонда Интернет глобал тармоғининг UZ бўғинида 2008 йил бошидан 360 та янги домен рўйхатга олинганлиги ҳамда бугунги кунда фаол доменлар сони 6000 дан ортганлигига 2 эътибор қаратадиган бўлсак, биргина Интернетда жойлаштирилган ҳуқуқий ахборот ҳажмининг нақадар катта 1 Қаранг: Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. – Тошкент: Адолат, 2007. – Б.772 2 Қаранг: http :// uza . uz / ru / tech /2081/ 141

эканлигига ишонч ҳосил қилишимиз мумкин. Шунинг учун ҳам норматив- ҳуқуқий ҳужжатларнинг шакли ва тузилиши автоматлаштирилган тизимлардан фойдаланишга мослаштирилган бўлиши лозим. Ҳозирги давлатнинг амал қилиш принциплари ҳужжатларни демократик тартибда қабул қилишни, сўнгра уларни оқилона ва мантиқий тизимга солишни талаб этади. Қонунчилик ҳокимияти фаолиятининг самарадорлигини ошириш, ижтимоий муносабатларни қонун йўли билан тартибга солиш тизимини замонавий методологик ва ташкилий заминга кўчириш ижро этувчи ҳокимиятни ислоҳ қилиш жараёнларидан орқада қолмаслиги керак. Янгиланаётган жамият шароитида қонунчилик ташаббуси (бу – қонун чиқариш жараёнининг биринчи босқичи ҳисобланади 1 ) барча субъектлари, айниқса, қонунчилик (вакиллик) органларининг ўрни ва роли ниҳоятда катта бўлиб қолади. Қонунчиликнинг мазмуни бутунлай ўзгаради, унинг таъсирчанлиги ва уни қўллаш амалиётининг самарадорлигини аниқлаш учун янги мезонлар талаб этилади. Бунда қонун йўли билан тартибга солишнинг гуманитар-ҳуқуқий стратегияга мувофиқлиги, шунингдек, ислоҳотларни қонун йўли билан таъминлашнинг сифати ва мукаммаллиги мезонлари биринчи ўринга чиқади. Қонун ижодкорлигининг аксарият камчиликлари мураккаб қонун лйиҳаларининг сифатли экспертизасини, шу жумладан уларнинг асосий қоидалари ҳуқуқни яратиш принциплари, давлат сиёсатининг стратегик мақсадлари ва устувор вазифаларига мувофиқлигини текширишни таъминловчи воситалар ва тартиб-таомилларнинг номукаммаллиги ёки қонун чиқарувчи ихтиёрида мавжуд эмаслиги билан белгиланади. Ушбу фикр мураккаб муаммоларни комплекс ҳуқуқий тартибга солиш, ижтимоий муносабатларнинг турли соҳаларини тартибга солувчи нормалар мажмуининг тизимли боғланган ўзгаришларини тайёрлаш, қонунлар қабул 1 Ўзбекистон Республикасининг конституциясига шарҳ / А.А.Азизхўжаев, Ғ.Абдумажидов, М.А.Аҳмадшоева ва бошқ. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008 – Б.320 142

қилишнинг иқтисодий, ижтимоий-сиёсий ва бошқа оқибатларини башоратлаш, қонунчилик жараёнининг таҳлилий фаолиятини таъминлаш вазифаларини ҳал этиш вазифаларига ҳам тегишли саналади. Юридик техникани такомиллаштириш мақсадида ва қонунчилик ташаббусларини тайёрлаш сифатини ошириш учун яхши маълум бўлган воситаларни, чунончи, тегишли методик тавсияларни кенг жорий этиш, қонунлар лойиҳаларига нисбатан қўйиладиган унификацияланган талабларни ишлаб чиқиш ва норматив мустаҳкамлаш зарур. Аммо қонун лойиҳаси устида концептуал ва юридик-техник жиҳатдан ишлаш босқичларини бутунлай ажратишга, лойиҳалаш фаолиятининг ривожланган соҳаларида тўпланган барча замонавий методик воситалардан фойдаланишга асосланган янги методологияни ишлаб чиқиш бу борада туб бурилиш ясовчи йўналишга айланиши мумкин. Асосий ғоя шундан иборатки, қонун лойиҳаси концепциясини тайёрлаш ишига қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш босқичининг мустақил қисми, ҳужжатли расмийлаштириладиган ва маълум талабларга жавоб берадиган натижа сифатида қаралиши лозим. Мазкур вазифани мураккаб тизимларни лойиҳалаш методологияси, мураккаб лойиҳаларни бошқариш, бошқарув социологияси каби соҳаларнинг билимлари, шунингдек, тартибга солиш предметига мувофиқ бўлган соҳаларга оид касбий билимлар билан қуролланган юқори малакали мутахассислар бажаришлари лозим. Шундан кейингина концепцияни амалга ошириш техник топшириғини ишлаб чиқишга киришиш керак бўлади, шунда ҳам у юридик техника соҳасидаги мутахассислар билан амалга оширилиши зарур. Парламент қонунчилик фаолиятини ахборот-таҳлилий таъминлаш муаммоси алоҳида диққатга сазовор. Зотан, “...ахборот воситалари демократик ривожланиш учун улкан аҳамиятга эга” 1 . Жамиятни ахборотлаштириш, ягона ахборот майдонининг шаклланиши жараёнлари уни 1 Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т.5. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. – Б.124 143

фаол ўрганишга туртки бермоқда. Қонунчилик ҳокимияти органларини ташкил этиш ва уларнинг фаолияти муаммоларига у ёки бу даражада дахлдор бўлган айрим тадқиқотлар мавжуд бўлса-да, лекин ҳозирги босқичда қонунчилик фаолиятини ахборот-таҳлилий таъминлаш тизимининг ривожланиши ва фаолияти масалалари деярли ўрганилгани йўқ. Ахборот жамиятини қуриш шароитида ахборот ижтимоий бошқарувнинг ажралмас қисмига, ахборот билан боғлиқ бошқарув – унинг таркибий қисмига айланади. Аммо ахборотнинг ўзини бошқариш билан, яъни ахборотга оид сиёсатнинг ўзагини ташкил этадиган ахборот жараёнларини бошқариш билан боғлиқ алоҳида соҳа мавжуд. Ижтимоий-иқтисодий ва давлат-ҳуқуқий соҳаларида мураккаб ва зиддиятли жараёнлар билан тавсифланаётган жамият ривожланишининг ҳозирги босқичида аксарият ҳуқуқшунос олимлар ва назариётчилар ҳуқуқ яратиш жараёни доирасида ижтимоий манфаатлар мувофиқлаштирилмагани, қонунлар лойиҳаларини қабул қилиш оқибатларининг башоратлари мавжуд эмаслиги бугунги кунда қонунчилик фаолиятининг энг заиф бўғини, деб ҳисобламоқдалар. Бир қатор мамлакатлар парламентларининг таҳлилий ишни ташкил этиш тажрибасини ўрганиш парламентаризмнинг ривожланиши қонунчилик органлари фаолиятини таҳлилий таъминлаш тизимларини шакллантириш заруриятини вужудга келтирганини кўрсатади. Одатда, уларни ташкил этишда АҚШ, Канада, Европа Иттифоқи мамлакатларининг ўз девонлари таркибида йирик тадқиқот бўлимларига эга бўлган парламентлари тажрибаси асос қилиб олинган 1 . Эндиликда МДҲ ва Болтиқбўйи мамлакатларининг парламентларида турли ахборот-таҳлилий хизматлар ташкил этилган. Улар бошқармалар даражасида ҳам, бўлимлар даражасида ҳам фаолият кўрсатади. 1 Бу ҳақда батафсилроқ қаранг: Сафронова О.В. Исследовательская служба Конгресса США: история создания и анализ основных аспектов деятельности / О.В.Сафронова. – Нижний Новгород: Издательство Нижегородского госуниверситета, 2002. – С. 89 144

Ахборот-таҳлилий таъминлаш иши Ғарбда демократик давлат ҳокимияти институтларида қарорлар қабул қилиш жараёнининг ажралмас қисмига айланган. Умуман олганда, қонунчилик жараёнини изчил ташкил этилган ва концептуал жиҳатдан расмийлаштирилган ахборот билан таъминлаш ишини йўлга қўйиш ғояси XIX аср охири – XX аср бошларида АҚШда пайдо бўлган 1 . Юридик техникани компьютерлаштириш тажрибаси ҳам диққатга сазовор. Жумладан, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини тайёрлашнинг автоматлаштирилган тизими норма ижодкорлиги фаолияти билан шуғулланувчи давлат органларида норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг лойиҳаларини тайёрлаш воситаси ҳисобланади. Хуллас, ҳозирги пайтда юридик техника ва ҳуқуқ ижодкорлиги фаолиятининг асосий йўналиши мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишнинг ҳуқуқий асосларини янада юксалтиришга, жамиятда қонун устуворлигини таъминлашга қаратилмоғи лозим. Бинобарин, ҳуқуқ ижодкорлиги фаолиятининг хусусияти шундан иборатки, қонун чиқарувчи, аввало, ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинувчи ижтимоий муносабатнинг тури, унга қўлланадиган ҳуқуқ нормаси, унинг доираси, чегарасини аниқлаб олиш муҳим ҳисобланади. Ҳозирги даврда қонунчилик фаолиятидаги ўзига хослик: биринчидан, мавжуд ҳуқуқий нормаларнинг қай даражада бугунги кунда ҳуқуқий восита вазифасини бажаришга қодирлиги, уни такомиллаштиришга объектив эҳтиёж сезилаётганлик ҳолатини аниқлашга боғлиқ бўлади; иккинчидан, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этиш жараёнида вужудга келаётган муносабатларни тартибга солишга оид ҳуқуқ нормаларини мустаҳкамлашга зарурият пайдо бўлаётганлиги билан тавсифланади. Энг муҳими, ҳуқуқ ижодкорлиги фаолияти ижтимоий муносабатларнинг ривожидан орқада қолмаслиги лозим. Зеро, ижтимоий 1 Қаранг: Скурко Е.В. Некоторые вопросы интеграции экспертного знания в законодательную деятельность // Представительная власть – XXI век: законодательство, комментарии, проблемы. – 2002. – № 2-3. –С.42 145

муносабатларнинг ривожидан мазмуни ва моҳияти фуқаролик жамияти ва бозор иқтисодиёти чуқурлашуви жараёнида ўзгариб боради. Бу ҳол ижтимоий муносабатлар табиатида рўй бераётган ўзгаришлар мунтазам таҳлил қилиниб, уларни ҳуқуқий тартибга солишда қонун нормаларидан самарали фойдаланишни тақозо этади. Шундай қилиб, жамиятда самарали ҳуқуқ нормаларининг амал қилиши мамлакатни ислоҳ қилиш ва янгилашнинг муҳим омилига айланади. Умуман олганда, “...давлат ва жамият қурилиши соҳасида амалга оширилаётган демократик ислоҳотлар натижасида мамлакатимизнинг қонун чиқарувчи олий органи – Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси икки палатали парламентга айлантирилди. Бу борадаги асосий вазифа қуйи палата – Қонунчилик палатасини мунтазам фаолият кўрсатадиган профессионал органга айлантириш, юқори палата – Сенатни ҳудудлар манфаатларини ифода қиладиган вакиллик органи сифатида шакллантиришдан иборат эди. Шу тариқа қабул қилинаётган қонун ҳужжатларининг сифатли ва асосли бўлишига эришиш билан бир қаторда, ўзаро мутаносиблик ва мувозанатни сақлаш бўйича самарали тизим яратилмоқда, умумдавлат ва ҳудудлар манфаатларининг ўзаро мувозанати таъминланмоқда, аҳолининг мамлакатимиз ижтимоий ва сиёсий ҳаётидаги иштироки кўламини янада кенгайтириш имкони туғилмоқда” 1 . III бобга хулоса Ҳуқуқ ижодкорлиги умумий тушунча бўлиб, у ҳуқуқий ҳужжатларни (ва ҳуқуқнинг бошқа манбаларини) ишлаб чиқиш, қабул қилиш, расмийлаштириш, амалга киритиш, ўзгартириш ва бекор қилиш билан боғлиқ институтлар, нормалар ва фаолият турлари мажмуи сифатида тавсифланади. Ҳуқуқ ижодкорлиги доирасида унинг икки томони: моддий томони ва процессуал томони айниқса бўртиб намоён бўлади. 1 Каримов И.А. Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиётимизни барқарор ривожлантириш йўлида. Т.16. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – Б.37 146

Ҳуқуқ ижодкорлигининг моддий томони – ҳуқуқ қандай яратилиши лозимлиги ҳақидаги тасаввурлар ёки талабларни ўз ичига олган принциплар, нормалар, назарий ёндашувлар ва бошқа ҳодисаларнинг кенг мажмуи бўлса, ҳуқуқ ижодкорлигининг процессуал томони – субъектларнинг мазкур талабларни бажариш, яъни ҳуқуқий нормаларни бевосита ишлаб чиқиш борасидаги фаолияти ҳисобланади. Юридик техника моҳият эътибори билан фаолият ҳисоблангани боис, биз уни ҳеч иккиланмай ҳуқуқ ижодкорлигининг процессуал жиҳатига киритамиз. Ҳуқуқ ижодкорлигининг процессуал жиҳати (ҳуқуқ ижодкорлиги жараёни), ўз навбатида, “ҳуқуқ ижодкорлиги тартиб-таомиллари” ва “қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш технологиялари” тушунчалари учун жинс билдирувчи категория сифатида амал қилади. Ҳуқуқ ижодкорлиги тартиб- таомиллари – қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларининг улар қабул қилингунга ва кучга киргунга қадар бўлган белгиланган ўтиш тартиби, яъни ваколатли субъектларнинг ҳуқуқий ҳужжатларни қабул қилиш борасидаги норматив йўл билан тартибга солинадиган ҳаракатларидир. Ҳуқуқ ижодкорлиги тартиб-таомиллари ҳуқуқ ижодкорлиги жараёнининг сиртдаги кўриниши сифатида қаралиши мумкин. Ҳуқуқ ижодкорлиги жараёнида тартиб-таомиллардан ташқари, ички омиллар, яъни ҳуқуқий ҳужжатни ишлаб чиқиш, уни зарурий мазмун билан бойитиш, лозим шаклга солиш борасидаги изчил ва серқирра фаолият ҳам мавжуд. Қонунларга татбиқан мазкур фаолият қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш технологияси деган ном олган. Юридик техниканинг вазифаси қонунчилик жараёнининг барқарорлиги ва амалда зарур бўлган ўзгаришларни ўз вақтида киритишнинг оқилона уйғунлигига эришишдан иборат. Қонунлар лойиҳаларини концептуал ишлаб чиқиш техникаси қонунчилик жараёнининг дастлабки босқичларида юзага келадиган вазифаларни ҳал қилиш, чунончи, ижтимоий муносабатларнинг муайян соҳасида ва уларни тартибга солувчи нормалар тизимида муаммоли 147

вазиятни таҳлил қилиш; ижтимоий муносабатларнинг мавжуд тизимига қонун йўли билан аралашишнинг мақсадга мувофиқлигини аниқлаш; қонун йўли билан тартибга солишнинг мақсадлари, предмети, принциплари ва усулларини аниқлаш; зарур қонун ҳужжатларининг таркибини (рўйхатини), уларнинг тузилиши, ўзаро алоқалари ва асосий қоидаларини белгилаш учун қўлланилади. Юридик техникани такомиллаштириш ва ҳуқуқ ижодкорлиги жараёнининг самарадорлигини ошириш мақсадида Ўзбекистон Республикасининг қонунчилигини такомиллаштириш концепцияси ишлаб чиқилса, бизнингча, мақсадга мувофиқ бўлади. Бунда қонун ҳужжатларини кодекслаштириш ва янгилаш ишларини давом эттириш қонунчиликни такомиллаштиришнинг бош йўналишига айланмоғи лозим. Кодекслаштиришдан ташқари, мамлакатимизда ҳуқуқ ижодкорлиги фаолияти “махсус” қонун ҳужжатларини қабул қилишга қаратилса, айни муддао бўлур эди. Юридик техникани оқилоналаштириш мақсадида норматив ҳуқуқий ҳужжатларнинг лойиҳаларини тайёрлаш компьютер тизимларидан янада кенгроқ фойдаланиш таклиф қилинади. 148

ХУЛОСА Маълумки, мукаммал қонунларнинг амал қилиши давлатнинг ривож топишига, ижтимоий ҳаётда вужудга келган муаммоларнинг ечими сифатида хизмат қилишга қаратилган. Шу тариқа юридик фаннинг, қонун лойиҳаларини тайёрлаш технологиясини такомиллаштиришнинг янги шакллари ва усулларини мунтазам равишда тадқиқ этиш зарурати доимо мавжуд бўлиб келган. Мамлакатимизда ҳуқуқий демократик давлатни қуриш ва фуқаролик жамиятини барпо этиш мақсадларидан келиб чиқиб, миллий ҳуқуқ тизимини шакллантириш жараёнида юридик техника ва қонунлар сифатини ошириш муаммолари билан боғлиқ масалаларни “Давлат ва ҳуқуқ назарияси” фани нуқтаи назаридан тадқиқ этиш ҳамда тадқиқот олдига қўйилган вазифаларни ҳал этиш натижалари, ўз навбатида, қуйидаги концептуал хулосаларга келишга ва бу соҳадаги фаолиятни тартибга солишга қаратилган тегишли қонунчиликни ва механизмларни такомиллаштириш юзасидан бир қатор амалий таклиф ва тавсияларни ишлаб чиқишга асос бўлди: 1. Ҳуқуқ (юриспруденция) ва юридик (ҳуқуқий) техника бир вақтда вужудга келган, десак, айни ҳақиқатни айтган бўламиз. Ижтимоий муносабатларни тартибга солишга қаратилган ижтимоий-сиёсий ҳодиса сифатидаги ҳуқуқ нуқтаи назаридан олиб қараганда, ҳуқуқ техникаси унга тизимли, формал белгиланган ва тузилмалаштирилган тус беришдан иборат. Бунда юридик техниканинг ҳуқуқни тушуниш билан узвий алоқаси муаммоси алоҳида аҳамият касб этади. Юридик техника мураккаб, серқирра ҳодиса бўлиб, унинг мазмунига таъриф беришга нисбатан ёндашувларни универсаллаштириш муаммоси бир қатор омиллар, жумладан, “техника” атамасининг кўп маънолилиги, англо-саксон ва роман-герман ҳуқуқий оиласига мансуб мамлакатларнинг ҳуқуқий анъаналаридаги фарқлар, юридик техника назарияси (фалсафаси)нинг ягона методологияси мавжуд эмаслиги билан боғлиқ. 149

2. Юридик техника тузилиши уч асосий қисм: ҳуқуқни ўрнатиш, ҳуқуқни амалга ошириш ва ҳуқуқни шарҳлаш техникасидан иборат. Мазкур бўлимларнинг ҳар бири ўз умумий ва махсус усуллари ва конструкцияларига эга. 3. “Юридик техника” тушунчаси жуда кенг ва серқирра тушунча, бинобарин, уни турлича таърифлаш мумкин. Бизнинг фикримизча, “юридик техника” категорияси замирида ётувчи “техника” тушунчаси мазмунининг тўрт даражаси ёки жиҳати мавжуд. Уларнинг иккитаси ҳуқуқ доирасидан ташқаридаги категориялар бўлса, қолган иккитаси ҳуқуқий жараёнларни акс эттиради. Биринчиси – кенг жиҳат бўлиб, ҳаётнинг ҳар қандай (ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш) соҳасида қўлланиладиган техникани, иккинчиси – тор жиҳат бўлиб, фақат жамиятнинг ноишлаб чиқариш соҳасини (фан, санъат, спорт кабиларни), шу жумладан ҳуқуқни назарда тутади. Учинчи жиҳат фақат ҳуқуқ соҳасида қўлланиладиган техникани назарда тутади. Тўртинчи жиҳат мазкур тушунча доирасида унинг бир неча кичик турлари фарқланади, булар: ҳуқуқ ижодкорлиги техникаси (қонунчилик техникаси), ҳуқуқни қўллаш, шарҳлаш техникаси, суд нутқи, сўроқ қилиш, нотариал фаолият техникаси ва бошқалар. 4. Ўзбекистон Республикасида амалга оширилаётган ҳуқуқий ислоҳотларни амалга ошириш жараёнида назарий муаммолар ҳам, амалий аҳамиятга молик муаммолар ҳам мавжуд. Бу муаммоларнинг энг муҳимлари қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин: – қонунчиликнинг барқарор эмаслиги. Бу ҳол қонун ҳужжатлари қабул қилинганидан сўнг қисқа вақт оралиғида уларга кўп ўзгартишлар киритилиши билан белгиланади; – норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг лойиҳалари бўйича турли экспертизалар, шу жумладан лингвистик, молиявий, экологик, криминологик ва бошқа экспертизалар ўтказиш институти лозим даражада ривожланмаганлиги; 150

– норматив ҳуқуқий ҳужжатларни қабул қилиш оқибатларини илмий башоратлаш амалиёти яхши йўлга қўйилмаганлиги; – қонун ҳужжатларини қўллаш амалиётида зиддиятлар мавжудлиги; – фан билан норма ижодкорлигининг ўзаро алоқаси лозим даражада йўлга қўйилмаганлиги ва бошқалар. 5. Мамлакатимиз ҳуқуқий фани ривожланишининг ҳозирги босқичида нафақат юридик техника ҳодисасига доир амалий тадқиқотларни фаоллаштириш ҳамда ҳуқуқий таърифлар (нормалар ва принциплар)ни акс эттиришнинг муайян усулларини таҳлил қилиш ва тавсифлаш, балки, аввало, бир қарашда “технологик”, яъни амалий ҳодисанинг фундаментал жиҳатларини ўрганиш айниқса муҳим аҳамият касб этади. Зеро, ижтимоий муносабатларнинг сезиларли даражада мураккаблашуви уларни қонунлаштиришнинг янада мукаммалроқ шаклларини, уларни юридик жиҳатдан расмийлаштириш махсус воситаларининг, ижтимоий жараёнлар ва ҳодисаларни ҳуқуқий моддийлаштириш усулларининг кенг мажмуини талаб қилади. 6. “Юридик технология” тушунчасининг мазмунига оид ёндашувлар таҳлили унинг қуйидаги асосий белгиларини фарқлаш имконини беради: бу юридик амалиёт субъектининг онгли фаолияти саналади; у (фаолият) тизимли ва изчил хусусият касб этади; унинг натижаси ўлароқ ҳуқуқий қарорлар (ҳужжатлар) яратилади; юридик технология мураккаб тузилишга эга бўлиб, юридик техника, тактика ва стратегияни ҳамда тегишли ресурсларни ўз ичига олади; босқичлар, режимлар ва процессуал иш юритишлар тизимидан иборат бўлади; ҳуқуқий натижа сифатининг гарови ҳисобланади; ўз мавжудлигининг муайян тарихий шароитлари хусусиятини акс этиради ҳамда умумий ва ҳуқуқий маданият даражаси билан боғлиқ бўлади; юридик амалиётнинг муҳим қисми ҳисобланади. 151

7. Юридик техника замирида икки майдондан иборат матрица кўринишидаги тизим ётиши лозим: биринчи майдон – ҳуқуқий норма тузилиши (модели), иккинчи майдон – ҳуқуқий муносабат тузилиши (модели). Айни вақтда бу икки майдон матрицали тизимнинг таркибий қисмлари сифатида уларнинг идеал классик кўринишида қабул қилинади, улар бири иккинчисига турли даражада мос келиши мумкин. Бироқ ҳар қандай шароитда улар бир-бири билан ўзаро алоқага киришади. Шу боис матрицали тизимга юридик техниканинг ягона, принципиал негизи сифатида ёндашиш ўринли бўлади. 8. Ўзига хос воситалар мажмуига эга бўлган ҳуқуқ тилига алоҳида талаблар қўйиш лозим. Бундай воситалар жумласига, аввало, алоҳида “мантиқий-тил” воситалари ва усуллари, чунончи, презумпциялар, фикциялар, метафоралар, ҳаволалар, эслатмалар, бланкет нормалар, хилма- хил турдаги махсус нормалар киради. 9. Ўзбекистон Республикасида қонунларни эълон қилиш ва уларнинг кучга киришини бевосита тартибга солувчи ҳужжат ҳали қабул қилинганича йўқ. Шуни эътиборга олиб, “Конституциявий қонунлар, қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталари ҳужжатларини эълон қилиш ва амалга киритиш тартиби тўғрисида” Қонун қабул қилиш масаласи кўриб чиқилса, мақсадга мувофиқ бўлар эди. 10. Қонунлар ва қонуности ҳужжатлари ўзаро нисбатининг ҳозирги ҳолатини муваққат, мажбурий деб баҳолаган ҳолда, қонунлар ва бошқарув органларининг ҳужжатлари ўртасида мувозанат ўрнатадиган норматив ҳужжатларни тайёрлаш ва қабул қилиш борасидаги ишни давом эттириш лозим бўлади. “Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш тартиби тўғрисида”ги Қонун ҳамда ҳукумат қарорлари ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлари ҳамда идоравий ҳужжатларни тайёрлаш ва қабул қилиш қоидаларини ишлаб чиқиш қонунчилик сифатини ва бунда юридик 152

техникани қўллаш самарадорлигини ошириш имконини беради деб, ҳисоблаймиз. 11. Маълумки, қонун лойиҳасида эскирган ҳамда кўп маънони англатувчи сўзлар ва иборалар, мажозий таққослашлар, сифатлашлар, киноялар қўлланилишига йўл қўйилмайди. Ўз ўрнида, мазкур талабларга риоя этмаслик ҳуқуқий коллизияларга сабаб бўлади. Масалан, “ Валютани тартибга солиш тўғрисида”ги, “Хориждан маблағ жалб қилиш тўғрисида”ги Қонунларда, шунингдек, Солиқ кодексида “ нерезидент” атамаси уч хил маънода қўлланилган. Мазкур талаб нафақат қонунларга, балки бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга ҳам тааллуқли. Атамалар барча қонунларда бир хил маънода қўлланилиши лозим. Айни бир маънодаги тушунчаларни ифодалаш учун турли атамалардан фойдаланиш мумкин эмас. 12. Таъкидлаш жоизки, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар матнига амалдаги қонун ҳужжатларига ҳаволаларни киритишга истисноли ҳоллардагина йўл қўйилади. Бироқ айрим ҳолларда ҳаволаки нормалар ўринсиз ёки ҳаддан ташқари кўп қўлланилади. Масалан, 23 моддадан иборат “Валютани тартибга солиш тўғрисида”ги Қонунда 25 ҳаволаки норма мавжуд. Бу ҳол қонунларнинг тартибга солувчи аҳамиятини йўққа чиқаради ва амалда уни ривожлантирувчи қонуности ҳужжати, аксарият ҳолларда – идоравий ҳужжат асосий ҳужжатга айланиб қолади. 13. Бугунги кунда, қонун ижодкорлиги фаолиятида қонунлар лойиҳаларини таржима қилиш масаласи муаммоли бўлиб қолмоқда, чунки амалда ўзбек ва рус тилларидаги матнлардан фойдаланилади. Аммо таржимада нормалар мазмунининг бузилишига, айни бир ҳужжатда ёки турли норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда ҳар хил атамалар қўлланилишига йўл қўйилади. Масалан, “присоединение” атамаси Фуқаролик кодексида ўзбек тилига “қўшиб олиш” деб таржима қилинган, “Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги Қонунда эса “бирлаштириш” деб ўгирилган. 153

Бу каби камчиликларни бартараф этиш учун, авваламбор, Олий Мажлис тузилмавий таркибидаги қонунларни таржима қилиш билан шуғулланадиган махсус бўлим иши такомиллаштирилса, шу билан бирга, қонунлар лойиҳаларини ўзбек ва рус тилларида бир вақтда тайёрлаш амалиёти йўлга қўйилса ва кейинчалик қонун лойиҳасининг лингвистик экспертизаси институти жорий этилса, мақсадга мувофиқ бўлар эди. 14. Қонун ижодкорлиги жараёнида юридик техника қоида ва усулларини қўллаш қонун чиқарувчиларга асосий эътиборни ўзлари қабул қилаётган қарорларни қандай қилиб “яхшироқ баён этиш”га эмас, балки қарорларни ишлаб чиқиш, муҳокама қилиш ва ҳуқуқий тартибга солишга қаратиш имконини беради. Ҳозирги вақтда қонунчилик фаолияти технологик заминга (илмий, методологик ва методик жиҳатдан) тўла ўтказиш мақсадида норматив ҳужжатларнинг зиддиятлардан холи яхлит мажмуаларини концептуал лойиҳалаш технологик линияси яратиш лозим, деб ҳисоблаймиз. Ўз ўрнида, технологик линия, жумладан, қуйидаги механизмларни ўз ичга олиши мумкин: – ҳуқуқий тартибга солиш соҳалари чегарасини аниқ белгилаш; – шаклланаётган қонунчиликка кириши лозим бўлган қонунлар номенклатурасини белгилаш ва асослаш, уларнинг ҳуқуқий тартибга солиш соҳаси тузилмаси асосида белгиланган ўзаро алоқаларини аниқлаш; – ҳуқуқий тартибга солиш объектларининг хоссаларини аниқлаш; – қонун ҳужжатларида турли қарашлар ва талабларни мувофиқлаштириш ҳамда ҳисобга олишга қаратилган норма ижодкорлиги; – норматив ҳужжатлар мажмуаларини автоматлаштирилган тарзда шакллантириш ва бошқалар. 154

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Р а ҳ барий а дабиётлар 1.1. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т. 1. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 364 б. 1.2. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т. 2. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 380 б. 1.3. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т. 3. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 366 б. 1.4. Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. Т. 4. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 394 б. 1.5. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т. 5. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – 384 б. 1.6. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т. 6. – Т.: Ўзбекистон, 1998. – 429 б. 1.7. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т. 7. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – 413 б. 1.8. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т. 8. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 525 б. 1.9. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т. 9. – Т.: Ўзбекистон, 2001. – 439 б. 1.10. Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак. Т. 10. – Т.: Ўзбекистон, 2002. – 432 б. 1.11. Каримов И.А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. Т. 11. – Т.: Ўзбекистон, 2003. – 320 б. 1.12. Каримов И.А. Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ . Т. 12. – Т.: Ўзбекистон, 2004. – 400 б. 1.13. Каримов И.А. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. Т. 13. – Т.: Ўзбекистон, 2005. – 448 б. 1.14. Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари – олий қадрият. Т. 14. –Т.: Ўзбекистон, 2006. –280 б. 1.15. Каримов И.А. Жамиятни эркинлаштириш, ислоҳотларни чуқурлаштириш, маънавиятимизни юксалтириш ва халқимизнинг ҳаёт даражасини ошириш – барча ишларимизнинг мезони ва мақсадидир. Т.15. – Т.: Ўзбекистон, 2007.–320 б. 155

1.16. Каримов И.А. Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиётимизни барқарор ривожлантириш йўлида. Т.16. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. –368 б. 1.17. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент : “Маънавият”, 2008. –174 б. 1.18. Каримов И.А. Ватанимизнинг босқичма-босқич ва барқарор ривожланишини таъминлаш – бизнинг олий мақсадимиз. Т.17. –Тошкент: Ўзбекистон, 2009. –280 б. 2. Қонун ва қонун ости ҳужжатлар 2.1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. –Тошкент: Ўзбекистон, 2009. – 40 б. 2.2. Ўзбекистон Республикасининг “Телекоммуникациялар тўғрисида”ги Қонуни // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. – 1999. – № 9. – 219-модда. 2.3. Ўзбекистон Республикасининг “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлари тўғрисида”ги Қонуни // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. – 2001. –№ 1-2. – 8-модда. 2.4. Ўзбекистон Республикасининг “Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тўғрисида”ги Қонуни // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. – 2003. –№ 1. – 2-модда. 2.5. Ўзбекистон Республикасининг “Ахборотлаштриш тўғрисида”ги Қонуни // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. – 2004. –№ 1-2. – 10-модда. 2.6. Ўзбекистон Республикасининг “Референдум якунлари ҳамда давлат ҳокимияти ташкил этилишининг асосий принциплари тўғрисида”ги Конституциявий қонуни  “Халқ сўзи”. – 2002. – 27 декабрь. 2.7. Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида”ги Конституциявий қонуни  Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. – 2002. –№ 12. – 213-модда. 2.8. Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тўғрисида”ги Конституциявий қонуни  Ўзбекистон156

Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. – 2002. –№12. – 215- модда. 2.9. Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг Регламенти тўғрисида”ги Қонуни // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. – 2003. – № 9-10. – 136-модда. 2.10. Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг Регламенти тўғрисида”ги Қонуни // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. – 2003. –№9-10. – 137- модда. 2.11. Ўзбекистон Республикасининг “Қонун лойиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш тартиби тўғрисида”ги Қонуни // Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатлари тўплами. – 2006. –№41. –406-модда. 2.12. Ўзбекистон Республикасининг “Электрон ҳужжат айланиши тўғрисида”ги Қонуни // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. – 2004. –№20. – 230-модда. 2.13. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Кенгашининг “Қонун лойиҳаларини юридик-техник жиҳатдан расмийлаштириш бўйича услубий тавсиялар тўғрисида”ги Қарори // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг Ахборотномаси. – 2005, –№6. – ------------ модда 2.14. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2007 йил 23 августдаги “Ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланган ҳолда интерактив давлат хизматлари кўрсатиш тўғрисида”ги 181-сонли Қарори билан тасдиқланган Низом. // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. – 2007. –№ 33-34. – 348-модда. 3. Ма х сус адабиётлар 3.1. Абдулваҳҳоб Халлоф. Усулул фикх. – Тошкент: 1997. – 17 б. 3.2. Адилходжаева С.М. Либерализм: эволюция идей от прошлого до настояшего. Монография. – Ташкент: ТДЮИ, 2002. – 120 с. 157

3.3. Азизхўжаев А.А. Давлатчилик ва маънавият. – Тошкент: Шарқ, 1997. – 112 б. 3.4. Алексеев С.С. Право: Азбука-теория-философия: Опыт комплексного исследования. – М.: Статут, 1999. – С.112-113 . 3.5. Алексеев С.С. Право на пороге нового тысяч е летия . – М.: Статут, 2000. – 256 с . 3.6. Астрахан Е.И. Вопросы законодательной техники // Уч. зап. ВНИИСЗ. Вып. 16. – М., 1969. – С.3 3.7. Аннерс Э. История европейского права. – М., 1994. – 388 с. 3.8. Аристотель. Политика. соч.: в 4 т. – М.: Мысль, 1983. ----------- 3.9. А х медов Д.К. Законодательн ы й процесс в Узбекистане. – Ташкент: ТГЮИ, 2008. – 90 с. 3.10. Бабаев В.К. Нормы права // Теория государства и права / Под ред. В.К.Бабаева. – М., 1999. – 369 с. 3.11. Баранов В.М. Систематизация и кодификация нормативно- правовых актов: Лекция. – Н.Новгород: НЮИ МВД РФ, 1998. – ------------- . 3.12. Баранов В.А., Климентьева Н.А. Юридическая техника: природа, основные приемы, значение. Ретроспективный библиографический указатель. – Н.Новгород, 2005. ------------------- с. 3.13. Бойко Л.М. Совершенствование законадательной техники в условия ускорения социально-экономического развития общества. – Ташкент, 1988. – --------------- с. 3.14. Бобоев Ҳ., Қаҳҳоров А. Демократик Конституциянинг ижтимоий- ҳуқуқий қирралари. – Тошкент: Ўзбекистон, 2000. – 40 б. 3.15. Бобоев Ҳ.Б. Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи. – Тошкент: ТДЮИ, 2003. –205 б. 3.16. Васильев Р.Ф. Законодательный процесс. Понятие. Институты. Стадии: Научно-практическое пособие. – М.: Юриспруденция, 2000. – 320 с. 158

3.17. Венская конвенция о праве международных договоров. Комментарии. – М.: Юрид. лит., 1997. ------------- 3.18. Васьков П.Т., Волков Ю.Е. О точности и определенности формулирования правовых норм. - В сб.: Вопросы кодификации советского законодательства. – Свердловск, 1957. – ----------------- . 3.19. Власенко А.Н. Законодательная технология: (Теория. Опыт. Правила). –Иркутск: Восточно-Сибирская издательская компания, 2001. – 144 с. 3.20. Власенко А.Н. Правила законодательной техники в нормативных правовых актах субъектов Российской Федерации // Законотворческая техника современной России: состояние, проблемы, совершенствование: сб. статей: в 2 т. – Нижний Новгород, 2001. – С.45 3.21. Вольтер. О законах // Избранные страницы. – СПб.: АОТД, 1914. – 72 с. 3.22. Гегель Г.В.Ф. Философия права. – М.: Мысль, 1990. – С. 253-254. 3.23. Гоббс Т., Левиафан Н. Мир философии: Книга для чтения. Ч.2. Человек. Общество. Культура. – М.: Политиздат, 1991. – 450 с. 3.24. Гоббс Т. Соч. В 2-х. т. – М., 1989. – 311 с. 3.25. Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка. – СПб., 1882. – С. 404. 3.26. Десницкий C.Е. Слово о прямом и ближайшем способе к научению юриспруденции // Русская философия второй половины XVIII века: хрестоматия. – Cвердловск: Изд-во Урал. ун-та, 1990. --------------- 3.27. Доценко Т.А. Сущность юридических конструкций // Проблемы юридической техники Сб. статей / под ред. В. М. Баранова. – Н.Новгород, 2000. – С. 56 3.28. Законотворческая техника современной России: Науч.-метод. изд. Нижегородская академия МВД РФ / Под ред. Баранова В.М. – Нижний Новгород, 2001. – 543 с. 159

3.29. Законодательная техника / Под ред. Ю.А.Тихомирова. – М.: Городец, 2000. – 272 с. 3.30. Законодательный процесс. Понятие. Институты. Стадии / Отв. ред. Р.Ф.Васильев. – М.: Юриспруденция, 2000. – 320 с. 3.31. Зражевская Т.Д. Закономерности развития юридической техники в правотворческом процессе субъекта Российской Федерации. В кн.: “Проблемы юридической техники” / Под ред. В.М. Баранова. – Нижний Новгород, 2000. ------------------- 3.32. Зивс С.Л. Источники права. – М.: Право, 1981. – 182 с. 3.33. Иеринг Р. Дух римского права . – М: Норма, 1999. – 467 с. 3.34. Иеринг Р. фон. Юридическая техника. – М.: Статут, 2008. – 231 с. 3.35. Исламов З. Об щ ество. Государство. Право. – Ташкент: Адолат, 2001. – 695 с. 3.36. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ: умумназарий масалалар (Давлат назарияси). – Тошкент: Адолат, 2000. – 272 б. 3.37. Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси. – Тошкент: ТДЮИ, 2004. – 138 б. 3.38. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқнинг умумназарий муаммолари: ҳуқуқни тушуниш, ҳуқуқий онг ва ҳуқуқ ижодкорлиги. – Тошкент: ТДЮИ, 2005. – 188 б. 3.39. Исломов З.М. Фуқаролик жамияти: кеча, бугун, эрта. – Тошкент: ТДЮИ, 2003. – 87 б. 3.40. Исламов З.М. Проблемы власти: ее понимание, назначение, социальная ценность. – Ташкент: ТГЮИ, 2003. – 244 с. 3.41. Исломов З.М. Ўзбекистон модернизациялаш ва демократик тараққиёт сари. – Тошкент: Ўзбекистон , 2005. – 262 б. 3.42. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик. – Тошкент: Адолат, 2007. – 916 б. 160

3.43. История политических и правов ы х учений. Под редакцией Лейста. Учебник для ВУЗов . – М.: Норма, 2001. – 680 с. 3.44. Кашанина Т.В. Юридическая техника. Учебник . – M.: ЭКСМО, 2007. – 512 с. 3.45. Карташов В.Н. Законодательная технология: понятия, основные элементы, методика преподавания. – В кн.: Законотворческая техника современной России. – Нижний Новгород , 2001. – С.20-21. 3.46. Кондильяк Э.Б. Опыт о происхождении человеческих знаний // С очинения в 3- х т. т.1. – М.: Мысль, 1980. – 298 с. 3.47. Ковачев Д.А. О понятии законодательной техники. – Ученые записки ВНИИСЗ. Вып. 18. – М., 1969 . – С. 31-39. 3.48. Кокотов А.Н. Федеральный законодательный процесс: понятие и структура // Правоведение. – СПб : Изд-во С.-Петербург. ун-та, 2001. – С . 311- 312. 3.49. Крашенинников П.В. Федеральный законотворческий процесс . – М.: Статут , 2001. – 125 с. 3.50. Капустина М.А. Юридическая техника: предмет, структура, методы (тезисы доклада) // Юридическая техника: вопросы теории и истории / Под общ. ред. Д.И.Луковской. – СПб., 2005. – С. 6-7 . 3.51. Ковачев Д.А. О понятии законодательной техники. – Ученые записки ВНИИСЗ. Вып. 18. – М., 1969 . – С . 31-39. 3.52. Караханьян А.Н., Зинченко К.Е., Исмаилова Л.Ю. и др. Компьютерные технологии в юридической деятельности: Учебное и практическое пособие . – М. : БЕК, 1994. – 304 с. 3.53. Кабрияк Р.Кодификации / Пер. с фр. Л.В. Головко . – М.: Статут , 2007 . – 476 с. 3.54. Каримова Л.А. Ўзбекистон Республикасининг давлат рамзлари. Ўзбекистон Республикаси – мустақил давлат. – Тошкент: Адолат, 1995. – 232 б. 161

3.55. Керимова Л. Кодификация и законодательная техника / Под ред. Д.А.К е римова. – М., 1962 . ------------- 3.56. Керимов Д.А. Законодательная техника: Научно-методическая и научное пособие. – М.: Норма , 1998. – 70 с. 3.57. Книпер Р. , Назарян В. Очерки к проблеме законодательной техники. – М .: Эшборн, Германское Общество по техническому сотрудничеству , 1999. – 40 с. 3.58. Ковачев Д.А. Механизм социалистического правотворчества. – М.: Юрид. л ит ., 1977. – С.58 . 3.59. Лафитский В.И. Законодательный процесс // Очерки конституционного права иностранных государств: Учебное и научно- практическое пособие. – М. : Спарк, 1999. – 78 с . 3.60. Лоте Д.О. Основы построения правовой терминологии. – М., 1961. --------------- 3.61. Лукьянов А.И. Законодательный процесс в России // Журнал российского права. Норма, 1997. 3.62. Лукич Р. Методология права. – М., 1981. – 208 с. 3.63. Марченко М.Н. Разделение властей в государственном механизме // Проблемы теории государства и права. – М.: Альфа , 2006. – 226 с. 3.64. Монтескье Ш.Л. О духе законов. – М.: Госполитиздат, 1955. – С. 651. 3.65. Муромцев С.А. Что такое догма права . – М . , 1885. ------------- 3.66. Мўминов И. Амир Темурнинг ўрта Осиё тарихида тутган ўрни ва роли. – Тошкент : Фан, 1993. – 67 б. 3.67. Михайлов О.В. Систематизация нормативно-правовых актов как способ их совершенствования. – М.: РГТЭУ, 2003. – С. 110-114. 3.68. Муҳамедов Х.М. Ислом ва давлат назарияси муаммолари. – Тошкент: Адолат, 1998. – 39 б. 162

3.69. Мухи т динова Ф.А. Концепция законодательства и правовой культур ы в трудах Фараби. – Ташкент: ТДЮИ, 2002. – 30 с. 3.70. Муҳиддинова Ф.А. Сиёсий-ҳуқуқий таълимотлар тарихи: Ўқув қўлланма. –Тошкент: ТДЮИ, 2003. – 230 б. 3.71. Нагорная М.А. Техника определения законодательных терминов // Законотворческая техника современной России: состояние, проблемы, совершенствование: сб. статей: в 2 т. – Т.1. – Нижний Новгород, 2001. ------------ 3.72. Нажимов М.К., Сайдуллаев Ш.А. Қонунчилик техникаси. – Тошкент: ТДЮИ, 2008. – 184 б. 3.73. Нашиц А. Правотворчество. Теория и законодательная техника. – М.: Слово, 1997. – 138 с. 3.74. Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства / Учебник для вузов. – М.: Инфра-М, 2000. – 695 с . 3.75. Нерсесянц В.С. Философия права. Учебник для вузов. – М.: Норма, 2005. – 656 с. 3.76. Общая теория права и государства: У чебник / П од ред. В.В.Лазарева. – М.: Юрист, 2000. ----------------- 3.77. Одиқориев Ҳ. Ўзбекистон Республикасида қонун чиқариш жараёни. – Тошкент: Адолат, 1995. – 208 б. 3.78. Одилқориев Ҳ. Конституция ва фуқаролик жамияти. – Тошкент: Шарқ, 2002. – 320 б. 3.79. Одилқориев Ҳ.Т., Тультеев И.Т., Муҳамедов Ў.Х. Икки палатали парламент. – Тошкент: ЎзР ИИВ Академияси, 2004. – 206 б. 3.80. Ожегов С.И. Словарь русского языка / Под ред. Н.Ю.Шведовой. 23-е изд., испр. – М.: 1991. – С. 795. 3.81. Остроух А.Н. Учение Бентама о праве. – М.: Институт государства и права РАН, 2002. – 23 с. 163

3.82. Платон. Законы. Собр. соч.: В 4 т. Т.4. – М.: Мысль, 1994. ------------ 3.83. Памятники Римского права: Законы XII таблиц. Институции Гая. Дигесты Юстиниана. – М.: Зерцало, 1997. – 154 с. 3.84. Правотворчество. Теория и законодательная техника: Перевод с румынского. – М.: Прогресс, 1974. – 256 с. 3.85. Римское государственное право. Учебник /Под редакцией И.Б.Новицкого, И.С.Перетерского. – М., 1994. – С. 115. 3.86. Российская правовая политика / Под. ред. проф. Н. И. Матузова и проф. А. В. Малько. – М.: Норма , 2003. – C.197 3.87. Рикер П. Конфликт интерпретаций: Очерки о герменевтике. – М., 1995. – С. 4 7. 3.88. Саидов А.Х., Кўчимов Ш.Н. Қонунчилик техникаси асослари. – Тошкент, 2001. – 272 б. 3.89. Сафронова О.В. Исследовательская служба Конгресса США: история создания и анализ основных аспектов деятельности / О.В.Сафронова. – Нижний Новгород: Издательство Нижегородского госуниверситета, 2002. – С. 89. 3.90. Саидов А., Жузжоний А. Шарқ ва инсон ҳуқуқлари. – Тошкент: Ижтимоий фикр, 1998. – 142 б. 3.91. Сайдман А., Сайдман Р., Абейесекере Н. Руководство по законодательной технике: Законотворчество в интересах демократических социальных перемен в обществе: Издание на русском языке. Пер.: Г.Сергунина, А.Кашпура. – Бишкек: ПРООН, 2001. – 350 с. 3.92. Систематизация законодательства в Российской Федерации / Под ред. А.С. Пиголкина. – СПб.: 2003. – С. 139. 3.93. Сырых В.М. Теория государства и права. – М.: Юстиц-информ, 2001. – С. 186. 164

3.94. Таджиханов У., Одилқориев Ҳ., Саидов А. Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий ҳуқуқи. – Тошкент: Шарқ, 2001. – 548 б. 3.95. Таджиханов У., Саидов А. Ҳуқуқий маданият назарияси. 2 томли. Т.2. –Тошкент: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 1998. – 447 б. 3.96. Тихомиров Ю.А. Теория закона. – М., 1982. – С. 213. 3.97. Тихомиров Ю.А.Законодательная техника: Научно-практическое пособие. – М.: Городец, 2000. – 272 с. 3.98. Тихомиров Ю.А., Пиголкин А.С., Рахманина Т.Н. Как готовить законы (научно-практическое пособие). – М., 1993. – С. 5. 3.99. Уразаев Ш. Модель закона: Какой ей б ы ть ? – Т ашкент : Фан, 1990. – 48 с. 3.100. Уразаев Ш. Власть и закон. – Т ашкент : Фан, 1992. – 52 с. 3.101. Успенский Л. Очерки по юридической технике. – Ташкент : 1927. – С. 44 . 3.102. Ушаков А.А. О понятии юридической техники и ее основных проблемах // Уч. зап. – Пермь, 196 9 . – С.15. 3.103. Ушаков А.А. О методе юридической техники // Ученые записки Пермского университета. Т. 104, ч. 1. ----------- , 1965. – С. 89 . 3.104. Файзиев М.М. Механизм действия Конституции Республики Узбекистан. – Ташкент : 1997. – С.54. 3.105. Хамедов И.А. Административное право Республики Узбекистан. – Та шкент : 2003. – 257 с . 3.106. Чухвичев Д.В. Законодательная техника:Учебное пособие для вуз ов. – М.: Закон и право , 2008. – 239 с. 3.107. Чухвичев Д.В.Законодательная техника: Учебное пособие для вузов. – М.: Закон и право, 2006. – 192 с. 3.108. Яковлева Т.Ф. Справочник по нормотворческой технике: Рекомендации Федерального министерства юстиции Германии по единообразному оформлению законов и нормативных постановлений / 165

Haudbuch der rechtsformlichkeit / Германский фонд международного правового сотрудничества. Пер. с немецкого Н. Г. Елисеев. Общ. ред. – 2-е перераб., учеб. изд. – М.: БЕК, 2002. – 296 с. 3.109. Шарль Р . Мусульманское право . – М . , 1959. – С .11. 3.110. Язык закона / Под ред. А.С.Пиголкина. – М.:Юридическая литература, 1990. – 187 с. 3.111. Яцюк Т.А. Терминология и дискурс права. – Ташкент: Фан, 1992. – С. 35-36 . 3.112. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига шарҳ // А.А.Азизхўжаев, Ғ.Абдумажидов, М.А.Аҳмадшаева ва бошқ.; – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – 496 б. 3.113. Ўразаев Ш.З. Мустақил Ўзбекистон Конституцияси. – Тошкент: Адолат, 1994. –112 б. 3.114. Қонун ижодкорлиги ва қонунчилик техникаси: назария ва амалиёт муаммолари мавзусидаги илмий-амалий семинар материаллари. – Тошкент: ТДЮИ, 2005. – 172 б. 3.115. Қонунчилик ҳужжатларини экспертиза қилиш муаммолари мавзусидаги илмий-амалий семинар материаллари. – Тошкент, 2005. – 200 б. 3.116. Ғуломова Г. Қонунчилик ва ўзбек юридик терминологияси // “Тил ва ҳуқуқий тарбия” туркумидан илмий-оммабоп рисола. – Тошкент: ДЖҚА, 2002. – 67 б. 4. Даврий адабиётлар 4.1. Бахчисарайцев Х.Э. О законодательной технике и о языке нормативных актов // Правоведение. – 1960. – № 4. – С.3 4.2. Дембо Л.И. Проблема кодификации советского права // Вестник ЛГУ. – 1947. –№ 4 . – С. 59 166

4.3. Денисов Г.И. Юридическая техника: теория и практика // Журнал российского права. – 2005. – №8. – С. 34 4.4. Договор о создании Экономического союза // Содружество: информационный вестник Совета глав государств и Совета глав правительств СНГ. – 1993. – № 4 (12). – С. 20-31. 4.5. Жомонов Р. Ҳуқуқий терминология муаммолари // Нuquq va burch. – 2007. –№ 10-11. – Б.69-70. 4.6. Концепция развития Российского Законодательства в целях обеспечения единого правового пространства в России. //Журнал Российского права. – 2002. –№ 6. – С. 30 4.7. Королев Ю.А. Процесс создания и уровень восприятия модельных законов Межпарламентской Ассамблеи СНГ // Журн. рос. права. – 2000. –№ 3. – С.59 - 67 4.8. Кененов А.А., Чернобель Г.Т. Логические основы законотворческого процесса // Правоведение. – 1991. –№ 6. – С.74 4.9. Козлихин И.Ю. О нетрадиционных подходах к праву // Правоведение. – 2006. –№ 1. – С. 31 . 4.10. Кўчимов Ш. Қонунларда ўта аниқликни таъминлаш – долзарб вазифа // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. – 2000. – № 6. – Б.15-20. 4.11. Лисюткин А.Б. Юридическая техника и правовые ошибки // Государство и право. – 2001. –№11. – С. 27. 4.12. Муромцев Г. И. Юридическая техника (некоторые теоретические аспекты) // Правоведение. – 2000. – № 1. – С .69 4.13. Муҳамедов Ў. Қонун ҳужжатларини такомиллаштиришнинг истиқболли вазифалари // Ҳуқуқ–Право–Law. – 2005. –№ 4. – Б. 6-10. 4.14. Панько К.К. К вопросу о разработанности теоретической концепции законодательной техники // Вестник Воронежского государственного университета. Серия: Гуманитарные науки. – Воронеж: Изд-во Воронеж. гос. ун-та. – 2006. –№ 2. – С.44. 167

4.15. Платонов В.М. Законодательный процесс: как ему развиваться? // Журнал российского права. – М.: Норма, 2000. ----------------- 4.16. Полуян Л.Я., Васецкий Н.А., Гребенников В.В. Федеральный законодательный процесс в зеркале статистики (Аналитический обзор) // Государство и право. – М.: Наука, 1998. ----------------- 4.17. Поленина С.В. Новое в системе законодательства РФ / Государство и право. – 1994. –№12. ------------- 4.18. Рўзиназаров Ш.Н. Қонун ижодкорлиги жараёнида ҳуқуқий фан ютуқларидан фойдаланиш // Ҳуқуқ–Право–Law. – 2003. –№3. – Б. 28. 4.19. Скурко Е.В. Некоторые вопросы интеграции экспертного знания в законодательную деятельность // Представительная власть – XXI век: законодательство, комментарии, проблемы. – 2002, № 2-3. ------------- 4.20. Суслов В.А. Герменевтика права // Правоведение. – 2001. –№5. – С.4-12 . 4.21. Тарасов Н.Н. Юридическая техника в структуре юриспруденции (методологические проблемы исследования) // Юридическая техника. – 2007. –№ 1. – С.7-11 4.22. Черданцев А.Ф. Юридические конструкции, их роль в науке и практике. – Правоведение . – 1972. –№ 3 . – С . 12 5. Чет эл адабиётлари 5.1. Ago R. Der Begriff des positiven Rechts inder Volkerrechts theorie. Arch. –Volkerrechts, 1957. – Bd.6. – H.3. – S.295. 5.2. Arnaud A.J. Les jurists face a la societe. Du XIX siecle a nos jours. -------- 1975 . – Р .89. 5.3. Bentham J. Introduction to the principles of morals and legislation. – London, 1970. –P.11 5.4. Bentam J. Manuel of political economy // Jeramy Bentham-s Economie Weitings / Ed. by W. Stark. –London, 1952. Vol. 1. –P. 224. 168

5.5. Blacks Law Dictionary. 4th ed. –Westpublishing, 1951. –P. 992. 5.6. Cini M. From Soft Law to Hard Law? Discretion and Rule-Making in the Comission’s State Aid Regime // European University Institute Working Papers. –San domenico, 2000. № 2000 –Р. 67 5.7. Dabin J. La technique de l' а laboration du droit positif. Sp е cialement du droit prive. – Bruxelles; Paris, 1935. – Р .67 5.8. Duguit L. L'Etat, le droit objectif et la loi positive. –P., 1901 T.1. – P.65-74 5.9. Gierke О. Deutsches Privatrecht. –Leipzig, 1895. S. -------- 5.10. Gurvitch G. L'idee du droit social: Notion et systeme du droit social. – P., 1932. –P.648 5.11. Genу F. Science et Technique en droit prive positif. –P., 1925. T.1. – P.37 5.12. Gressman E. Separations of Powers: The Third Circuit Dimention // Seton Hall Law Review, 1989. – № 3. – P.492 5.13. Kelsen H. Principles of international law. – N.Y., 1967. – P.441 5.14. Кrabbe D. Legislative Drafting – М.:1994. – С.112 5.15. Murray J. A New English Dictionary. –Oxford, 1901. Vol. IX. –P.136 5.16. The New Palgrave dictionary of economics. – London, 1988. Vol. 1. – P.226 5.17. Іванова А. Ю. Законотворча діяльність Української Центральної Ради: перший національний досвід // Етнонаціональні чинники в історії державно-правового будівництва: Матеріали ХІІ Міжнародної конференції істориків права. – Сімферополь, 2005. – С. 197 – 201. 5.18. International Encyclopedia of the Social Sciences / Ed. by D. L. Stills. The Macmillan Company The Free Press, -------------- 1968. Vol. 9. –P.228-229 5.19. Jowitts Dictionary of English Law. 2th ed. –London, 1974. Vol. 1. – P.1035 5.20. A new English dictionary. –Oxford, 1914. Vol. V. –P.35-36. 169

5.21. Schach t J. The Origins of Muhammadan Jurisprudence. –Oxford, 1950. –P. 269. 5.22. Schacht J. Theology and Law in Islam // Theology and Law in Islam / Edited by G.E. von Grunebaum.– Otto Harrassowitz, Wiesbaden, 1971. – P.19–22. 5.23. Strauds Judicial Dictionary of Words and Phrases. 4th ed. / Ed. by J. S. James. –London, 1974. Vol. 5. –P.425 5.24. Friedman W. The Legal Theory. –London, 1944. –P.255 5.25. Hart H. Concept of Law. R. –Oxford, 1961. –P.92-98 5.26. Stammler R. Das muss also ein Zielpunkt sein, der nichts von dem Besonderen und zufallig Bedingten eines konkreten Zweckes an sich tragt; mit anderen Worten: ein absolut geltender unbedingter Endzweck –Berlin., 1998.1 Aufl. –Р.366 5.27. Schuppe W. Die Methode der Rechtsphilosophie // Zeitschrift fiir vergleichende Rechtswissenschaft. Bd. V (1883). –S.215 5.28. Rеnаrd G. La theorie de l'institution: Essai d'ontologie juridique. –P., 1930. –P.105-106. 5.29. Hauriou М. Precis de droit constitutionnel. 2 ed. –P., 1929. –P.4 5.30. Hauriou М. Aux sources du droit: Le pouvoir, l'ordre et la liberte. –P., 1933. –P.127-128. 6. Диссертацияларнинг авторефератлари 6.1. Акилов А.Р. Методологические проблемы современного сравнительного правоведения: Автореф. дисс. ... док. юрид. наук. – Ташкент: Академия МВД Республики Узбекистан, 2002. – 40 с. 6.2. Бахвалов С.В. Законодательная технология (некоторые проблемы теории и методологии). Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. – Нижний Новгород: Нижегородская академия МВД России, 2006. – 32 с. 6.3. Бойко Л.М. Законодательная техника (теория и практика): Дис. канд. ... юрид. наук. – Ташкент: ИФиПАН, 1984. – 23 с. 170

6.4. Власенко А.Н. Проблемы точности выражения формы права (лингво-логический анализ): Автореф. дис. ... док. юрид. наук. – Екатеринбург, 1997. – 42 с. 6.5. Воротилин Е.А. Политико-правовая теория институционализма М.Ориу: Историко-критический анализ. Автореф. дисс. ...канд. юрид. наук. – М.: МГУ им. М. В. Ломоносова. Юридический факультет, 1979. – 16 с. 6.6. Чигидин Б.В. Юридическая техника российского законодательства. Автореф. дис. … канд. юрид. наук. – М., 2002. – 23 с. 6.7. Костенко М.А. Содержательно-правовая эквивалентность текстов нормативно-правовых актов (теоретико-правовой аспект): Автореф. дис. ...канд. юрид. наук. – Волгоград: Волгоградская академия МВД России, 2001. – 42 с. 6.8. Колесник И.В. Проблемы формирования и реализации концепции правоприменительной технологии в современной России: Автореф. дис. … канд. юрид. наук. – Р/н Дон., 2007. – 32 с. 6.9. Мукимов З. Основные исторические источники права в Узбекистане (VIII-XIX в.в.): Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора юридических наук. – Ташкент: 1997. – 34 с. 6.10. Расулов Д.Н. Ф икх и калам в трудах мыслителей Центральной Азии (Х–ХII вв.): Автореф. дис. ... канд. истор. наук. – Ташкент: Институт востоковедения имени Абу Райхана Беруни Академии наук Республики Узбекистан, 2000. – 28 с. 6.11. Панько К.К. Методология и теория законодательной техники уголовного права России: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. – Воронеж: Изд- во Воронеж, гос. ун-та, 2004. – 42 с. 6.12. Петрова И.Л. Правовой синтаксис: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. – Владимир: Владимирский юридический институт Федеральной службы исполнения наказаний, 2006 . – 2 2 с.171

6.13. Савельева Е.М. Проблемы и методы организации и экспертного обеспечения законодательной деятельности Государственной Думы: Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. – М., 1999. – 22 с. 6.14. Халилов Э.Х. Становление и развитие высшего законодательного органа государственной власти Республики Узбекистан: Автореф. дис. ... док. юрид. наук. – Ташкент: АГОС при Президенте Республики Узбекистан, 2000. – 44 с. 6.15. Юлдашева З.А. Создание и основные особенности К онституции Республики Узбекистан. Иторико-правовые исследования: Автореф. дис. ... канд. юрид. н аук . – Ташкент: ТГЮИ, 1997. – 24 с. 6.16. Ҳошимхонов А. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг ҳуқуқ ижодкорлик фаолияти: назария ва амалиёт масалалари. Юридик фанлар номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация Автореферати. − Тошкент: ТДЮИ, 2007. – 26 б. 172

O'xshashlar

Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини прокуратура органлари томонидан ҳимоя қилинишини такомиллаштириш

Юридик ташкилот ходимлари шахсининг психологик тузилиши

Ўзбекистон Республикаси Миллий хавфсизлик хизмати фаолиятини ташкил этишнинг ҳуқуқий асослари

Коррупцияга қарши курашнинг халқаро-ҳуқуқий асослари

Халқаро хусусий ҳуқуқда никоҳ муносабатларининг тартибга солиниши