Халқаро хусусий ҳуқуқда никоҳ муносабатларининг тартибга солиниши - Huquqshunoslik - Diplom ishlar

Халқаро хусусий ҳуқуқда никоҳ муносабатларининг тартибга солиниши

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

217.5 KB

Ko'chirib olish

Халқаро хусусий ҳуқуқда никоҳ муносабатларининг тартибга солиниши 1

Диссертация иши Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги Тошкент давлат юридик институти “Халқаро хусусий ҳуқуқ” кафедрасида бажарилган Илмий раҳбар: юридик фанлар номзоди Эргашев Восиджон Ёқубович Расмий оппонентлар: юридик фанлар доктори Умаров Толибжон Абдуазизович юридик фанлар номзоди Шорахметова Умида Шоакбаровна Етакчи ташкилот: Ўзбекистон Республикаси Адлия Вазирлиги Республика юристлар малакасини ошириш Маркази Ҳимоя Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги Тошкент давлат юридик институти ҳузуридаги юридик фанлар доктори (номзоди) илмий даражасини олиш учун диссертациялар ҳимояси бўйича Д 016.15.02 рақамли ихтисослашган кенгашнинг 2010 йил “___” ___________ куни соат ____ даги мажлисида бўлиб ўтади (100047, Тошкент шаҳри, Сайилгоҳ кўчаси, 35). Диссертация билан Тошкент давлат юридик институти кутубхонасида (100047, Тошкент шаҳри, Сайилгоҳ кўчаси, 35) танишиш мумкин. Автореферат 2010 йил “__ __ ”___________да тарқатилди. Ихтисослашган кенгаш илмий котиби, Туребеков юридик фанлар номзоди Тимур Мырзалиевич 2

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ Мавзунинг долзарблиги. Ўзбекистон Республикаси суверен давлат сифатида халқаро ҳуқуқнинг тенг ҳуқуқли субъекти деб эътироф этилиши, барча жабҳалардаги халқаро муносабатларнинг эркинлаштирилиши натижасида бутун жаҳонда кузатилаётган турли мақсадларни кўзлаган (тадбиркорлик фаолияти, меҳнат фаолияти, таълим олиш ва бошқ.) аҳоли миграциясининг кучайишига олиб келди. Ўзга мамлакатга келган чет эллик фуқаролар ва фуқаролиги бўлмаган шахслар шу мамлакатда турли ҳуқуқий муносабатларга киришишлари табиийдир. Натижада халқаро характерга эга бўлган хусусий муносабатлар, хусусан чет эл элементи билан мураккаблашган оилавий-ҳуқуқий муносабатлар вужудга келади. Мазкур муносабатларда чет эл элементи иштирок этганлиги боис уларни ҳуқуқий тартибга солиш халқаро хусусий ҳуқуқ нормалари воситасида амалга оширилади. Оила-ҳуқуқий муносабатлари, хусусан никоҳ тузиш ва уни тугатиш шартлари ва тартиби ҳар бир халқнинг урф-одатлари, диний қарашлари каби омиллар таъсири остида шаклланиши туфайли дунё давлатларининг моддий қонунчиликлари ҳам бир биридан жиддий тарзда фарқланади. Айнан шу ҳолат мазкур муносабатларни тартибга солишда коллизион-ҳуқуқий тартибга солиш усулидан фойдаланишни тақозо этади. Чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ ва оила муносабатлари Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг “Чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар иштирокидаги оилавий муносабатларни тартибга солиш” деб номланувчи VIII бўлими билан тартибга солинади. Мазкур бўлим чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ ва оила муносабатларини тартибга солувчи коллизион нормалардан иборат. Бугунги кунда Оила кодексининг ушбу муносабатларни тартибга солишда қўллаган ёндашувини танқидий нуқтаи назардан таҳлил этиш лозим, чунки кодекс ушбу муносабатларни тартибга солишда собиқ иттифоқ давридаги ёндашувдан “узоққа кета олмади”, яъни коллизион нормаларни ишлаб чиқишда ҳудудийлик тамойилига асосий урғу берилди. Ўзбекистон Республикаси Оила кодексида собиқ иттифоқ оила қонунчилиги нормаларининг сақланиб қолганлиги ушбу муносабат иштирокчиларининг, хусусан чет элда яшовчи Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларининг бузилишига олиб келиши мумкин. Чет эл фуқароси иштирокидаги никоҳ муносабатларини тартибга солишда Ўзбекистон Республикаси моддий қонунчилигини қўлланишини императив тарзда кўрсатувчи коллизион нормалар халқаро хусусий ҳуқуқда “оқсоқ никоҳ”лар, яъни бир давлатда тан олиниб иккинчи давлатда эса тан олинмайдиган никоҳларни пайдо бўлишига олиб келади. Аксарият хорижий мамлакатларда чет эл элементи иштирок этган никоҳ муносабатларини тартибга солишда ҳудудийлик тамойилини ифода этувчи “қатъий” бир томонлама коллизион нормалар эмас, балки “эгилувчан” икки томонлама коллизион нормалардан фойдаланилмоқда. Халқаро хусусий ҳуқуқда икки томонлама коллизион нормалар ҳар бир муносабат иштирокчиларининг шахсий қонунини эътиборга олиш имконини беради ва натижада вужудга келган ҳуқуқий муносабатларнинг барқарорлиги таъминланади. Никоҳ муносабатларида мазкур 3

ҳолат муҳим аҳамият касб этади. Шу боис Ўзбекистонда ҳам ушбу ёндашув асосида коллизион нормаларни такомиллаштириш имкониятларини ўрганиш, вужудга келиши мумкин бўлган оқибатларини таҳлил этиш ва янги коллизион боғловчилар тизимини яратиш лозим. Никоҳ тузиш ёки никоҳни тугатиш ҳолатларининг турли мамлакатларда тан олинишига таъсир қилувчи омилларини аниқлаш, чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларини тартибга солувчи миллий коллизион қонунчиликни тадқиқ этиш, чет мамлакатлари билан Ўзбекистон Республикаси оила қонунчилиги нормалари ўртасидаги коллизияларни бартараф этиш йўлларини ўрганиш ва илмий таҳлил этиш лозимлиги тадқиқотнинг долзарблигидан далолат беради. Мавзуни ўрганилганлик даражаси. Ушбу диссертация мавзуси мамлакатимизда мустақил тадқиқот объекти бўлмаганлигини эътироф этиш лозим. Ўзбекистон Республикаси оила ҳуқуқининг долзарб муаммолари Ф.М.Отахўжаев, Г.С.Иномжонова, Ш.Юлдашевалар томонидан ўрганилган бўлсада, уларнинг ишлари миллий моддий қонунчилик доирасида олиб борилган. Мустақиллик йилларида фақат И.Б.Джураева халқаро хусусий ҳуқуқ ва миллий қонунчилик бўйича эр-хотиннинг шахсий ва мулкий муносабатларини ўрганган. Аммо ушбу тадқиқотда ҳам халқаро хусусий ҳуқуқда никоҳ муносабатлари тадқиқ этилмаган. Собиқ иттифоқ даврида Н.В.Орлова 1966 йилда “ Брак и семья в международном частном праве ” мавзусидаги диссертациясида оила ва никоҳга оид коллизион масалаларни комплекс тадқиқ этган 1 . 1980 йилларда халқаро хусусий ҳуқуқда никоҳ тузиш ва никоҳни тугатишнинг алоҳида жиҳатларини очиб берувчи диссертациялар бажарилган. Улар орасида В.И.Кисилнинг “ Расторжение иностранных браков в международном частном праве ” (1980 й ил) ва И. В. Пантелеев анинг “ Заключение брака по международному частному праву” (1986 й ил ) мавзусидаги номзодлик диссертацияларини келтириш мумкин. Баъзи илмий тадқиқот ишлари қиёсий ҳуқуқ доирасида ёзилган бўлишига қарамасдан айрим халқаро хусусий ҳуқуқга оид масалалар ҳам кўрилган. Булар қаторига О. А.Хазованинг “Брак и развод в английском праве” (1982 йил) 2 номли диссертациясида “никоҳ” тушунчасини тадқиқ қила туриб, халқаро хусусий ҳуқуқда никоҳга доир коллизион масалаларини кўриб чиқган. Е.Г. Яковлева “Расторжение брака в США” (1987 йил) номли диссертациясининг тўртинчи бобида “никоҳдан ажралиш ишларининг судга тааллуқлилигини аниқлашнинг коллизион масалалари”ни ўрганган 3 . 2003 йилда С.С.Сафронова томонодан “ Международная унификация права, регулирующего заключение и прекращение брака ” мавзусидаги номзодлик диссертацияси ҳимоя қилинган . Тадқиқот ишида асосий эътибор халқаро нормаларнинг таҳлили ва никоҳ тузиш ва никоҳдан ажралишни тартибга солишга қаратилган Россия оила қонунчилигининг халқаро конвенцияларга мослиги масаласига қаратилган 4 . 1 Орлова Н. В. Брак и семья в международном частном праве. Автореф. дисс. ...докт. юрид. наук. – М.: 1966. 2 Хазова О. А. Брак и развод в английском праве. Автореф. дисс. ...канд. юрид. наук. – М.: 1982. 3 Яковлева Е. Г. Расторжение брака в США. Автореф . дисс. … канд. юрид. наук. – М. : 1987. 4 Сафронова С. С. Международная унификация права, регулирующего заключение и прекращение брака. Автореф. дисс. …канд. юрид. наук. – Саратов, 2003. 4

Тожикистонлик тадқиқотчи С.Н.Тагаева томонидан халқаро хусусий ҳуқуқда никоҳ муносабатлари умумий тарзда ўрганилган 5 . Тадқиқотчи никоҳни тузиш ва тугатиш масалалари билан бирга эр-хотин ўртасидаги мулкий ва шахсий номулкий муносабатларни халқаро хусусий ҳуқуқда тартибга солинишини ҳам тадқиқ этган. Юқоридагилардан ҳам кўриниб турибдики, ҳозирги кунга қадар Ўзбекистон Республикаси ва МДҲда айнан ҳалқаро хусусий ҳуқуқда никоҳ муносабатларининг тартибга солиниши мустақил тадқиқот объекти бўлмаган. Диссертация ишининг илмий-тадқиқот ишлари режаси билан боғлиқлиги. Диссертация мавзуси Ўзбекистон Республикаси Адлия Вазирлиги Тошкент давлат юридик институти илмий-тадқиқот ишлари режасига киритилган ва ТДЮИ Илмий кенгашининг 2008 йил 30 январь 6-сонли мажлис баённомаси билан тасдиқланган. Тадқиқот мақсади . Ч ет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ ни тузи ли ш и ва тугатилишини тартибга солувчи Ўзбекистон Республикасининг коллизион қонунчилигини илмий-назарий жиҳатдан таҳлил этиш ва қонунчиликни такомиллаштиришга қаратилган назарий хулосалар ва амалий таклифлар ишлаб чи қ иш ҳисобланади. Тадқиқот вазифаси. Тадқиқот мақсадидан келиб чиққан ҳолда қуйидаги вазифалар белгиланди: - никоҳ тузишни тартибга солувчи асосий коллизион нормаларни тадқиқ қилиш; - чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатлари тушунчасини таҳлил қилиш; - хорижий мамлакатларда чет элликлар билан тузиладиган никоҳни коллизион- ҳуқуқий тартибга солинишини тадқиқ қилиш; - консуллик никоҳлари хусусиятларини ўрганиш; - хорижий мамлакатларда никоҳдан ажратишнинг коллизион ҳуқуқий тартибга солинишини тадқиқ қилиш; - чет эл фуқароси ва фуқаролиги бўлмаган шахслар иштирокидаги никоҳдан ажралиш тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси қонунчилигини таҳлил қилиш; - Ўзбекистон Республикасида чет элда амалга оширилган никоҳдан ажратишнинг тан олиниши билан боғлиқ масалаларни таҳлил қилиш. Тадқиқот объектини турли мамлакатлар фуқаролари ўртасида никоҳ тузиш ва никоҳни тугатиш бўйича вужудга келадиган муносабатлар ташкил қилади. Тадқиқот предметини чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ тузиш ва никоҳни тугатишни тартибга солувчи халқаро хусусий ҳуқуқ нормалари ташкил этади. Тадқиқот методлари. Тадқиқот ишида илмий билишнинг диалектик, тарихийлик, тизимлилик, ҳуқуқий-мантиқий, таҳлилий, қиёсий-ҳуқуқий ва бошқа шу каби усулларидан фойдаланилди. Ҳимояга олиб чиқилаётган ҳолатлар: 5 Тагаева С.Н. правовое регулиро в ание брач ных отношений в международном частном праве . Автореф. дисс. … канд. юрид. наук. – Душанбе, 2007. 5

1. Диссертацияда турли мамлакатлар оила қонунчилигини таҳлил қилиш натижасида никоҳ муносабатларини тартибга солишда коллизион муаммо асосан қуйидаги ҳолатларда юзага келиши аниқланди: - никоҳ тузиш шакли ва тартибининг турли мамлакатларда турлича белгиланганлиги; - никоҳ тузиш лаёқатига эга бўлиш ёшининг турли мамлакатлар қонунчилигида фарқланиши; - қон-қариндошлик даражаларининг турли белгиланганлиги; - никоҳдан ажралиш учун зарур бўлган асосларнинг фарқланиши. 2. Муаллифнинг фикрича, никоҳ муносабатларининг халқаро хусусий ҳуқуқнинг тартибга солиш доирасига киришига асос бўлувчи омиллар қуйидагилардир: - чет эл элементининг мавжудлиги; - турли мамлакатлар никоҳ қонунчилигининг ўзаро фарқланиши; - судлов мамлакатининг чет эл қонунчилиги билан ўзаро алоқада бўлишга тайёрлиги. 3. Амалга оширилган таҳлиллар натижасида чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларига нисбатан қуйидаги доктринал таъриф ишлаб чиқилди: “Чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатлари деб бир тарафи чет эл фуқароси ёки фуқаролиги бўлмаган шахс бўлган ҳамда вужудга келиши, ўзгариши ва бекор бўлиши чет элда содир бўлган муносабатларга айтилади”. 4. Амалдаги Ўзбекистон Республикаси Оила кодекси VIII-бўлимини номланишида фақатгина жисмоний шахсларни, яъни субъектларни назарда тутилишининг назарий жиҳатдан хатолиги асослантирилди. Мазкур бўлимдаги мавжуд нормаларнинг мазмунидан келиб чиқиб, яъни хорижий характерга эга бўлган субъект ва юридик фактларнинг тартибга солинганлиги инобатга олган ҳолда бўлимнинг номланишини “Чет эл элементи билан мураккаблашган ҳамда фуқаролиги бўлмаган шахслар иштирокидаги оилавий муносабатларни тартибга солиш” деб ўзгартиришнинг мақсадга мувофиқлиги исботланди. 5. Диссертацияда чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларини коллизион-ҳуқуқий тартибга солишда “оқсоқ” муносабатларнинг олдини олиш учун ривожланган мамлакатларнинг ҳуқуқий тизимида самарали қўлланиб келаётган жисмоний шахснинг шахсий қонуни мезонини миллий коллизион қонунчиликка киритиш лозимлиги назарий жиҳатдан асослантирилди ҳамда амалдаги Оила кодексига тегишли ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш юзасидан бир қатор амалий таклифлар ишлаб чиқилди. 6. Амалдаги Оила кодексида чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ тузиш шартлари, тартиби ва шаклини белгилашга доир алоҳида норма бўлмаганлиги сабабли 234-модданинг мазмунидан бир томонлама коллизион норма, яъни ҳудудий характерга эга бўлган коллизион нормани келтириб чиқариш мумкин ҳамда ифода этилиши турлича бўлсада, лекин мазмун жиҳатдан ҳозирги Оила кодекси мазкур масалада ЎзССР Никоҳ ва оила кодексидан фарқ қилмайди. Шу нуқтаи назардан халқаро хусусий ҳуқуқ доирасига кирувчи оилавий-ҳуқуқий муносабатлар коллизион-ҳуқуқий усул воситасида тартибга солинишини эътиборга 6

олиб амалдаги Оила кодексида никоҳни қайд этишга доир муносабатларни тартибга солувчи коллизион норманинг мавжуд эмаслиги коллизион-ҳуқуқий тартибга солишдаги жиддий бўшлиқ сифатида баҳоланиши лозим. 7. Тадқиқот ишида чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар иштирокидаги никоҳларни қайд этиш борасидаги қонун нормаларини ҳам шаклан, ҳам мазмунан ҳозирги замон талабларига монанд шакллантириш интеграция жараёнининг кучайиши, аҳоли миграциясини тобора ортиши шароитида муҳим аҳамият касб этишини назарда тутиб ва “оқсоқ” никоҳ муносабатларини мумкин қадар камайтириш мақсадида ушбу муносабатларни коллизион-ҳуқуқий тартибга солишда жисмоний шахснинг шахсий қонунининг аралаш тизимини қўллаган ҳолда иккитомонлама коллизион боғловчилар воситасида тартибга солишнинг мақсадга мувофиқлиги асослантирилди. 8. Диссертацияда муаллиф томонидан чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларини коллизион-ҳуқуқий тартибга солиш тизимини ўзгартириш бўйича ишлаб чиқилган ёндашувни амалиётга жорий этилиши айрим ҳолларда чет эл ҳуқуқи нормаларини қўлланишига олиб келишини назарда тутиб, халқаро хусусий ҳуқуқнинг оммавий тартиб тўғрисидаги изоҳ, қонунни четлаб ўтиш ҳамда қарши томон ва учинчи мамлакат ҳуқуқига ҳавола қилиш каби институтларини амалдаги Оила кодексининг VIII-бўлимига киритиш лозимлиги илмий-назарий жиҳатдан асослантирилди ҳамда ушбу институтларни қонунчиликка тадбиқ этиш шакли ишлаб чиқилди. 9. Халқаро хусусий ҳуқуқ назариясида renvoiнинг асосий мазмуни миллий қонунчиликдаги коллизион норма ҳавола қиладиган чет мамлакат қонунчилигининг қайта ҳаволасини қабул қилиш ёки қабул қилмаслик эканлигини назарда тутиб, муаллиф амалдаги қонунчиликда қўлланилган “қарши томон ҳуқуқига ҳавола қилиш” атамасини “қайта ҳавола” атамаси билан алмаштиришни таклиф этади. 10. Тадқиқот ишида Ўзбекистон Республикасида чет эл фуқаролари иштирокидаги никоҳларни қайд этиш тартиби бирор бир норматив ҳужжатда аниқ белгилаб қўйилмаганлиги ФҲДЁ органлари фаолиятида муайян қийинчиликлар туғдираётганлигини эътиборга олиб, диссертант томонидан чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар иштирокидаги никоҳ муносабатларини тартибга солиш тартиби ва шартларини белгиловчи алоҳида Йўриқнома ишлаб чиқиш ҳамда давлатларнинг бу борадаги мурожаатларини, келишувларини ушбу Йўриқномага илова қилиб бориш амалиётини жорий этиш таклиф этилди. 11. Диссертацияда Ўзбекистон Республикасида консуллик никоҳларини ҳуқуқий тартибга солиниши танқидий нуқтаи назардан таҳлил этилди ва муаллиф томонидан никоҳни қайд этишнинг мазкур шаклини ҳуқуқий тартибга солииниши етарли даражада эмаслиги илмий-назарий жиҳатдан асослаб берилди ҳамда ривожланган хорижий мамлакатларнинг бу борадаги қонунчилик тажрибаси ва мамлакатимиздаги ҳуқуқни қўллаш амалиётини ўрганиш негизида миллий қонунчиликни такомиллаштириш бўйича амалий таклиф ишлаб чиқилди. 12. Чет мамлакатда амалга оширилган Ўзбекистон фуқаролари иштирокидаги никоҳларни эътироф этишда, ушбу чет мамлакатда Ўзбекистон Республикаси Консуллик муасасаси бўлган тақдирда иккаласи ҳам Ўзбекистон Республикаси фуқаролари бўлган шахсларга нисбатан фақатгина консуллик муассасасида 7

никоҳдан ўтиш шартини белгиланмаганлиги “қонунни четлаб ўтиш” ҳолатларини вужудга келишига замин яратиши назарий жиҳатдан асослантирилди ҳамда мазкур ҳолатларни олдини олишга қаратилган тегишли амалий таклифлар ишлаб чиқилди. 13. Фикримизча, Ўзбекистон Республикасида чет эл фуқаролари ёки фуқаролиги бўлмаган шахслар иштирокидаги никоҳдан ажратиш ҳолатларида фақатгина суд қонунини қўллаш “оқсоқ” муносабатларни ва чалкаш вазиятларни келтириб чиқаришини назарда тутиб мазкур муносабатга нисбатан “оилавий муносабат энг узвий боғлиқ бўлган мамлакат ҳуқуқи” коллизион боғловчисини қўллаш масалани ҳал этишда энг мақбул усул ҳисобланади. 14. Диссертацияда Ўзбекистон Республикаси Оила кодексида чет эл фуқароси иштирокидаги никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш билан боғлиқ муносабатларни тартибга солувчи коллизион нормаларнинг мавжуд эмаслиги натижасида юзага келадиган ҳуқуқий бўшлиқни бартараф этиш мақсадида муаллиф томонидан миллий коллизион қонунчиликни такомиллаштиришда мазкур муносабатга нисбатан никоҳ қайд этилган мамлакат қонунини қўллаш таклиф этилади. Тадқиқотнинг илмий янгилиги. Диссертацияда илк бор янгича ёндашув асосида Ўзбекистон Республикаси чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларини тартибга солиниши билан боғлиқ масалалар комплекс равишда тадқиқ этилди ва ушбу муносабатларни тартибга солувчи қонунчилик нормаларини янада такомиллаштириш зарурияти асослаб берилди. Миллий цивилистикада номзодлик диссертацияси доирасида биринчи маротаба чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларининг юридик табиатини комплекс равишда таҳлил этиш асосида соҳага оид коллизион муаммони келтириб чиқарувчи асосий ҳолатлар аниқланди ҳамда чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларини иккитомонлама коллизион боғловчилардан фойдаланган ҳолда ҳуқуқий тартибга солишни такомиллаштиришга қаратилган амалий таклифлар ишлаб чиқилди. Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти шу билан белгиланадики, унда билдирилган таклифлар, умумлаштирилган хулоса ва қоидалар чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларини коллизион-ҳуқуқий тартибга солинишини такомиллаштиришда қўлланилиши мумкин ҳамда суд ва бошқа давлат органларининг қонунни қўллаш амалиётига ҳам ижобий таъсир кўрсатади. Бундан ташқари, халқаро хусусий ҳуқуқ фани бўйича дарсликлар, ўқув қўлланмалари ва дастурий кўрсатмаларнинг тегишли мавзуларини тайёрлашда, оила ҳуқуқи бўйича олиб бориладиган илмий-тадқиқот ишларида ҳам бу таклиф ва хулосалардан кенг фойдаланиш мумкин. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларини коллизион-ҳуқуқий тартибга солинишини такомиллаштириш мақсадида ишдаги айрим таклиф ва хулосалар Ўзбекистон Республикаси Қонунчилик палатаси қонунчилик ва суд-ҳуқуқ масалалари қўмитасига (2010 йил 5 май 06/1-02/615 сонли хат) ва Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Амалдаги қонун ҳужжатлари мониторинги институтига (2010 йил 4 май 04-23/143 сонли хат) тақдим этилган. Ишнинг синовдан ўтиши (апробация). Диссертация иши ТДЮИ “Халқаро хусусий ҳуқуқ” кафедрасида бажарилган ва бир неча бор ушбу кафедра ҳамда 8

ТДЮИ “Фуқаролик ҳуқуқи” кафедраларининг қўшма мажлисларида муҳокама қилинган. Диссертация қўлёзмаси Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги Республикаси юристлар малакасини ошириш Марказидаги илмий-амалий семинарда ҳамда ТДЮИ ҳузуридаги Д. 016.15.02 рақамли Ихтисослашган кенгаш қошидаги Илмий семинарда муҳокамадан ўтган. Шунингдек, олинган натижалар бир неча бор ТДЮИда ўтказилган илмий-амалий анжуманларда (жумладан, “Халқаро хусусий ҳуқуқнинг долзарб муаммолари” мавзусидаги (2010 йил, 26 февраль); “Вояга етмаганлар ва ёшларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тизими: муаммолар ва ечимлар” мавзусидаги (2008 йил, 20 ноябрь;) жамоатчилик ҳукмига ҳавола қилинган. Натижаларнинг эълон қилинганлиги. Диссертациянинг асосий мазмуни ва хулосалари муаллифнинг 14 та илмий ишида ўз ифодасини топган. Шулардан 13 таси илмий мақола, 1 таси ҳаммуаллифликдаги ўқув қўлланмадир. Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми тадқиқотнинг мақсади ва вазифаларидан келиб чиққан бўлиб, мавзуни ўрганиш мантиғига мос келади. Диссертация 166 саҳифани ўз ичига олиб, кириш, ўн икки параграфни ўз ичига олган уч боб, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. Диссертацияда ишга доир 150 дан ортиқ манбадан фойдаланилган. ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ Диссертациянинг кириш қисмида мавзунинг долзарблиги, муаммонинг ўрганилганлик даражаси, илмий тадқиқотнинг мақсад ва вазифалари, унинг илмий- тадқиқот ишлари режалари билан боғлиқлиги, ишнинг илмий янгилиги, оммавий ҳимояга тақдим этилаётган хулоса ва таклифлар, тадқиқотнинг илмий ва амалий аҳамияти, унинг синовдан ўтганлиги, диссертациянинг тузилиши ва хажми ифода этилган. Диссертациянинг “Чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларига умумий тавсиф” деб номланувчи биринчи бобида халқаро хусусий ҳуқуқда чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларини юридик табиати билан боғлиқ масалалар таҳлил этилган. Халқаро хусусий ҳуқуқ доирасига кирувчи чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатлари иштирокчиларининг ҳуқуқларини таъминлаш, уларнинг муносабатларини турли мамлакатларда тан олинишини ва қонуний кучга эга бўлишини кафолатлаш, “оқсоқ” 6 муносабатларнинг келиб чиқишини олдини олиш мақсадида ушбу муносабаларни тартибга солувчи миллий коллизион қонунчилик нормаларини янада такомиллаштириш муҳим вазифалардан бири бўлиб ҳисобланмоқда. Мазкур вазифани самарали амалга ошириш йўлида, никоҳ муносабатларини халқаро хусусий ҳуқуқий тартибга солиш доирасига киришига сабаб бўлувчи омилларни аниқлаш ва таҳлил этиш муҳим аҳамият касб этади. Халқаро хусусий ҳуқуқ назариясида чет эл элементи билан мураккаблашган хусусий муносабатларнинг юридик табиати билан боғлиқ асосий ёндашувларни илмий таҳлил этиш ҳамда чет эл мамлакатлари никоҳ қонунчилигини ўрганиш 6 “Оқсоқ” муносабатлар - бирор бир мамлакатнинг ҳуқуқий нормалари таъсири остида қонуний вужудга келиб, унинг чегарасидан четда тан олинмаган ҳуқуқий муносабатлардир. 9

асосида муаллиф томонидан қуйидагилар никоҳ муносабатларининг халқаро хусусий ҳуқуқ доирасига киришига асос бўлувчи омиллар сифатида кўрсатилди: - ушбу муносабатда чет эл элементининг мавжудлиги; - турли мамлакатлар никоҳ қонунчилигининг ўзаро фарқланиши; - судлов мамлакатининг чет эл қонунчилиги билан ўзаро алоқада бўлишга тайёрлиги. Никоҳ муносабатларида чет эл элементининг мавжудлиги ушбу муносабатнинг халқаро хусусий ҳуқуқ доирасига киришига асос бўлади. Халқаро хусусий ҳуқуқ доирасига кирувчи бошқа муносабатлардан фарқли равишда никоҳ муносабатлари фақатгина икки ҳолатда чет эл элементи билан мураккаблашади. Биринчидан, муносабат субъектларининг турли мамлакат фуқаролари бўлиши ва иккинчидан, ушбу муносабатни вужудга келтирувчи, ўзгартирувчи ёки бекор қилувчи юридик фактнинг муносабат субъектлари мансуб бўлган мамлакат чегарасидан четда содир бўлиши. Чет эл элементининг мавжуд бўлиши хусусий ҳуқуқий муносабатнинг бир давлат чегарасидан четга чиқишига ва натижада мазкур муносабатларни тартибга солишга даъвогарлик қиладиган мамлакатлар қонунчилиги тўқнашувига олиб келади. Турли ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий омилларнинг таъсири натижасида хусусий-ҳуқуқий муносабатларни тартибга солувчи миллий қонунчиликлар ҳам турлича бўлади ва бу табиий ҳолдир. Никоҳ институти хусусий ҳуқуқнинг бошқа институтларига қараганда миллий, диний, ҳудудий омилларнинг таъсири остида шаклланиши туфайли консерватив характерга эгалиги билан ажралиб туради. Гарчи никоҳ муносабатида чет эл элементи иштирок этсада, лекин мамлакатларнинг никоҳ қонунчилиги ўртасида фарқлар мавжуд бўлмаса коллизион муаммо вужудга келмайди ва ўз навбатида бу ҳолат ушбу муносабатни тартибга солишда халқаро хусусий ҳуқуқ нормаларига мурожаат қилиш заруратини йўққа чиқаради. Турли мамлакатлар оила қонунчилигидаги моддий нормаларни таҳлил қилиш натижасида чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларида коллизион муаммо қуйидаги ҳолатлар натижасида вужудга келиши аниқланди: - никоҳ тузиш шакли ва тартибининг турли мамлакатларда турлича белгиланганлиги; - никоҳ тузиш лаёқатига эга бўлиш ёшининг турли мамлакатлар қонунчилигида фарқланиши; - қон-қариндошлик даражаларининг турли белгиланганлиги; - никоҳдан ажралиш учун зарур бўлган асосларнинг фарқланиши. Чет эл элементи мавжуд бўлган ҳуқуқий муносабатни тартибга солаётган судлов мамлакатининг чет эл қонунчилигини қўллашга ҳамда у ёки бу давлатда ушбу мамлакат фуқароси иштирокида вужудга келган ҳуқуқий муносабатни тан олишга тайёрлиги ҳам ҳуқуқий муносабатнинг халқаро ҳусусий ҳуқуқ доирасига киришига сабаб бўлади. Судлов мамлакатининг чет эл қонунчилиги билан ўзаро алоқага киришишдан бош тортиши, ушбу мамлакатда вужудга келган чет эл элементи билан мураккаблашган ҳуқуқий муносабатнинг бошқа мамлакатларда тан олинмаслигига, бу ҳолат эса “оқсоқ” муносабатларни юзага келтириб, муносабат иштирокчиларининг ҳуқуқларини бузилишига олиб келади. Коллизион-ҳуқуқий тартибга солиш усули чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларини тартибга солишдаги энг самарали усул 10

эканлигини назарда тутиб, диссертант томонидан коллизион нормаларнинг ҳуқуқий табиати илмий-назарий жиҳатдан таҳлил этилди. Тадқиқотчи айрим муаллифларнинг (А.Рождественский, Г.К.Матвеев) коллизион нормалар техник нормалар бўлиб, муносабатни бевосита тартибга солмайди, деган фикрларига эътироз билдириб, коллизион норма чет эл элементи билан мураккаблашган ҳуқуқий муносабат иштирокчиларининг хатти ҳаракатларини ўзига хос равишда тартибга соладиган қоидалардан иборат эканлигига эътибор қаратиб, коллизион норма ўзи ҳавола қилаётган моддий-ҳуқуқий норма билан биргаликда коллизион муаммони тартибга солади деган фикрни назарий жиҳатдан асослайди. Тадқиқот давомида чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларини ҳуқуқий тартибга солишда ривожланган мамлакатлар қонунчилигида қўлланадиган асосий коллизион боғловчилар таҳлил қилинди. Аксарият хорижий мамлакатларда никоҳ шартлари никоҳланувчиларнинг шахсий қонунини (lex personalis) қўллашга асосланган иккитомонлама коллизион нормалар билан аниқланса, никоҳ тузиш шакли ва тартиби эса lex loci celebrationis – никоҳ тузиш жойи қонуни билан белгиланади. Никоҳдан ажратиш масалаларида қитъа ҳуқуқ тизимига мансуб бўлган давлатларда асосан эр-хотинларнинг фуқаролиги мансуб бўлган давлат қонуни (lex patriae), инглиз-америка ҳуқуқ тизимига мансуб давлатларда эса яшаш жой қонуни (lex domicilii) ҳамда судлов мамлакати қонуни (lex fori) амал қилади. Муаллифнинг фикрича, турли мамлакатларнинг коллизион қонунчилиги чет эл элементи мавжуд бўлган бир турдаги муносабатларни тартибга солишда коллизион муаммоларни турлича ҳал этиши туфайли юзага келадиган “коллизияларнинг коллизияси”ни бартараф этишнинг энг мақбул усули бўлиб бирхиллаштирилган, шартномавий коллизион нормалар яратиш ҳисобланади, чунки мамлакатлар бу соҳадаги моддий қонунчилигини бирхиллаштиришни амалда имкони йўқ. Икки ва кўп томонлама халқаро шартномалар тузиш йўли билан яратиладиган коллизион норма орқали шартномага аъзо бўлган мамлакатлар ҳудудида муносабатларни коллизион-ҳуқуқий тартибга солишда бирхиллик таъминланади. Шу нуқтаи назардан, диссертацияда халқаро ва ҳудудий халқаро шартномалар, айниқса МДҲ мамлакатлари ўртасида тузилган Фуқаролик, оилавий ва жиноий ишлар бўйича ҳуқуқий ёрдам ҳамда ўзаро ҳуқуқий муносабатлар тўғрисидаги Минск конвенцияси нормалари батафсил таҳлил этилган. Тадқиқот давомида чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларининг юридик табиати батафсил таҳлил этилди. Никоҳ муносабатларининг халқаро хусусий ҳуқуқ доирасига киришига асос бўлувчи асосий омиллардан бири бўлган, “чет эл элементи” тушунчаси атрофлича ўрганилди. Муалиф айрим муаллифларнинг (А.А.Рубанов, Л.П.Ануфриева) ҳуқуқий муносабат элементи бўлиб шахснинг фуқаролиги эмас, балки иштирокчининг (субъектнинг) ўзи ҳисобланади деган фикрларига эътироз билдириб, ҳуқуқий муносабат элементи субъектнинг, яъни шахснинг ўзи, аммо ушбу шахснинг чет эл фуқаролигига эга бўлиши, ушбу ҳуқуқий муносабатнинг чет эл элементи билан мураккаблашувини билдиради деб таъкидлайди. Халқаро хусусий ҳуқуқ назариясида хусусий муносабатларда чет эл элементи иштирок этиш даражаларини таҳлил этиш асосида диссертант томонидан халқаро хусусий ҳуқуқ доирасига кирувчи бошқа муносабатлардан фарқли равишда никоҳ муносабатлари икки кўринишда: 11

биринчидан, субъекти бўйича, яъни никоҳнинг турли фуқароликка эга бўлган шахслар ўртасида тузилиши ва иккинчидан, юридик аҳамиятга эга бўлган ҳаракатнинг содир бўлиш фактини (никоҳ тузиш, никоҳдан ажралиш) тарафлар фуқаролиги мансуб бўлган мамлакатдан четда рўй бериши натижасида чет эл элементи билан мураккаблашиши аниқланди. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, чет эл элементи билан мураккаблашган бошқа ҳуқуқий муносабатлардан фарқли равишда никоҳ муносабатларида, хусусан никоҳ тузиш ва уни бекор қилишда (никоҳ шартномаси билан боғлиқ масалаларда мулк – муносабат объекти бўлиб ҳисобланади) объект (жиҳоз) иштирок этмайди. Чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларининг юридик табиатини илмий-назарий жиҳатдан таҳлил этиш асосида диссертант томонидан қуйидаги доктринал таъриф ишлаб чиқилди: “Чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатлари деб бир тарафи чет эл фуқароси ёки фуқаролиги бўлмаган шахс бўлган ҳамда вужудга келиши, ўзгариши ва бекор бўлиши чет элда содир бўлган муносабатларга айтилади”. Чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатлари тушунчасини ишлаб чиқиш, уни таҳлил қилиш натижасида диссертант амалдаги Ўзбекистон Республикаси ОК VIII-бўлимини номланишида фақатгина жисмоний шахсларни, яъни субъектларни назарда тутилишини назарий жиҳатдан хато деган фикрга келди. Мазкур бўлимдаги мавжуд нормаларнинг мазмунидан келиб чиқиб, яъни хорижий характерга эга бўлган субъект ва юридик фактларнинг тартибга солинганлигини инобатга олган ҳолда бўлимнинг номланишини “Чет эл элементи билан мураккаблашган ҳамда фуқаролиги бўлмаган шахслар иштирокидаги оилавий муносабатларни тартибга солиш” деб ўзгартиришнинг мақсадга мувофиқлигини исботлади. Диссертациянинг иккинчи боби “Халқаро хусусий ҳуқуқда никоҳ тузишнинг тартибга солиниши” деб номланган бўлиб, унда Ўзбекистон Республикасида чет элликлар иштирокида тузиладиган никоҳларни коллизион-ҳуқуқий тартибга солиниши, чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳларни қайд этишда шахсий қонунни қўллаш оқибатлари, Ўзбекистон Республикасида чет эллик фуқаролар ёки фуқаролиги бўлмаган шахслар иштирокида тузиладиган никоҳларни қайд этиш тартиби, Ўзбекистон Республикаси ва хорижий мамлакатлар моддий қонунчилигида никоҳ тузиш шакли ва шартлари, консуллик никоҳлари, чет элда Ўзбекистон Республикаси фуқаролари иштирокида тузилган никоҳни тан олиш билан боғлиқ масалалар ўрганилган. Мазкур бобда муаллиф Ўзбекистон Республикаси ОКнинг никоҳ муносабатларини тартибга солувчи моддий нормаларини хорижий мамлакатларнинг тегишли қонунчилиги нормалари билан қиёсий-ҳуқуқий ўрганиб ва назарий жиҳатдан таҳлил этиб, Ўзбекистон Республикаси оила қонунчилиги тенг ҳуқуқлик тамойилига асосланган бўлиб, чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар ҳам Ўзбекистон Республикаси фуқаролари билан бир хил ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлишини, чет эл фуқаролари ёки фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг шахсий қонунида белгиланган тенг ҳуқуқлик тамойилига зид келувчи чекловлар Ўзбекистон Республикасида ҳеч қандай ҳуқуқий аҳамият касб этмаслигини, миллий қонунчилигимизда белгиланган никоҳ тузиш шартлари, никоҳни бекор қилиш 12

асослари борасида ҳам энг минимал талаблар ўрнатилганлигини оила қонунчилигимизнинг ўзига хос ижобий жиҳатлари сифатида баҳолайди. Шу билан бирга, миллий коллизион қонунчиликда чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларининг ҳуқуқий тартибга солинишини таҳлили асосида диссертацияда Оила кодексининг VIII-бўлимида белгиланган никоҳ тузиш билан боғлиқ коллизион нормалар ушбу муносабатни ҳам шаклан, ҳам мазмунан етарлича тартибга солмаслиги жиддий бўшлиқ сифатида баҳоланди. Амалдаги Оила кодексида чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ тузиш шартлари, тартиби ва шаклини белгилашга доир алоҳида норма бўлмаганлиги сабабли, 234-модданинг мазмунидан бир томонлама коллизион норма, яъни ҳудудий характерга эга бўлган коллизион нормани келтириб чиқариш мумкин. Тадқиқотда ифода этилиши турлича бўлсада, лекин мазмун жиҳатдан амалдаги ОК бу борада аввалги ЎзССР Никоҳ ва оила кодексидан жиддий фарқ қилмаслиги илмий-назарий жиҳатдан асослантирилди 7 . Диссертант томонидан Ўзбекистон Республикасида чет эл фуқаролари иштирокидаги никоҳларни тузиш борасидаги қонун чиқарувчининг мазкур ёндашуви танқидий нуқтаи назардан баҳоланиб, ҳудудий характерга эга бўлган бир томонлама коллизион норманинг қўлланиши натижасида юзага келадиган “оқсоқ” никоҳларнинг салбий ҳуқуқий оқибатлари таҳлил этилди. Муаллиф “оқсоқ” никоҳларни юзага келишини олдини олиш учун ривожланган мамлакатларнинг коллизион қонунчилигида самарали қўлланиб келинаётган жисмоний шахснинг шахсий қонуни (lex personalis) 8 мезонининг аралаш шаклини миллий коллизион қонунчиликка киритиш лозимлигини назарий жиҳатдан асослаб, ОКга икки томонлама коллизион боғловчидан иборат янги 234 1 -модда киритиш таклифини ишлаб чиқди. Бу тартиб “оқсоқ” муносабатларнинг келиб чиқишини максимал даражада олдини олишга хизмат қилади, чунки коллизион мезонларнинг ўзгарувчан, яъни аралаш шаклини қўллаш шахсни энг яқин алоқада бўлган давлат қонуни таъсири остида бўлиши ва ҳуқуқий муносабатнинг ҳар қайси давлатда ҳам ҳуқуқий аҳамиятга эга бўлиши имкониятини таъминлайди. Чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар иштирокида никоҳларни қайд этишда жисмоний шахснинг шахсий қонуни коллизион боғловчисидан фойдаланилиши натижасида мамлакатимиз ҳудудида чет эл ҳуқуқи нормаларини қўллаш жараёни юзага келади. Ҳар бир суверен давлатда чет эл ҳуқуқ нормасини қўллаш тартиби ва шартлари алоҳида тарзда белгилаб қўйилади, боиси айрим 7 ЎзССР Никоҳ ва оила кодексининг 259-моддасида “Ўзбекистон ССРда совет гражданларининг ажнабий гражданлар билан ўзаро никоҳи совет қонунлари асосида тузилади” деб белгиланган эди. Ушбу модда коллизион саволга жавоб бериб, чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларини ҳал этишда собиқ совет қонунининг ҳудудий ҳаракатини билдирар эди. 8 Ҳозирда жисмоний шахснинг шахсий қонуни тамойили халқаро хусусий ҳуқуқда инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлашга хизмат қилувчи энг муҳим коллизион боғловчилардан бири сифатида эътироф этилмоқда. Бу ҳолат, бир томондан инсон ҳуқуқлари, унинг асосий эркинликлари, нафақат халқаро ёки ички давлат қонунчилигининг оммавий-ҳуқуқий усуллари ёрдамида, балки халқаро хусусий ҳуқуқнинг воситалари туфайли ҳуқуқий тартибга солиш тизимида тобора аҳамиятли эканлигидан далолат берса, иккинчи томондан замонавий халқаро хусусий ҳуқуқда шахсий қонун тамойили позицияси кучайиши унинг ҳаракат доирасининг аҳамиятли кенгайишини англатади. Жисмоний шахснинг шахсий қонуни замонавий халқаро хусусий ҳуқуқда муҳим ўрин эгаллаб борар экан, оилавий муносабатлар ҳам шахснинг ҳуқуқий ҳолатининг таркибий қисми бўлиб ҳисобланишини инобатга олиш зарур. 13

ҳолларда мазкур нормаларнинг қўлланилиши мавжуд ҳуқуқ-тартибот, маънавий- ахлоқий асосларга, миллий императив нормаларга зид келиши мумкин. Бу ҳолат айниқса турли мамлакатларда оила ва никоҳ қадриятлари тизими ўзгариб бораётган бир шароитда ўта долзарб аҳамият касб этади. Таъкидлаш лозимки, бугунги кунда амалдаги оила қонунчилигимиз иккитомонлама коллизион боғловчиларни бевосита таъсири ўлароқ юзага келадиган бундай “чақирувларга” кўп жиҳатдан тайёр эмас. Шу туфайли, чет эл элементи билан мураккаблашган муносабатларни кўрсатиб ўтилган тарзда тартибга солинишида халқаро хусусий ҳуқуқнинг қуйидаги институтларига мурожаат этиш ва ОКда акс эттириш талаб этилади: 1. Қарши томон ва учинчи мамлакат ҳуқуқига ҳавола қилиш; 2. Оммавий тартиб тўғрисидаги изоҳ. Шахсий қонун мезонидан фойдаланувчи мамлакатлар, шахснинг шахсий қонунини қўллаш тартибини белгилаш билан бир қаторда, унинг қўлланилишини чекловчи ҳолатларни ҳам белгилайди. Бу вазифани аксарият мамлакатлар қонунчилигида халқаро хусусий ҳуқуқнинг “оммавий тартиб тўғрисидаги изоҳ” деб номланувчи институти бажаради. Диссертант ФК 1164-моддасида оммавий тартиб тушунчасига умуман изоҳ берилмаган, балки ўзи ҳам изоҳ талаб қиладиган “ҳуқуқ- тартибот асослари” тушунчаси билан тахминий шакллантирилган деб ҳисоблайди ва бу борада инглиз олимлари Д.Чешир ва П.Нортларнинг мазкур институтнинг кенг мазмунда тушунилиши lex foriнинг кенг кўламда қўлланилишига ҳаддан ташқари қулай баҳона бўлиб хизмат қилади 9 деган фикрларини асосли эканлигини таъкидлайди. Муаллифнинг фикрича, чет эл қонун нормаларини қўллаш қайси ҳолларда инкор этилиши мумкинлиги ҳолатларини қонунчиликда аниқ белгилаш, ваколатли шахс томонидан ўзбошимчаликка йўл қўйилишини ва lex fori фойдасига “ordre public”ни баҳона қилиб ишни ҳал этилишини олдини олади. Ўзбекистон Республикаси ОКда коллизион нормаларнинг ҳудудий характерга эгалиги туфайли ушбу институт умуман мавжуд эмаслигига эътибор қаратиб, муаллиф ОКда оммавий тартиб тўғрисидаги изоҳ тушунчасига доир алоҳида 238 2 -модда киритиш ва бу моддани қуйидаги таҳрирда ифодалашни таклиф этади: “Ўзбекистон Республикаси конституциявий тамойилларига ҳамда одоб-ахлоқ қоидаларига зид бўлган никоҳ ва оила тўғрисидаги чет эл ҳуқуқини қўллаш ҳамда шу қонунлар асосида вужудга келган ҳуқуқий муносабатларни тан олиш мумкин эмас”. Диссертацияда қарши томон ва учинчи мамлакат ҳуқуқига ҳавола этиш институтини оила қонунчилигига киритиш масалалари таҳлил қилинган ва ушбу институтнинг ФК 1161-моддасида белгиланган “Қарши томон ва учинчи мамлакат ҳуқуқига ҳавола этиш” деб номланиши назарий жиҳатдан хато эканлиги асослантирилган. Муаллифнинг фикрича, халқаро хусусий ҳуқуқ назариясида renvoiнинг асосий мазмуни миллий қонунчиликдаги коллизион норма ҳавола қиладиган чет мамлакат қонунчилигининг қайта ҳаволасини қабул қилиш ёки қабул қилмасликдан иборат бўлиб, амалдаги қонунчиликда қўлланилган “қарши томон ҳуқуқига ҳавола қилиш” атамаси бу жараённи тўлиқ ифода этмайди ва “қайта ҳавола” атамаси билан алмаштирилиши мақсадга мувофиқдир. 9 Чешир Д., Норт П. Международное частное право. – М . : Прогресс, 1982. – С. 157. 14

Муаллифнинг таъкидлашича, шахсий қонунни қўллаш оқибатида ушбу институтни оила қонунчилигида акс эттириш зарурати вужудга келишининг сабаби шуки, коллизион норма чет эл қонунини қўлланишини белгилаши туфайли, ушбу хорижий ҳуқуқ тартиботнинг фақатгина моддий-ҳуқуқий нормалари қўлланадими ёки ушбу ҳуқуқ тартиботнинг тўлиқ ўзими, яъни коллизион нормалари билан биргаликдами деган муаммо келиб чиқади ҳамда ушбу масалага аниқлик киритиш талаб этилади. Диссертант мазкур институтни ривожланган хорижий мамлакатлар коллизион қонунчилигида тартибга солиш амалиётини ўрганиш ва таҳлил қилиш асосида коллизион норма ҳавола қилаётган мамлакат қонунчилигининг Ўзбекистон Республикаси оила қонунчилигига нисбатан қайта ҳаволасини қабул қилиш хар тарафлама ишни ижобий ҳал қилади деган фикрни илгари сурди ва ОКга ушбу институтни акс эттирувчи 238 1 -моддани киритишни таклиф этади. Тадқиқот давомида Ўзбекистон Республикасида ҳамда чет мамлакатларда чет эл фуқаролари иштирокидаги никоҳларни қайд этиш шакли, тартибини батафсил ўрганиш давомида мамлакатимизда чет эл фуқаролари иштирокидаги никоҳларни қайд этиш тартиби бирор бир норматив ҳужжатда аниқ белгилаб қўйилмаганлиги ФҲДЁ органлари фаолиятида муайян қийинчиликлар туғдираётганлиги аниқланди. Диссертант чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар иштирокидаги никоҳ муносабатларини тартибга солиш тартиби ва шартларини белгиловчи алоҳида Йўриқнома ишлаб чиқиш ҳамда давлатларнинг бу борадаги мурожаатларини, келишувларини ушбу йўриқномага илова қилиб бориш амалиётини жорий этишни таклиф қилади. Муаллифнинг фикрича, миграция жараёнининг кучайиши оқибатида Ўзбекистон Республикасида чет эл фуқаролари иштирокидаги никоҳлар сонининг ошиши шароитида чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг никоҳ муносабатларини тартибга солиш тартибини ўзида тўлиқ мужассам этган алоҳида Йўриқнома ишлаб чиқиш ФҲДЁ ходимларининг иш фаолиятида қулайликлар яратади. Тадқиқот ишида консуллик никоҳларининг юридик табиати ва уни тартибга солиш билан боғлиқ масалалар илмий-назарий жиҳатдан таҳлил этилди. Муаллиф томонидан Ўзбекистон Республикасида консуллик никоҳларини ҳуқуқий тартибга солиниш ҳолатига танқидий нуқтаи назардан ёндашилди ва никоҳни қайд этишнинг мазкур шакли қонунчиликда етарли даражада тартибга солинмаганлиги илмий- назарий жиҳатдан асослаб берилди. Амалга оширилган таҳлиллар натижасида Ўзбекистон Республикасида консуллик никоҳлари қуйидаги икки шарт асосида амалга оширилиши аниқланди: - шахсларнинг иккаласи ҳам консулни тайинлаган давлат фуқаролари бўлсалар; - ўзаролик асосида, яъни консулни тайинлаган мамлакатда Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг никоҳларини консуллик муассасаси ёки элчихонада қайд этишга йўл қўйилган бўлса. Шу билан бирга, ОКда мазкур шартлар кўрсатилмаганлиги, ҳар бир халқаро шартномада ҳам ушбу масалалар белгиланмаганлиги амалиётда муаммоли ҳолатларни келтириб чиқаришини эътиборга олган ҳолда диссертант томонидан ривожланган хорижий мамлакатларнинг бу борадаги қонунчилик тажрибаси ва мамлакатимиздаги ҳуқуқни қўллаш амалиётини ўрганиш негизида миллий қонунчиликни такомиллаштириш лозимлиги илмий-назарий жиҳатдан 15

асослантирилди ҳамда Ўзбекистон Республикаси ОКга консуллик никоҳларини қайд этиш асослари ҳамда шартларини батафсил белгиловчи 234 2 -модда киритиш таклиф этилди. Ўзбекистон Республикаси ОК 235-моддасининг 1-қисмига кўра, “Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқарида, бошқа давлат ҳудудида ўша давлатнинг қонун ҳужжатларига риоя қилинган ҳолда Ўзбекистон Республикаси фуқаролари ўртасида тузилган ҳамда Ўзбекистон Республикаси фуқаролари билан чет эл фуқаролари ёки фуқаролиги бўлмаган шахслар ўртасида тузилган никоҳлар, агар ушбу Кодекснинг 16-моддасида назарда тутилган никоҳ тузишга монелик қиладиган ҳолатлар бўлмаса, Ўзбекистон Республикасида ҳақиқий деб эътироф этилади”. Аммо тадқиқот давомида, чет мамлакатда амалга оширилган Ўзбекистон фуқаролари иштирокидаги никоҳларни тан олишда, ушбу чет мамлакатда Ўзбекистон Республикаси консуллик муассасаси бўлган тақдирда иккаласи ҳам Ўзбекистон Республикаси фуқаролари бўлган шахсларга нисбатан фақатгина консуллик муассасасида никоҳдан ўтиш шартининг белгиланмаганлиги “қонунни четлаб ўтиш” ҳолатларини вужудга келишига замин яратиши назарий жиҳатдан асослантирилди ҳамда қонунни четлаб ўтиш мақсади асосан никоҳ ёши билан боғлиқ бўлишига эътибор қаратилиб, чет мамлакатларда қайд этилган Ўзбекистон Республикаси фуқаролари иштирокидаги никоҳларни тан олишда ОКнинг 14-16- моддаларга риоя этилиши талабини қонунчиликда белгилаб қўйиш масалани ижобий ҳал қилади, деган фикрга келинди. “Халқаро хусусий ҳуқуқда никоҳдан ажратишнинг тартибга солиниши” деб номланувчи учинчи бобда, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳларни ажратиш, шу билан бирга унинг ҳудудидан ташқарида ажратилган никоҳларни эътироф этиш ва никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш билан боғлиқ масалалар илмий-назарий жиҳатдан таҳлил этилди. Диссертант томонидан халқаро хусусий ҳуқуқда никоҳдан ажратишнинг юридик табиатини таҳлил этиш асосида никоҳдан ажратишда чет эл элементи асосан қуйидаги икки ҳолатда мавжуд бўлиши аниқланди: - эр-хотиннинг турли фуқароликка эгалиги; - бир фуқароликка эга эр-хотинларнинг бошқа мамлакатда никоҳдан ажрашиши. Тадқиқот ишида ушбу муносабатларда коллизион муаммо асосан, турли мамлакатларда никоҳдан ажратишга йўл қўйилишининг турлича ҳал этилиши билан боғлиқлиги кўрсатилиб, хорижий мамлакатлар моддий қонунчилигида никоҳдан ажратишга доир нормаларни қиёсий-ҳуқуқий таҳлил этиш асосида диссертант никоҳдан ажратишга доир хорижий мамлакатларнинг оила қонунчилигини шаклланишига диний, ахлоқий қадриятлар, урф-одатлар ва ҳудудий омиллар таъсир кўрсатганлигини таъкидлайди. Диссертацияда никоҳни қайд этишдан фарқли равишда никоҳдан ажратиш масалаларида коллизион муаммо кўпгина чалкаш ҳолатларни келтириб чиқариши аниқланди. Хусусан, никоҳдан ажратиш бўйича моддий-ҳуқуқий нормалардаги фарқлар коллизияларнинг икки категориясини келтириб чиқаради: - асосий коллизия, яъни бири никоҳдан ажратишни йўл қўядиган, иккинчиси эса умуман йўл қўймайдиган қонунчиликлар коллизияси ; 16

- иккиламчи коллизия эса, ҳар бири никоҳдан ажратишни йўл қўя туриб, никоҳдан ажратиш учун турли асосларни белгилайдиган қонунчиликлар коллизияси. Муаллиф халқаро хусусий ҳуқуқ назариясидаги (А.Н.Макаров, Н.А.Шебанова) 10 мавжуд қарашларни ва хорижий мамлакатлар қонунчилигида қўлланилган асосий ёндашувларни ўрганиш асосида мазкур коллизион муаммоларни ҳал этишда қитъа ҳуқуқ тизимига кирувчи давлатлар асосан эр- хотинлар фуқаролиги мансуб бўлган давлат қонунига (lex patriae), инглиз-америка ҳуқуқ тизимига мансуб давлатларда эса яшаш жой қонуни (lex domicilii) ҳамда судлов мамлакати қонунига (lex fori) амал қилишини аниқлади ҳамда аксарият мамлакатларда чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳлардан ажратиш учун белгиланган коллизион боғловчилар бир-бирини тўлдиришини асослаб берди. Турли фуқароликка эга бўлган эр-хотинларни ёки бир фуқароликка эга бўлган чет эл фуқароларини никоҳдан ажратиш нафақат қонунни танлашнинг коллизион муаммоси билан, балки муҳим аҳамиятга эга бўлган никоҳдан ажратиш ишининг қайси мамлакат судловига тегишлилигини белгиловчи процессуал муаммо билан ҳам боғлиқдир. Диссертант Ўзбекистон Республикаси оила қонунчилиги томонидан чет эл элементи мавжуд бўлган никоҳдан ажратишда коллизион муаммоларнинг иккала категориясида ҳам lex foriнинг қўлланилиши, яъни никоҳдан ажратиш учун зарур бўлган асослар, никоҳдан ажратиш жараёни, тартиби ҳамда ишни кўрувчи ваколатли орган (суд ёки ФҲДЁ) Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига асосан белгиланиши “оқсоқ” муносабатларни ва чалкаш вазиятларни келтириб чиқаришини асослаб берди. Муаллиф Ўзбекистон Республикаси томонидан имзоланган икки ва кўптомонлама халқаро шартномаларнинг кўрилаётган масалага оид нормаларини таҳлил этиб, уларнинг аксариятида, бошқа хорижий мамлакатлар қонунчилигида бўлгани каби коллизион боғловчиларнинг аралаш шакли қўлланганлигини аниқлади. Шу билан бирга, диссертант чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳни ажратишда фуқаролик қонунига ёки яшаш жой қонунига ҳавола этиш ҳам ўз навбатида айрим қусурлардан холи эмаслигини ва “оқсоқ” муносабатларни тўлиқ бартараф этмаслигини назарий ва амалий жиҳатдан асослаб берди. Диссертантнинг фикрича, ушбу муносабатларни тартибга солишда, ҳар қандай ҳолатда ҳам коллизион муаммони тўғри ҳал этишга хизмат қилувчи коллизион тамойил қўлланиши лозим. Шу нуқтаи назарга асосланган ҳолда муаллиф мазкур муносабатга нисбатан “оилавий муносабат энг узвий боғлиқ бўлган мамлакат ҳуқуқи” коллизион боғловчисини қўллаш масалани ҳал этишда энг мақбул усул ҳисобланишини илмий-назарий жиҳатдан асослаб ОКнинг 236-моддасига тегишли ўзгартириш киритишни таклиф этди. Оилавий муносабат энг узвий боғлиқ мамлакат, ушбу фуқаролар никоҳ муносабатлари, оилавий ҳаётлари, энг яқин алоқада бўлган мамлакат ҳисобланади. Эр-хотинлар энг яқин алоқада бўлган мамлакат уларнинг фуқаролиги мансуб бўлган мамлакат, доимий яшаш жойи, 10 А.Н.Макаров. Основн ые начала международного частного права. – М.: 1924. – С.120; Н.А.Шебанова. Се мейные отношения в международном частном праве. – М.: 1995. – С. 9. 17

никоҳларини қайд этган ҳамда шу ерда биргаликда кўп вақт бирга яшаган мамлакат бўлиши мумкин. Диссертант ишда “энг узвий боғланган мамлакат қонуни”нинг юридик табиатини аниқлаш масаласига ҳам алоҳида эътибор қаратиб, бу борада В.Н.Хошимовнинг “...“энг узвий боғлиқлик” мезони икки хил табиатга эга – бир тарафдан у иккитомонлама коллизион норма боғловчиси сифатида қўлланиши мумкин, бошқа тарафдан эса – коллизион нормаларни шакллантириш тамойили бўлиб ҳисобланади, деган фикрга келиш мумкин” 11 деган фикрини тўлиқ қўллаб қувватлаб, иккитомонлама коллизион нормаларда қўлланадиган барча коллизион боғловчилар “энг узвий боғлиқлик” тамойилидан келиб чиқади, аммо айрим ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишда аниқ бир мамлакатни кўрсатиши мумкин бўлган коллизион боғловчини қўллаш қийинчиликлар туғдирган ҳолларда, судянинг хар тарафлама вазиятни ўрганган ҳолда қарор қабул қилишига замин яратадиган коллизион боғловчи сифатида қўллаш ҳам ушбу мезонга хос ҳисобланади деган хулосага келади. Тадқиқот ишида чет элда ажратилган никоҳларни эътироф этиш билан боғлиқ масалаларни атрофлича таҳлил этиш асосида, муаллиф Ўзбекистон Республикаси коллизион доктринаси ҳамда суд амалиёти чет элда қабул қилинган никоҳдан ажратиш тўғрисидаги қарорларга нисбатан “қўлга қиритилган ҳуқуқларни” (vested rights) ҳимоя қилиш тўғрисидаги умумий қоидани, яъни ваколатли чет эл қонуни таъсири остида тегишлича вужудга келган муносабатларнинг юридик аҳамиятини тан олиш қоидаси қўлланишини таъкидлайди. Аммо, шу билан бирга, муаллифнинг фикрича, чет эл ҳуқуқи бўйича амалга оширилган никоҳдан ажратиш Ўзбекистон Республикасининг оммавий тартибига зид бўлса, тегишли чет эл давлати ваколатли органининг қарорини тан олинмаслиги лозим. Муаллиф томонидан чет эл фуқароси иштирокидаги никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш билан боғлиқ масалалар атрофлича таҳлил этилди. Муаллиф никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш институтининг ҳуқуқий табиати хусусида ҳақиқий бўлмаган никоҳни қайд этиш ўзининг ҳуқуқий табиатига кўра, оила-ҳуқуқий нормаларни бузиш бўлиб ҳисобланади ҳамда никоҳни ҳақиқий эмас деб топишнинг юридик оқибатлари эса суд тартибида қўлланувчи салбий санкцияга тўла мос келади деб ҳисоблайди. Диссертацияда ОКда чет эл фуқароси иштирокидаги никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш билан боғлиқ муносабатларни тартибга солувчи коллизион нормаларнинг мавжуд эмаслиги натижасида юзага келадиган ҳуқуқий бўшлиқни бартараф этиш мақсадида муаллиф томонидан миллий коллизион қонунчиликни такомиллаштиришда мазкур муносабатга нисбатан никоҳ қайд этилган мамлакат қонунини қўллаш таклиф этилади. Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш асосларини никоҳ қайд этилган мамлакат ҳуқуқи асосида белгилашнинг асослилиги шундаки, никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш никоҳни қайд этиш учун белгиланган шартларни бажармаганлик учун санкция бўлиб ҳисобланади. Бу эса никоҳ қайд этилган мамлакат қонунчилигида белгиланган шартларга риоя қилинган ёки қилинмаганлигини аниқлаш вазифасини келтириб чиқаради. Демак, амалиётда 11 В.Н.Хошимов. Теоретический аспект понятия “наиболее тесной связи” в международном частном праве / “Халқаро хусусий ҳуқуқнинг долзарб муаммолари” мавзусидаги илмий-амалий конференция материаллари тўплами. – Тошкент: ТДЮИ, 2010. – Б. 104-116. 18

вужудга келиши мумкин бўлган чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш ҳолатларида, ушбу масалани ҳуқуқий тартибга солиш учун коллизион нормаларни қонунчиликка тадбиқ этиш муҳим аҳамият касб этади ҳамда бундай ишларга нисбатан никоҳ қайд этилган мамлакат қонунини қўллаш ҳамда ОКга қуйидаги таҳрирдаги 236 1- модда киритиш мақсадга мувофиқ бўлиб ҳисобланади: “Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ҳамда Ўзбекистон Республикаси худудидан ташқарида қайд этилган никоҳларни ҳақиқий эмас деб топиш ушбу Кодекснинг 234 ва 235-моддаларига мувофиқ никоҳни қайд этишда қўлланилган ҳуқуққа асосан белгиланади”. Тадқиқот ишининг хулоса қисмида муаллиф томонидан чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларини ҳуқуқий тартибга солувчи оила қонунчилигини такомиллаштириш билан боғлиқ бир қатор таклифлар ишлаб чиқилди. Х У Л О С А Чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларини тартибга солувчи миллий коллизион қонунчиликни тадқиқ этиш, чет мамлакатлари билан Ўзбекистон Республикаси оила қонунчилиги нормалари ўртасидаги коллизияларни бартараф этиш йўлларини ўрганиш ва илмий таҳлил этиш асосида амалдаги оила қонунчилигини такомиллаштиришга қаратилган қуйидаги таклифлар ҳамда ҳуқуқни қўллаш амалиётини ривожлантиришга қаратилган тавсиялар ишлаб чиқилди: 1. Олиб борилган таҳлиллар натижасида никоҳ муносабатларини тартибга солувчи худудий характерга эга бўлган норма ўрнига иккитомонлама коллизион нормаларни қўллашнинг афзал томонларини кўрсатган ҳолда, ОКга қуйидаги таҳрирдаги 234 1 -модда қиритилиши мақсадга мувофиқ деб топилди: “Ўзбекистон Республикасида чет элликлар ёки фуқаролиги бўлмаган шахслар иштирокидаги никоҳ шаклий жиҳатдан Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги билан тартибга солинади. Моддий-ҳуқуқий шартлар нуқтаи назаридан Ўзбекистон Республикаси ОКнинг 14-16-моддасида кўрсатилган монелик қилувчи ҳолатлар бўлмаган тақдирда ҳамда 17-моддага риоя қилган ҳолда никоҳланувчиларнинг шахсий қонунида белгиланган қоидалар қўлланилади, агарда халқаро шартномада бошқа ҳолат кўрсатилмаган бўлса”. 2. Никоҳ муносабатларини тартибга солишда шахсий қонунни қўллаш оқибатида қайта ҳавола институтига мурожаат этиш эҳтиёжи вужудга келишини инобатга олган ҳолда хорижий мамлакатлар халқаро хусусий ҳуқуқ назарияси ва қонунчилик тажрибасини ўрганиш асосида Ўзбекистон Республикаси ОКга “Қайта ҳавола ва учинчи мамлакат ҳуқуқига ҳавола этиш” номли 238 1 -модда киритиш зарурлиги асослаб берилди ва уни қуйидаги таҳрирда баён этиш таклиф этилади: “Чет эл ҳуқуқининг Ўзбекистон Республикаси оила қонунчилигига қайта ҳавола этиши қабул қилинади”. 19

3. Ўзбекистон Республикаси ОКга консуллик никоҳлари масаласига доир алоҳида 234 2 -модда ишлаб чиқиш ва уни қуйидаги тарзда белгилаш мақсадга мувофиқ деб топилди: “Чет элда яшаётган Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг никоҳлари Ўзбекистон Республикасининг консуллик муассасалари ёки элчихоналарда қайд этилади. Агар халқаро шартномада бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, чет эл фуқароларининг Ўзбекистон Республикаси ҳудудидаги консуллик муассасаси ёки элчихоналарида тузган никоҳлари ўзаролик асосида, агарда ушбу шахслар никоҳ қайд этиш вақтида Ўзбекистон Республикасида консулни ёки элчини тайинлаган мамлакат фуқаролари бўлсаларгина Ўзбекистон Республикасида тан олинади. Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг никоҳлари чет мамлакат ҳудудидаги консуллик муассаса ёки элчихонада, агар консуллик муассаса ёки элчихона жойлашган мамлакат қонунларига зид бўлмаса, Ўзбекистон Республикаси қонунлари асосида қайд этилади. 4. “Қонунни четлаб ўтиш” ҳолатларига йўл қўймаслик ҳамда маълум бир чет мамлакат коллизион қонунчилиги жисмоний шахснинг шахсий қонунига ҳавола эта туриб қайта ҳаволани ҳам қабул қилганда Ўзбекистон Республикаси ОКда белгиланган никоҳ тузишнинг моддий-ҳуқуқий шартларини қўлламаслик учун баҳона бўлиши мумкин бўлган ҳолатларни олдини олиш мақсадида ОК 235- моддасини биринчи қисмини қуйидагича ўзгартириш таклиф этилади: “Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқарида, бошқа давлат ҳудудида, ўша давлатнинг қонун ҳужжатларига риоя қилинган ҳолда Ўзбекистон Республикаси фуқаролари ўртасида тузилган ҳамда Ўзбекистон Республикаси фуқаролари билан чет эл фуқаролари ёки фуқаролиги бўлмаган шахслар ўртасида тузилган никоҳлар, агар Ўзбекистон Республикаси фуқароларига нисбатан ушбу Кодекснинг 14-16- моддаларида назарда тутилган шартларга риоя қилинган бўлса, Ўзбекистон Республикасида ҳақиқий деб эътироф этилади”. 5. Ўзбекистон Республикаси ОКда оммавий тартиб тўғрисидаги изоҳ тушунчасига доир алоҳида 238 2 -модда киритиш ва бу моддани қуйидаги таҳрирда ифодалашни мақсадга мувофиқлиги асослаб берилди: “Ўзбекистон Республикаси конституциявий тамойилларига ҳамда одоб-ахлоқ қоидаларига зид бўлган никоҳ ва оила тўғрисидаги чет эл ҳуқуқини қўллаш ҳамда шу қонунлар асосида вужудга келган ҳуқуқий муносабатларни тан олиш мумкин эмас”. 6. Ўзбекистон Республикасида чет эл фуқаролари ёки фуқаролиги бўлмаган шахслар иштирокидаги никоҳдан ажратиш ҳолатларида фақатгина суд қонунини қўллаш “оқсоқ” муносабатларни ва чалкаш вазиятларни келтириб чиқаришини назарда тутиб ҳамда мазкур муносабатга нисбатан “оилавий муносабат энг узвий боғлиқ бўлган мамлакат ҳуқуқи” коллизион боғловчисини қўллаш масалани ҳал этишда энг мақбул усул ҳисобланишини илмий-назарий жиҳатдан асослаган ҳолда муаллиф томонидан Ўзбекистон Республикаси ОК 236-моддасининг 1 ва 2- қисмларини қуйидаги таҳрирда ўзгартириш таклиф этилади: “Ўзбекистон Республикаси ҳудудида Ўзбекистон Республикаси фуқаролари билан чет эл фуқаролари ёки фуқаролиги бўлмаган шахслар ўртасидаги, шунингдек 20

чет эл фуқаролари ўртасидаги никоҳдан ажратиш ушбу фуқароларнинг оилавий ҳаёти энг узвий боғланган мамлакат моддий қонунчилиги билан тартибга солинади”. 7. Чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳни ҳақиқий эмас деб топишнинг ҳуқуқий асосларини шакллантириш мақсадида ОКга қуйидаги мазмундаги янги 236 1 -моддани киритиш тавсия этилди: “Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ҳамда Ўзбекистон Республикаси худудидан ташқарида қайд этилган никоҳларни ҳақиқий эмас деб топиш ушбу Кодекснинг 234 ва 235-моддаларига мувофиқ никоҳни қайд этишда қўлланилган ҳуқуққа асосан белгиланади.” ЭЪЛОН ҚИЛИНГАН ИШЛАР РЎЙХАТИ 1. Рахмонкулова Н.Х. Никоҳ тузиш асослари ва тартиби // “ Болаларни ижтимоий ҳимоялаш: кураторлик функцияларини такомиллаштириш истиқболлари” мавзусидаги илмий-амалий конференция материаллари тўплами. – Тошкент: Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси Олий ўқув курслари, 2007. – Б. 329- 341. 2. Рахмонкулова Н.Х. Ўзбекистон ҳудудида никоҳ муносабатларини тартибга солишда мусулмон ҳуқуқи даври // Фан ва ёшлар. – Тошкент, 2008. – № 1. – Б. 45- 47. 3. Рахмонкулова Н.Х. Хорижий мамлакатлар қонунчилигида никоҳ ёшининг тартибга солиниши // Фан ва ёшлар. – Тошкент, 2008. – № 2. – Б. 41-43. 4. Рахмонкулова Н.Х. Никоҳ тузишда тарафларнинг розилиги шарти // “Жамият, давлат ва ёшлар” мавзусидаги илмий анжуман материаллари тўплами. – Тошкент: ТДЮИ, 2008. – Б. 141-142. 5. Рахмонкулова Н.Х. Турли мамлакатлар қонунчилиги бўйича никоҳ тузиш шартлари // Фалсафа ва ҳуқуқ . – Тошкент, 2008. – № 2. – Б. 26-28. 6. Рахмонкулова Н.Х. Халқаро хусусий ҳуқуқда никоҳдан ажратиш ҳақида (тарихдан қисқача) // ТДЮИ Ахборотномаси. – Тошкент, 2008. – №2. – Б. 87-89. 7. Рахмонкулова Н.Х. Ўзбекистонда чет эл фуқароларининг никоҳ тузиш лаёқати // “Вояга етмаганлар ва ёшларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тизими: муаммолар ва ечимлар” мавзусидаги илмий-амалий конференция материаллари тўплами. – Тошкент: Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси Олий ўқув курслари, 2008. – Б. 381-391. 8. Рахмонкулова Н.Х. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларациясида оила ва никоҳ масалалари // Фан ва ёшлар. – Тошкент, 2008. – № 4. – Б. 35-39. 9. Рахмонкулова Н.Х. Чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларининг ҳуқуқий табиати // Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академиясининг Қорақалпоғистон бўлимининг Ахборотномаси, – Нукус, 2009. – № 2 (215). – Б. 94-99. 10. Рахмонкулова Н.Х. Турли мамлакатларда чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларини тартибга солувчи ҳуқуқ манбалари // “Давлат ва ҳуқуқнинг долзарб муаммолари ёш тадқиқотчилар нигоҳида” 21

мавзусидаги аспирант ва тадқиқотчиларнинг илмий-амалий конференция материаллари тўплами. – Тошкент: ТДЮИ, 2009. – Б. 149-153. 11. Рахмонкулова Н.Х. Консуллик никоҳлари // “Халқаро хусусий ҳуқуқнинг долзарб муаммолари” мавзусидаги илмий-амалий конференция материаллари тўплами – Тошкент: ТДЮИ, 2010. – Б. 187-193. 12. Рахмонкулова Н.Х. Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш // “Хусусий ҳуқуқнинг долзарб муаммолари” мавзусидаги ёш олимларнинг Ҳ.Р.Раҳмонқулов номидаги ўқишлари. – Тошкент: ТДЮИ, 2010. – Б. 48-55. 13. Н.Х. Рахмонкулова. Хорижий мамлакатларнинг оила ҳуқуқи // Хорижий мамлакатлар фуқаролик ва савдо ҳуқуқи. Ўқув қўлланма (муаллифлар жамоаси). – Тошкент: ТДЮИ, 2010. – Б. 276-298 . 14. Рахмонкулова Н.Х. Понятие и особенности брачных отношений, осложненных иностранным элементом // Журнал зарубежного законодательства и сравнительного правоведения. – Москва, 2010. – №1. – С. 133-139. 22

Юридик фанлар номзоди илмий даражасига талабгор Рахмонкулова Нилуфар Ходжи-Акбаровнанинг 12.00.03 – Фуқаролик ҳуқуқи; тадбиркорлик ҳуқуқи; оила ҳуқуқи; халқаро хусусий ҳуқуқ ихтисослиги бўйича “Халқаро хусусий ҳуқуқда никоҳ муносабатларининг тартибга солиниши” мавзусидаги диссертациясининг Р Е З Ю М Е С И Таянч (энг муҳим) сўзлар: халқаро хусусий ҳуқуқ; чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатлари; коллизия; коллизион-ҳуқуқий тартибга солиш; жисмоний шахснинг шахсий қонуни; фуқаролик қонуни; яшаш жой қонуни; оилавий муносабат энг узвий алоқада бўлган мамлакат қонуни; қайта ҳавола ва учинчи мамлакат ҳуқуқига ҳавола; оммавий тартиб тўғрисидаги изоҳ; консуллик никоҳлари. Тадқиқот объектлари: турли мамлакатлар фуқаролари ўртасида никоҳ тузиш ва никоҳни тугатиш бўйича вужудга келадиган муносабатлар. Ишнинг мақсади: ч ет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ ни тузи ли ш и ва тугатилишини тартибга солувчи Ўзбекистон Республикасининг коллизион қонунчилигини илмий-назарий жиҳатдан таҳлил этиш ва қонунчиликни такомиллаштиришга қаратилган назарий хулосалар ва амалий таклифлар ишлаб чи қ иш ҳисобланади. Тадқиқот методлари: таҳлилий, мантиқий, қиёсий-ҳуқуқий, статистика ва бошқа илмий усуллар. Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: диссертацияда илк бор янгича ёндашув асосида Ўзбекистон Республикасида чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ муносабатларини тартибга солиниши билан боғлиқ масалалар комплекс равишда тадқиқ этилди ва ушбу муносабатларни тартибга солувчи қонунчилик нормаларини янада такомиллаштириш зарурияти асослаб берилди. Амалий аҳамияти: тадқиқот натижалари қонун ижодкорлиги, суд амалиётида, оила ҳуқуқи назариясини ривожлантиришда, олий ўқув юртларида “Оила ҳуқуқи” ва “Халқаро хусусий ҳуқуқ” фанларини ўқитишда қўлланилиши мумкин. Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: Диссертациянинг асосий натижалари Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси қонунчилик ва суд-ҳуқуқ масалалари қўмитасига ҳамда Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Амалдаги қонун ҳужжатлари мониторинги институтига тақдим этилган. Қўлланиш (фойдаланиш) соҳаси: илмий тадқиқотларни олиб бориш, қонун ижодкорлиги, ҳуқуқни қўллаш амалиётида кенг фойдаланиш мумкин. Шунингдек, тадқиқот натижаларидан Олий ўқув юртлари учун дарслик ва ўқув-услубий қўлланмалар тайёрлашда фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. 23

Р Е З Ю М Е диссертации Рахмонкуловой Нилуфар Ходжи- Акбаровны на тему «Регулирование брачных отношений в международном частном праве» на соискание ученой степени кандидата юридических наук по специальности 12.00.03 – Гражданское право; предпринимательское право; семейное право; международное частное право Ключевые слова: международное частное право; брачные отношения осложненные иностранным элементом; коллизия; коллизионно-правовое регулирование; личный закон физического лица; закон гражданства; закон места жительства; закон страны с наиболее тесной связью с семейной жизнью; обратная отсылка и отсылка к закону третьей страны; оговорка о публичном порядке; консульские браки. Объекты исследования: отношения возникающие с заключением и расторжением брака между гражданами раз лич ных государств. Цель работы: научно-теоретический анализ коллизионного законодательства Республики Узбекистан регулирующего заключение и рассторжение брака осложненного иностранным элементом, а также разработка теоритических выводов и практических предложений по совершенствованию законодательства. Метод ы исследования: аналитический, логический, сравнительно-правовой, статистический и другие научные методы. Полученные результаты и их новизна: в диссертации впервые с новых позиций комплексно исследованы вопросы связанные с регулированием брачных отношений осложненных иностранным элементом в Республике Узбекистан, а также обоснована необходимость совершенствования законодательства в этой сфере. Практическая значимость: результаты диссертационного исследования могут быть использованы в законотворческой, судебной практике, в развитии теории семейного права, при преподовании дисциплин “Семейное право” и “Международное частное право” в ВУЗах. Степень внедрения и экономическая эффективность: основные результат ы диссертационного исследования были представлены в комитет по законодательству и судебно-правовым вопросам Олий Мажлиса Республики Узбекистан, а также в Институт мониторинга действующего законодательства при Президенте Республики Узбекистан. Сфера применения: при проведении научн ы х исследований, в законотворческом процессе, правоприменительной практике, в совершенствовании законодательных актов. Результаты исследования целесообразн ы к использованию в подготовке учебников и учебных пособий в высших учебных заведениях. 24

R E S U M E Thesis of Rakhmankulova Nilufar Khoji-Akbarovna on the scientific degree competition of the doctor of sciences (philosophy) in law on speciality 12.00.03 – Civil Law; Business Law; Family Law; Private International Law, on subject “The regulation of marital relations in private international law” Key words: private international law; marital relations complicated by a foreign element; collision; collision-legal regulation; personal law of an individual; law of nationality; law of domicile; law of the state with the closest connection to the family life; counter-renvoi and a reference to the law of a third country; clause on public policy; consular marriages. Subject of research: relations arising from a marriage or divorce between citizens of different states. Purpose of work: to give scientific and theoretical analysis of the conflict law of the Republic of Uzbekistan regulating a process of marrying and divorcing complicated by a foreign element, as well as to work out theoretical conclusions and practical propositions on further perfection of the current legislature. Methods of research: analytical, logical, comparative legal, statistical and other scientific methods. The results obtained and their novelty: the issues related to the regulation of marital relations complicated by a foreign element in the Republic of Uzbekistan are examined from new standpoints and comprehensively for the first time ever in the thesis; moreover, a necessity for further perfection of the legislature in this sphere is justified by the author . Practical value: the results of the thesis could be used in law-making and judicial practice, in developing the theory of family law, as well as at higher educational institutions while teaching the disciplines of Family Law and Private International Law. Degree of embed and economic effectivity: the main results of the thesis were presented to the Committee of Legislative Chamber of the Oliy Majlis of the Republic of Uzbekistan on Legislature and Judicial Matters, as well as to The Institute for Monitoring of Current Legislation under the President of the Republic of Uzbekistan. Field of application: scientific conclusions of the thesis and the author’s propositions could be used in law-making and law-enforcement activities, in educational and scientific processes. The results of the thesis could be efficient in elaborating of text-books at higher educational institutions. 25

O'xshashlar

Халқаро шартномаларнинг Ўзбекистон қонунчилигига имплементацияси

Юридик техника ва қонунлар сифатини ошириш муаммолари

Коррупцияга қарши курашнинг халқаро-ҳуқуқий асослари

Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини прокуратура органлари томонидан ҳимоя қилинишини такомиллаштириш

Қийнаш учун жавобгарлик