Юлдуз тўдаларини тадқиқ этиш - Astronomiya - Diplom ishlar

Юлдуз тўдаларини тадқиқ этиш

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

552.5 KB

Ko'chirib olish

Юлдуз тўдаларини тадқиқ этиш Р ЕЖА: Кириш. 1 – боб. Юлдуз тўдалари ҳақида умумий маълумотлар. 1.1. Юлдуз тўдаси ҳақида тушунчалар 1.2. Шарсимон юлдуз тўдалари. 1.3. Тарқоқ юлдуз тўдалар 2 – боб. Юлдуз тўдаларини тадқиқ этиш усуллари 2.1. Юлдуз тўдаларини таснифлаштириш. 2.2. Юлдуз тўдасигача бўлган масофани топиш усуллари. 2.2.1. Тарқоқ юлдуз тўдасигача бўлган масофани топиш усуллари. Хулоса

Юлдуз тўдалари ҳақида умумий маълумотлар Шарсимон юлдуз тўдалари . Шарсимон юлдуз тўдалари (ШЮТ) - аввал бошданоқ ўзига хос ташқи кўринишига кўра галактика объектларининг алоҳида туркуми сифатида ажратилган. (1 .2.1 -расм). ШЮТ юлдузлари қарийиб сферик (аниқроғи, кам сиқилган, сфероидал) ҳажмни эгаллайди, шу сабабли юлдузларнинг фазовий концентрацияси унинг тўдалашув марказидан периферияси(ташқи чети)га томон кескин камаяди. Юлдуз тўдалари ШЮТга ташқи кўринишига кўра эмас, балки юлдуз таркибига, яъни уларнинг Гершпрунг- Рессел диаграммаси бўйича характерли кўриниши, шу билан боғлиқ ШЮТ туркумига тарқоқ юлдуз тўдаларидан кўриниши билан деярли фарқ қилиб бўлмайдиган баъзи объектлар киритилган. Энг юлдузга “бой” ШЮТ даги юлдузлар сони бир неча юз минг билан, марказий қисмидаги юлдузларнинг 1пк 3 да концентрацияси эса, бир неча минг ва ҳаттоки юз мингта юлдузлар билан ўлчанади. (Қуёш атрофидаги юлдузлар фазовий концентрацияси 1пк 3 да атиги 0,13 та юлдузни ташкил этади). Энг “қашшоқ” ШЮТ лари “бой ”ШЮТ ларига қараганда юлдузлар тахминан 2 тартиб кам сонга эга бўлади. ШЮТ ларининг оғирлиги га тенг. ШЮТда ҳар хил турдаги ўзгарувчан юлдузлар учрайди. Энг кўп сондаги юлдузлар Лиранинг RR типидаги ўзгарувчан юлдузлари, шунингдек, Галактиканинг сферик ташкил этувчилари бўлган узоқ даврли цефеидалар (Ҳулкар юлдузининг W типи) Кит Дунёлари ва бошқалар. Ўзгарувчан юлдузлар асосий типларининг нур сочиши маълум бўлиб, бу ШЮТгача бўлган масофани аниқлашга имкон бериб, бу эса юлдузлар эволюция назарияси қоидалари асосида ШЮТ ларининг юлдуз таркиби ҳақида ва уларнинг Галактикадаги ўрнига оид маълумотларни аниқлаш учун зарур.

1.2.1.-расм. Аждарҳо юлдуз туркумидаги М10 шарсимон юлдуз тўдаси

ШЮТ нинг характерли диаметрлари -20-60пк (баъзи ҳолларда ундан каттароқ). Яқин шарсимон юлдуз тўдаларигача бўлган ~10 кпк ўртача масофадаги ШЮТнинг барча юлдузларини бир хил узоқликда деб ҳисоблаш мумкин; уларнинг кўринма ёрқинлигидан нур сочиш тафовутини аниқлаш мумкин. Битта ШЮТ юлдузининг умумий пайдо бўлишидан юлдуз тўдаси юлдузлари тахминан бир хил ёш ва бир хил кимёвий таркибга эга деб ҳисоблаш мумкин. Аксарият ШЮТ юлдуз атмосферасида оғир элементларни тутиши қуёшга қараганда кам (экстремал ҳолатларда 100 мартадан кўпроқ учрайди). Юлдуз ёрқинлиги фарқи юлдуз оғирлиги тафовути билан боғлиқ бўлиши, шунингдек, уларнинг эволюцион йўлларидан ҳар хил ҳаракатланиши, шу билан бирга охирги ҳисоблашларда дастлабки оғирликдан фарқи аниқланади. Гершпрунг-Рессел диаграммасида М3 (1.2.2-расм) типик ШЮТнинг бевосита асосий кетма-кетлигидан субкарлик (ўта митти) юлдузлар(4), субгигантлар (ўта улкан) кетма-кетлиги, яъни ўзининг асосий кетма-кетлик (АК) да бўлиш даврини якунлаган юлдузлар кетма-кетлиги (3) бошланади. Ўта кеч эволюцион босқичларга қизил гигантлар (1) ва орасига Лиранинг RR типидаги ўзгарувчан юлдузлари тушадиган ётиқ “шох”(2) мансубдир. Шарсимон юлдуз тўдалари асосий кетма-кетликнинг ёрқин массив юлдузларига эга эмас.(энг массив юлдузлар оғирлик билан юлдузлар “бурилиш нуқтаси”, яъни асосий кетма-кетлик билан субгигантлар кетма-кетлиги бирлашган жой яқинида жойлашган). ШЮТнинг юлдуз таркибининг бу хусусияти уларнинг катта ёшини билдиради; ШЮТ юлдуз таркиби Галактика сферик ташкил этувчиси учун характерлидир. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, бошқа галактикаларда баъзида ШЮТ га ташқи жиҳатдан ўхшаш, лекин ясси ташкил этувчилар учун хусусиятли юлдуз таркиби билан учраб туради. (I чи жойлашувдагилар учун, ёш юлдузларни қўшган ҳолда) Бундай юлдузларни ёш юлдузлар сафига қўшиш мумкин. ШЮТ Галактикамизнинг энг куҳна вакилларидан биридир. Уларнинг ёши ~10млрд йилга тенг. ШЮТнинг массив юлдузлари кўринишидан аллақачон эволюция

даврини ўтаган ва оқ карликлар(миттилар), нейтрон юлдузлар ёки қора тўйнуклар айлангани бўлиб шу билан бирга тўдаларгача масофа улканлиги сабабли улар оптик диапозонда кўринмайди. Бироқ, бу юлдузларнинг ШЮТ да мавжудлигини бевосита маълумотлар бўйича аниқланади, улар тўда юлдузлари жами оғирлигига катта улуш қўшиш мумкин (ўнлаб фоизларда). Баъзи ШЮТ да янги юлдузлар ва замонавий фаразларга кўра, зич икки каррали тизимлар билан эволюцион даврни ўтаган компонентлар бўлиб ҳисоланаётган Эгизакларнинг U типидаги ўзгарувчан юлдузларининг чақнаши кузатилмоқда. 20 асрнинг 70- йилларида саккизта галактик ШЮТда рентген нурланишлари манбалари топилган. ШЮТда рентген нурланиш манбаларининг барча асосий типлари: доимий нурланувчи, муваққат (яъни, вақтинча пайдо бўлиб сўнгра йўқоладиган), бирдан чақнаб кетувчи(барстерлар) юлдузлар ҳам учрайди. 1979-йилда ШЮТнинг рентген нурланиши манбалари М31 галактикаси(Андромеда туманлиги) да ҳам топилган. Рентген нурланиши манбаларини одатда тор икки карали юлдузлар билан, уларнинг вакилларидан бири бўлган оқ карликлар, нейтрон юлдузлари ёки моддаларни ўзига тортиб ютиб юборувчи қора тўйнук билан боғлашади. ШЮТда бундай системалар юлдузнинг камроқ массали юлдузни қуюқ марказий қисмида қоплаб олиши натижасида ҳам ҳосил бўлиши мумкин. ШЮТ нинг рентген нурланиши бошқа эҳтимолий вакили тўда марказидаги моддаларни ўз марказида йиғилиши, аккреция рўй берадиган катта қора тўйнук ҳам бўлиши мумкин. Шу далил Галактика жами оғирлигининг 0,1% қисмини ташкил этадиган ШЮТлари билан ШЮТ ҳудудидаги маълум бир неча фоизни ташкил этадиган галактик рентген нурланиш манбалари орасида генетик боғланиш борлигини кўрсатади.

1.2.2.-расм. М3 шарсимон юлдуз тўдаларининг “ранг –кўрсаткич кўринма –юлдуз катталиги”

Ҳаммаси бўлиб Галактикада 130 га яқин ШЮТ очилган. Ҳисоб- китобларга кўра уларнинг сони 200-550 тага етиши мумкин. Демак, ШЮТларининг бир қисми эҳтимол уларнинг юлдузлараро чанг булутлари шафақлари туфайли кўринмайди. (айниқса, Галактика маркази йўналишида). Ҳар бир галактик ҳосилалар каби ШЮТ эволюцияланади. Уларнинг массаси юлдузлар “буғланиши” натижасида камайиши керак, шунингдек, бошқа юлдузлар билан яқинлашуви ҳисобига катта тезликка эришади. Бироқ, ихчамлик, гравитацион барқарорлик кўпчилик ШЮТ ларини бизнинг давримизгача сақланиб қолишига имкон беради. ШЮТларни тадқиқи этиш Галактика эволюцияси дастлабки босқичларига ва шунингдек, кам массали (қуёшникидан кам) юлдузларнинг кечки эволюциясига янгича нур олиб кириши мумкин. 1.2.1-жадвал. NGC (new general catalog) каталоги бўйича баъзи шарсимон юлдуз тўдаларининг маълумотлари. NGC d r D α δ Юлдуз туркумлари ва тўдаларининг жойлашув ўрни 5272 24 30000 200 13 m 39 m ,9 +28°39′ Югурувчи Итлар ; тахминан α Югурувчи Итлар ва α Волопас ўртасидаги оралиқда 6205 18 16300 85 16 h 39 m ,9 +36°33′ Геркулес; η Геркулеса дан 1/3 масофада ζ Геркулес гача 6341 20 25400 150 17 h 15 m ,6 +43°12′ Деярли ι Геркулес билан η Геркулес ўртасидаги оралиқда 6218 17 14600 70 16 h 44 m ,6 –01°52′ Аждар ; ε Аждардан β Аждаргача бўлган 1/3 масофада 6656 30 9100 80 18 h 33 m ,3 –23°58′ Ўқ отар ; Деярли σ Ўқ отар ва μ Ўқ отар ўртасидаги оралиқда 7078 20 27000 120 21 h 27 m ,6 +11°57′ Пегас; 3°,5 ғарбий и 2°,5 шимолий ε Пегас да 7089 20 28600 140 21 h 30 m ,9 –01°03′ Қовға ; α Қовға ва θ Бургут орасидаги 1/3 масофада d – Минутлардаги кўринма бурчак диаметри. r – ёруғлик йили бўйича тўдаларгача бўлган масофа. D – ёруғлик йили бўйича тўдаларнинг чизиқли диаметри.  - тўғри кўтарилиш.  - оғиш

1.3. Тарқоқ юлдуз тўдалари 1.3.1 –расм. M35 ва NGC 2158 тарқоқ юлдуз тўдалари Тарқоқ юлдуз тўдалари юлдузларнинг гравитацион боғланган гуруҳи бўлиб умумий келиб чиқиши, яқин кимёвий таркиби ва ёши бир хил бўлган Галактиканинг ясси ташкил этувчиларига хос объектлардир. Ҳозирги вақтга келиб 1200га яқин ТЮТ маълум бўлиб асосан қуёшдан 2 кпк узоқликда жойлашган.Ундан ҳам узоқдаги тўдалар Сомон йўли юлдузларининг юқори зичлиги туфайли кўринмайди (1.3.1 –расм). Кузатув экранидан тўдалар йўқолиб боради. Галактикамизда тарқоқ юлдуз тўдалари тахминан миқдордан кўп. Етарлича яхши ўрганилганлари эса 400дан ортиқ (1.3.2-расм, 1.3.1-жадвал).

Бу объектлар ўртача олганда яқин объектлар ҳисобланади. Қуёшга яқинроқ Гиад тўдалари 46 пк масофада жойлашган. 1.3.2-расм. Гершпрунг-Ресселнинг қатор яхши ўрганилган тарқоқ юлдуз тўдалари таҳлилий диаграммаси (Асосий кетма-кетлик турли тўдалари ва асосий кетма-кетлик Гиадлар тўдалари ўрнини алмаштириш билан олинган) кўрсаткич билан Қуёш кўрсатилган, T э – эффектив температура, L - ёруғланганлик, - Қуёш ёруғланганлиги

Одатда ТЮТ 100 тадан -1000 тагача юлдуз тутади, бироқ, 104 тага яқин юлдузга эга юлдуз тўдалари ҳам маълум. Тўдаларнинг оғирлиги Қуёшнинг 1000 та оғирлигига тенг, юлдузларниг концентрацияси эса < 1 пк -3 га тахминан майдон юлдузлардан бир тартиб юқори бўлади. ТЮТ нисбатан қуюқ ядро ва юлдуз ядролари билан солиштирганда сийрак юлдузли тождан иборат бўлади. Ўртача ядро радиуси пк, тож радиуси эса 2-10 марта (тўда массасига боғлиқ) катта. ТЮТ фавқулодда турфа юлдуз таркиби билан характерланади. Уларда мовий ва қизил ўта гигантлар, гигантлар, қўшалоқ ва магнит юлдузлар ва бошқа ўзгарувчан юлдузлар –цефеидлар, чақновчи ва бошқалар кузатилади. Юлдузлар ҳосил бўлиши назарияси учун ёш ва янги туғилаётган ТЮТ ларини кузатиш унчалик муҳим эмас. Ёш ТЮТ даги юлдузларни статик тадқиқ этиш ҳосил бўлаётган юлдузларда оғирлик бўйича масса–бўлиниш бошланғич функцияси ҳақида маълумот беради. Оғирлиги 1-25 бўлган юлдузлар учун бошланғич масса функцияси кўпроқ ишончлилиги аниқланган, у даражали функция кўринишида тасвирланган. 1.3.1-Жадвал NGC ( New General Catalog ) каталоги бўйича баъзи тарқоқ юлдуз тўдалари ҳақида маълумотлар. NGC d N r D α δ Юлдуз туркумлари ва тўдаларнинг жойлашув ўрни 752 45 70 3420 45 – – Андромеда; γ Андромед адан α Учбурчакка 1/3 масофада 457 14 100 6800 28 1 h 15 m ,9 +58°01′ Кассиопея; δ дан θ Кассиопе ягача 1/3 масофада 559 7 60 8960 18 – – Кассиопея; шимолий δ Кассиопе ядан 3 0 масофада 581 6 60 8150 15 1 h 29 m ,9 +60°27′ Кассиопея; δ дан ε Кассиопе яга ¼ масофада 663 11 80 2570 8 – – Кассиопея; ε ва φ Кассиопе я ўртасидаги оралиқда 7654 18 120 2940 13 23 h 22 22 ,0 +61°20′ Кассиопея; β Кассиопе ядан α Цефе йгача 1/3 масофада 869 36 350 6200 65 2 h 15,5 +56°55′ Персей; δ Кассиопе я ва γ Персе й ; h Персе йлар ўртасидаги оралиқда 884 36 300 6520 68 2 h 18 m ,9 +56°53′ Персей; δ Кассиопе я ва γ Персе й ; χ Персе йлар ўртасидаги оралиқда

1039 42 80 1620 20 2 h 38 m ,8 +42°34′ Персей; тахминан β Персе й ва γ Андромед а ўртасидаги оралиқда 1912 26 150 2760 21 5 h 25 m ,3 +35°48′ Возничий; θ ва ι Возни чий ўртасидаги оралиқда 1960 19 60 3600 20 5 h 32 m ,0 +34°07′ Возничий; θ Вознич ий ва β Бўзоқни боғловчи чизиқ оралиғида 2 0 ўнгроқда 2099 34 270 3600 36 5 h 49 m ,0 +32°33′ Возничий; θ Вознич ий ва β Бўзоқни боғловчи чизиқ оралиғида 2 0 чапроқда Плеяды 180 160 420 22 3 h 43 m ,9 +23°58′ Бўзоқ ; “ чўмич ” α бўзоқдан шимолий-ғарбга ; қўролланмаган кўз билан кўриш мумкин. Гиады 900 100 130 34 4 h 16 m ,7 +15°31′ Бўзоқ ; “ учбурчак ” α бўзоқ қаршисида ; қўролланмаган кўз билан кўриш мумкин. – 300 50 270 24 – – Вероник а сочлари ; қўролланмаган кўзга кучсиз нурланиш кўринишида кўринади. 2168 40 120 2600 30 6 h 05 m ,7 +24°20′ Эгизаклар ; η Эгизаклардан 2°,5 шимолий –ғарбда 2323 16 100 2610 12 – – Катта Ит ; α Катта Итдан β Кичик Итга томон1/3 масофада 2632 Ясли 420 320 520 64 8 h 37 m ,5 +19°52′ Қисқичбақа ; γ ва δ Қисқичбақа; “ Ясли” ни боғловчи чизиқ 1° ғарбий оралиғида 2682 18 100 2600 14 8 h 48 m ,3 +12°00′ Қисқичбақа; ғарбий α Қисқичбақадан 2° томонда IC 4725 40 50 1790 21 – – γ Қалқондан 4°,5 жануброқда 6611 25 55 5500 39 18 h 16 m ,0 –13°48′ Аждар; γ Қалқондан 2°,5 шимолий- ғарброқда. 6705 12 200 5200 18 18 h 48 m ,4 –06°20′ Қалқон; R Қалқондан 1° шарқда 7092 30 25 920 8 21 h 30 m ,4 +48°13′ ρ Оққушдан 3° шимолроқда N – Тўдадаги юлдузлар сони; Бошқа ифодалар 1-жадвалдаги каби. 2 – боб. Юлдуз тўдаларини тадқиқ этиш усуллари . 2.1. Юлдуз тўдаларининг синфлаштириш.

Яқин вақтларгача ҳар бир ЮТ каталоги муаллифлари ундаги объектлар синфлаштириш бўйича ўзларининг шахсий тизимини ишлаб чиқишган ва таклиф этишган. Кейинги каталог ва тизимларда, илгариги илмий ишлар излари сақланиб қолган. ЮТлари таснифи тизими ривожланиш тарихи билан танишиш фойдали, бунда тўдалашув асосий хусусиятлари турли хиллиги ҳақида тасаввурга эга бўлиш мумкин. Бейли синфлаштиришда (1908) тўдалар ва туманликлар ҳалиям биргаликдак кўриб чиқилмоқда, бу синфлаштириш қамраб оладиган кўпчилик объектлар табиати қанақалиги ва спирал туманликлар қандай масофаларда жойлашганлиги ҳамон номаълумлигича қолмоқда. Бейли қуёш тизими ташқарисидаги барча кузатиладиган объектларни 4 та категория (A,B,C,D) ларга бўлиб чиқди. 1. Кўлами кенг кучсиз, нотўғри туманликлар (Оққуш туманлиги); 2. Газсимон туманликлар (уларнинг спектри ва таркибидаги газ бўйича); Улар ташқи белгилари бўйича уч кўринишда бўлади. В1. Катта диффуз нотўғри туманликлар (Орион туманлиги, &eta Қуйруқ туманлиги) В2. Планетар ҳалқали ва бошқа яхши ифодаланган майда ёрқин газсимон туманликлар В3. Юлдузлар туманлиги (NGC 1514, NGC 2003) 3. Оқ туманликлар ва шарсимон юлдуз тўдалари, уларнинг табиати ҳақида гувоҳлик берувчи узлуксиз спектрли объектлар: С1. Майда рухсат этилмайдиган аниқ шакл: думалоқ ва эллиптик С2. Спирал туманликлар (М31- Андромеда туманлиги ,М51 Югурувчи итлар) C3. Шарсимон юлдуз тўдалари (&omega Сеn, 47 Тuс, М 13) 4. Нотўғри юлдуз тўдалари: D1 Етарлича концентрланган, нотўғри шаклдаги: кўпроқ ёки камроқ яқин катталикларга юлдуз (NGC2437,NGC6494)

D2 Етарлича концнетрланган, нотўғри шаклда ҳар хил катталикдаги юлдузлар билан (  ва h Per, Cru га) D3.Тарқоқ, нотўғри шаклдаги ҳар хил катталикдаги юлдузлар билан (Гиадлар, Плеадлар) Бейли ҳар хил синфлаштиришдаги категорияларни туманликлар билан боғлиқ тўдалар: D3, А Плеядалари ёки D3, В1(  Қуйруқ тўдалари) аралашувига йўл қўяди. Бейли синфлаштиришида битта категория (С)га яна спирал ва эллиптик галактика объектлари ва шарсимон юлдуз тўдалари бу категория ичида улар алоҳида кўриб чиқилса ҳам бирлашади. Фақат, реал юлдуз тўдаларини тутувчи осмон фотографик атласини яратиш учун 10 дюмлик объектив билан оригинал пластинкаларда кўринувчи Франклин- Адамс томонидан олинган 245 та юлдуз тўдаларини ўз ичига олувчи биринчи каталогни Мелотт (1915) тузиб чиққан. Бу сонга 83 та шарсимон тўдалар ва 162 та тарқоқ тўдалар киради. Мелотт тўдаларни уларнинг ташқи кўриниши бўйича 4 синфлаштиришга ажратади: 1. Шарсимон, марказга концентрланган (  Сеn); 2. Тарқоқ (loose) тўғри, яхши ифодаланган белгиларга эга (М14); 3. Тарқоқ нотўғри белгилари билан, фақат бир неча юлдузлардан иборат; 4. Йирик (coarse) тўдалар (Плеадлар, Гиадлар ва бир неча кичик юлдуз гуруҳлари, дастлабки уч синфни ўз ичига олмаган). Мелоттнинг иккинчи синфига кўп юлдузли тарқоқ юлдузлар ҳам ва марказга кучсиз концентрланган шарсимон тўдалар ҳам, хусусан М14 тўдалари ҳам мансуб бўлиши мумкин. 20-йилларнинг ўрталарида Шепли ишлари якунлангандан сўнг, типик шарсимон тўдалар ёрқин юдузлар ранг-кўрсаткич катталик диаграммаси ва ўхшаш диаграммали тарқоқ тўдалар ёрқин юдузлари фарқланишини аниқлаб, шунингдек, В.Гершел томонидан айтилган, бу объектларнинг фазовий тарқалганлигини тушунтириб берди ва Шарьле ишларида таъкидланган

шарсимон ва тарқоқ юлдуз тўдаларини ҳақидаги ўзаро қарама-қарши фаразлар даври кириб келди. Шундан сўнг бошқа ҳеч ким барча юлдуз тўдалари учун ягона синфлаштириш тизимини таклиф этмади. Шарсимон ва тарқоқ юлдуз тўдалари алоҳида ўрганила бошланди. Астрономлар ўртасида тор ихтисослашув ёки тарқоқ ёки шарсимон юлдуз тўдаларни ўрганишга интилиш пайдо бўлди. Шарсимон юлдуз тўдаларининг фақат шу объектларни тутувчи, илк каталоги 1914-йилдаёқ Бейли томонидан (1916й), иккинчиси эса, Парвулеско (1925й) томонидан тузилди. Рааб томонидан таклиф этилган (1922й) тарқоқ юлдуз тўдалари синфлаштириши Мелотт синфлаштиришини эслатади. Рааб тўдаларни ташқи кўриниши бўйича тўртта синфга бўлди: 1. Тўғри шаклда, марказга равшан концентрланган. 2. Тўғри шаклда, марказга кучсиз концентрланган. 3. Нотўғри шаклда, лекин марказга равшан концентрланган. 4. Нотўғри шаклда, марказга кучсиз концентрланган. Рааб каталоги 152 та тўдаларни ўз ичига олган. 1925 йилда Трюмплер томонидан таклиф этилган тарқоқ юлдуз тўдаларининг энг омадли физик синфлаштириш пайдо бўлди. У Херцшпрунг-Рессел диаграммаси кўриниши асосида ҳар бир тўдалар учун тузилган ва деярли бу ҳосилаларнинг физик таркибини ифодалаган эди. Бу синфлаштириш тамойиллари 2.1.1-расмда тушунтирилган. Бу ерда 1 рақами, кўпчилик тўдалар асосий кетма-кетликка мансублигини, ”b”,”a”,”f” ҳарфлари эса бу кетма-кетликнинг энг ёрқин вакиллари қайси спектриал синфга мансублигини билдиради. 2 рақами асосий кетма-кетликдаги юлдузлар қаторида қизил гигантлар мавжудлигини билдиради. 1930-1931 йилларда тарқоқ юлдуз тўдалари тадқиқотига салмоқли улуш қўшган учта муҳим ишлар эълон қилинди. Уларнинг ҳаммаси юлдуз тўдалари каталогларини ва бу объектларнинг янги тизимини ўзида тутади. Трюмплер юқорида тасвирланган тарқоқ юлдуз тўдалари синфлаштиришини 1о типини (о-юлдузларни тутувчи тўдалар учун) ва 3а (катта сондаги қизил гигантлар,

аммо кам сондаги А юлдузларни тутувчи) шунингдек, унинг ҳудудида кузатиладиган кам сондаги сариқ ва қизил гигантлар тўда вакилими йўқми аниқлаш қийин бўлганда зарур бўладиган 1-2 оралиқ типини киритиб аниқлаштирди ва тўлдирди. 100 та шундай синфлаштирилган тўдалардан 24 таси (Плеадлар ҳам) 1b типга, 18 таси (Гиадлар ва Ясли типи ҳам)-2а типига, 15 та тўда эса (Персий &chi си) 1-2b типига, 1-2b -a типига эса мансублиги аниқланди. Бошқа эҳтимолий типлар улушига биттадан еттитагача объектлар ўтади. 2.1.1-расм. Тарқоқ юлдуз тўдаларининг абсолют спектриал катталиги диаграммалари Шунда Трюмплер (1930) тарқоқ юлдуз тўдаларининг алоҳида синфи қайсики, ихчам бошқа кучсиз юлдузлар гуруҳи марказида битта энг равшан юлдуз,

баъзида унча катта бўлмаган ёруғ туманлик билан уюшган тўдаларнинг мавжудлигига эътибор қаратди. Бу синфга Трюмплер NGC 1444, 2362, 2414 ва 6383 юлдуз тўдаларини киритди. Шепли (1930) таклиф этган тарқоқ юлдуз тўдалари синфлаштириши ҳозирги вақтда қўлланилмайди. Лекин, у томонидан киритилган атамалар умум учун қўлланилишга кириб келди. Трюмплер Шеплига ўхшаш икки синфлаштиришдан фойдаланди. Рим рақами билан ифодаланадиган, ташқи кўринишини бешта белгиси бўйича характерланадиган Лундмарк-Коллиндер муқобил синфлаштириши синфлаштиришнинг ўзига хос тараққий этиши бўлди. Улар олдидаги “a” ва “b” лотин ҳарфлари мазкур белгини бор ёки йўқлигини билдиради. Iа. Тўда хусусиятлари яхши ифодаланган. Ib. Тўда хусусиятлари ёмон ифодаланган. IIa. Юлдузлар марказга сезиларли концентрациялашуви. IIb. Юлдузларнинг марказга сезилмас концентрациялашуви IIIa.Тўда юлдузларининг атрофдаги майдон юлдузларидан равшанлиги. IIIb. Тўда юлдузларининг атрофдаги майдон юлдузларидан ёрқинлиги фарқ қилмайди. IVa. Бошқа сондагилардан ажралиб турадиган ёрқин бир неча юлдуз. IVb. Бошқа сондагилардан ажралиб турадиган ёрқин бир неча юлдузларнинг йўқлиги. Va. Тўда фон ҳудудининг қуюқ қисмида жойлашган. Vb. Тўда фон ҳудудининг кам юлдузли қисмида жойлашган Шунга ўхшаш синфлаштиришнинг мисоли : Ib, IIa, IIIb,. IVb, Va-babba” жарангдорлиги ва ноқулайлиги учун бу синфлаштириш оммалашмади. Бошқа юқорида кўриб ўтилган тарқоқ тўдалар синфлаштириш тизимлари муаллифларга ўхшаб Лундмарк-Коллиндер битта синфлаштириш билан чегаралиниб қолмадилар ва ўзларнинг бу объектларни синфлаштиришнинг иккинчи тизимини таклиф қилдилар: 1. Ясли типидаги тўдалар - етарлича концентрланган ва тўғри узлуксиз кетма-кетликни ҳосил қилади.

2. Плеад типидаги тўдалар-нисбатан ёйилган ва нотўғри, одатда юлдуз катталиклари сезиларли фарқларини кўрсатади. 3. Туманликлар билан уюшган тўдалар. 4. &mu Nor (NGC 6169) типидаги тўдалар- ёрқин юлдуз(одатда О ёки В0 спектриал синфи), атроофида кучсиз юлдузлар тиғиз гуруҳи билан ўралган. Охирги келтирилган тип шубҳасиз Трюмплернинг юқорида тасвирланган алоҳида тўдалари синфига мос келади. 1927 йилда Шепли ва Сойер (1927й) шарсимон юлдуз тўдаларининг тўда марказига концентрланган кўринма даражаси бўйича 12 синфга бўлинган рим рақамлари билан ифодаланадиган умумқабул қилинган тизимини киритдилар. Бу бўлинишда Гарвард обсерваторияси Брюссов астрографи билан суратга олинган бир жинсли суратлар сериясидан фойдаланилган. I–синфга энг кўп концентрланган, XII– синфга эса камроқ концентрланган тизимлар мансубдир.(2.1.2-расмга қаранг) 2.1.2-расм . Шепли –Сойернинг ҳар хил синфдаги концентрацияли шарсимон тўдалар: М2(II-синф),М13(VI) , NGC 5466 (XII). Суратлар 1968- 69 йилларда. Б.В.Кукаркин томонидан. П.К Штернберг номидаги Давлат астрономия институт 40-сантиметрли астрографи ёрдамида олинган а (ушланиш вақти - 30 минут, пластинкалар - ORWO Spezial).

Юлдузларнинг тўда марказига кўринма концентрациялашуви ифодаланган ўхшаш тизимлар кейинроқ бошқа муллифлар томонидан ҳам таклиф этилган. Худди шундай тизим, Моубрэй томонидан 1946 йилда фотографик ва спектр қизил чизиғининг суратлари билан шарсимон тўдалар кўринма диаметрини аниқлаш билан концентрациянинг араб рақамлари билан ифодаланиладиган 7 та синф киритилди. 1-синф кўпроқ концентрланган, 7-синф эса камроқ концентрланган тўдаларга мос келади. Кукаркин томонидан 1971-йилда киритилган, IR рамз билан ифодаланадиган, амалда шарсимон тўдалар бойлик индекси уларнинг концентрация синфи бўлиб ҳисобланади. Бу индексларнинг қиймати 0,01 дан (юлдуз фонидан фарқ қилмайдиган тўдалар учун) 1,0 гача (амалда фонга ўтиш бўлмаган тўдалар учун )ўзгаради. “Бойлик индекси” атамаси “концентрация синфи” атамаси ўрнига Кукаркин томонидан таклиф этилган бўлиб тўда марказига юлдузлар кўринма концентрацияси даражаси олдин таъкидлангандек, тизим марказига реал концентрацияни характерлайдиган миқдорий параметрлари билан мос келмайди. Лекин шу билан бирга унинг ёрқин вакиллари билан боғлиқ тўда абсолют интеграл катталиги M v билан бир вақтнинг ўзида яхши мос келади. 2.2. Юдуз тўдасигача бўлга масофани топиш усуллари.

2.2.1 Тарқоқ юлдуз тўдасигача бўлган масофани топиш усуллари. Юлдуз тўдаларигача бўлган масофани топиш муаммоси бу объектларни тадқиқ этишда улкан аҳамиятга эга, бинобарин, тўда зичлиги ва ўлчамлари ва унинг аъзолари равшанлигини баҳолаш аниқланган масофага боғлиқ. Тўда марказигача бўлган масофани аниқлаш усули билан тўдалар ўзининг асосий физик хусусиятларини ўрганиш билан узвий боғлиқ. Тўдаларгача бўлган масофани топиш учун тарқоқ юлдуз тўдаларининг “ранг-кўрсаткич кўринма катталиги” (С-М) алоҳида қийматга эга. Тарқоқ юлдуз тўдаларининг кичик ўлчамга эга эканликлари уларнинг Қуёшгача бўлган масофаси С-М диаграммаси билан солиштирганда бошланғич асосий кетма-кетлик (БАК)да ёнма-ён ётувчи нуқталарнинг тор полосасини намоён қилади. Асосий кетма-кетликдаги тарқоқ юлдуз тўдаларининг С-М юқори диаграммасида одатда ўнгга ўта гигантлар ёки гигантлар ҳудудига оғади. Тўдаларнинг С-М диаграммаси нисбатан торлиги асосий кетма-кетлик (АК)ни стандарт БАК билан ўрин алмаштириш йўли билан уларгача бўлган масофани катта аниқликда топиш имконини беради (2.2.1 -расм).

2.2.1-расм. Турли ёшда(йил бўйича)ги тарқоқ юлдуз тўдалари моделлари учун тегишли кетма-кетлик яқинида кўрсатилган Гершпрунг-Рессел диаграммаси; Узуқ чизиқлар-назарий бошланғич асосий кетма-кетлик; ўқларнинг ифодаси 1.3.2-расмдагиларнинг ўзи .

Тарқоқ юлдуз тўдаларининг санаб ўтилган хоссалари астрофизиканинг қатор фундаментал муаммоларини ечишда муҳим рол ўйнайди. ТЮТнинг юлдузлари ички тузилиши ва эволюцияси назарияси учун тамал тоши бўлиб хизмат қилади. Турли ТЮТ юлдузлар ёшидаги катта фарқлар ва ўша тўдалардаги кузатиш маълумотлари билан юлдузлар эволюцияси назарияси хулосалари билан бевосита солиштириш имконини беради. Шундай қилиб юлдузлар ички тузилиши назарияси ривожланишига сезиларли туртки берган асосий кетма-кетлик юлдузлари ва қизил гигантлар генетик боғланиши кўрсатмаси ТЮТ Гершпрунг-Рессел диаграммаси таҳлили асосида олинган (1.3.2-расм билан солиштиринг). ТЮТ гача бўлган масофани аниқ ҳисоблаш имконияти, уларнинг ёшини, кимёвий таркибини ва бошқа параметрларини Галактика эволюцияси ва тузилишини ўрганиш ва юқори металлик хусусиятли юлдузлар, цефеидлар, оқ карликлар ва бошқа қизиқарли объектларнинг хусусиятларини аниқлаш, шунингдек, спектрал ва фотометрик калибровкалар шкалаларини тузиш бўйича кенг кўламли масалаларни ҳал қилишга ёрдам беради. Шуни таъкидлаш керакки, космик объектларгача бўлган масофанинг замонавий шкаласи ТЮТгача бўлган масофа шкаласи ҳисобланади. Биз қуйида ТЮТгача бўлган масофани аниқлашнинг асосий усулларини санаб ўтамиз:  Тригометрик, динамик (ҳаракатчан) ва спектрал параллакслар;  Гуруҳли параллакслар;  Гершпрунг-Рессел диаграммаси. Тўдаларгача бўлган масофани юлдузларнинг спектрал синфи ва катталиги бўйича аниқлаш;  Диаметрлар усули. Ёруғликнинг юлдузлараро ютилишини ҳисобга олиш имконияти ва зарурияти;  Тўдаларнинг ранг-кўрсаткич катталик диаграммаси. Тарқоқ юлдузларгача бўлган масофани аниқлашнинг фотометрик усуллари кириб келиши;

 Ранг-кўрсаткич катталик диаграммаси тузилиши. Тарқоқ юлдуз тўдаларидаги икки каррали юлдузлар;  R,G,U- фотометрияси. Тарқоқ юлдуз тўдаларигача бўлган масофани аниқлашнинг Беккер усули. 2.2.1.Шарсимон юлдуз тўдасигача бўлган масофани топиш усуллари . Тарқоқ юлдуз тўдаларидан фарқли, ШЮТ гача бўлган масофаларни ўлчашда Гершпрунг-Рессел диаграммаси аллақачон қўлланилиб келинаётган ва уларнинг бошланғич ва асосий кетма-кетликдаги йўлларни ўрин алмаштириб энг аниқ масофани геометрик усуллар билан калибрланган, ҳалигача асосан ишончлилиги йилдан –йилга аниқ бўлиб бораётган бевосита усуллардан фойдаланилмоқда. М13 тўдалари учун шарсимон юлдузлардаги ёрқин юлдузлар спектрал синфлари ҳақидаги дастлабки маълумотлар Адамс (1913й) ва Пизо томонидан (1914й) олинган. Бироқ, шарсимон юлдуз энг равшан юлдузларининг кучсизлиги туфайли ва уларнинг спектрал таснифи қийинчиликлари сабабли бу тизимлар учун Гершпрунг-Рессел диаграммаси ўз маъносида амалда тузилмаган. Уларнинг вазифасини аввал бошданоқ, Шепли томонидан М13 тўдалари учун олинган (1915й) ранг –кўрсаткич катталик диаграммаси ўйнай бошлади. Лекин, бу диаграммаларда узоқ вақтлардан бери ўтган асрнинг 50-йилларнинг бошларигача тўдаларнинг нисбатан ёрқин юлдузлари фақат жойлашган ўрнигина маълум эди. Ўша даврнинг ҳатто энг яхши шунга ўхшаш диаграммасида М92 тўдалари учун олинган Хахенберг (1939й) нинг асосий кетма-кетлик ҳудудидаги эҳтимолий вакиллари шарсимон тўдаларида борлигини Бруггенкате ҳам топган бу кучсиз юлдузларининг ранг–кўрсаткичлари катта хатолик билан аниқланганлиги сабабли, фақат узуқ чизиқлар билан белгиланган.

. 2.2.2-расм М 92 шарсимон юлдуз тўдалари учун “Ранг –кўрсаткич (CI) катталик(m) диаграммаси . (Хахенберг, 1939). 1953-йилгача кўпчилик тўдаларда кузатилган Лиранинг RR типи ўзгарувчан юлдузлари абсолют катталиклари доимийлиги ва масофалари уларнинг ўртача асрлик параллаксларини аниқлаш йўли билан топилган

ўзгарувчан RR типидаги Лира юлдузлари Қуёшга яқин ўзгарувчан юлдузлари билан бир хиллилиги ҳақидаги фаразлардан келиб чиққан шарсимон юлдуз тўдаларининг CI юлдузлари m диаграммаларини калибровка қилишнинг бошқа имконияти йўқ эди. Бироқ, бу фаразнинг ишончлилиги ва тўғрилиги фантастик тарзда улкан ва бу фараз мутлақлаштирилган эди. Қатор омиллар бунга имкон берган эди. Ҳаммаси Шепли (1918й) нинг цефеидлар учун ёритилганлик даврига боғлиқлик ҳақидаги 1917-йилда бажарилган ишларидан бошланган эди. Бу ерда биз шарсимон юлдуз тўдаларигача бўлган масофани аниқлашнинг асосий методларини санаб ўтамиз: o Шарсимон тўдаларга бўлган масофани топишнинг Шепли усули; o Шарсимон юлдуз тўдалари ранг-кўрсаткич катталик диаграммаси; o Субкарликлар (Ўта миттилар) усули; o Шарсимон тўдалар ёрқин юлдузлари спектрлари; o Шарсимон тўдалар и нтеграл спектр лари . М еталли к и ндекс лар; o Кўндаланг ва асимтота тармоқлар. Ўзгарувчан RR типидаги Лира юлдузлари ўтиш даври; o Шарсимон тўдаларгача бўлган масофани аниқлашнинг ўзгарувчан RR типидаги Лира юлдузларининг ўтиш даври ва ёритилганлиги ўртасидаги мунособатдан фойдаланиш; o Галактиканинг шарсимон юлдуз тўдаларининг икки ўлчамли ва кўп ўлчамли синфлаштириши; o Кўндаланг тармоқлар морфологик параметрлари; Миронов – Самус гуруҳи.

2.3. Галактикада юлдуз тўдаларининг тақсимоти. Шарсимон юлдуз тўдалари Галактикада нотекис тақсимланган: Улар галактика марказига кучли концентрланиб унинг атрофида гало ҳосил қилади (2.3.1-расм); ШЮТнинг галактика текислигига концентрацияси нисбатан кучсиздир. ШЮТнинг тезлиги 200 км/с, уларнинг орбитаси кучли чўзилган. Улар тахминан бир марта айланиш даври (10 8 -10 9 йил ) да Галактика марказининг қуюқ ҳудудидан ва яна бир марта айланишида эса- галактик дискнинг перифирик(чет қисми) Галактика сферик ташкил этувчисига нисбатан шундай кучли зичликка эга ҳудуддан ўтади. Бундай ўтишларда ШЮТдаги газ “ирғитиш”лар шунингдек, унинг тўдадан кичик параболик тезлиги( 10-30 км/с) эвазига йуқолиб бориши ШЮТларида юлдузлараро газ ўта камлиги радио ва оптик кузатишлар билан ўрнатилган далил билан тушунтирилади. 2.3.1-расм. Галактикада шарсимон юлдуз тўдаларининг тарқалганлиги, z -галактика текислигидан унга перпендикуляр йўналишдаги масофа (кпкда); а–Шарсимон юлдуз тўдаларининг галактика марказига перпендикуляр йўналишда галактика марказидан ўтувчи текисликда жойлашуви; б – худди шу, Қуёшдан галактика маркази ва галактика қутблардан ўтувчи текисликларда.

Тарқоқ юлдуз тўдалари шарсимон юлдуз тўдаларидан фарқли равишда Галактика текислигига кучли концентрланган. Аксарият, ТЮТ учун галактика текислигидан 100-300пк масофадан ошмайди. Галактика текислигининг бошқа ташкил этувчилари каби ТЮТ лари ҳам Галактика маркази атрофида айланишда иштирок этади. ТЮТ тезликлари дисперсияси унчалик юқори эмас- 15 км/с атрофида, орбитаси эса кам эксцентриситетлиги билан синфлаштирилади. Ёш тўдалар Галактик а спирал тузилмаларининг етарлича яхши индикатор лари бўлиб ҳисобланди. ТЮТ ларининг шарсимон юлдуз тўдаларидан асосий фарқи – тарқоқ тўдалар ёшларининг катта дисперсияси билан боғлиқ Гершпрунга-Рессела диаграммаси ҳар хиллигидир. (2.1.1-расм). Энг ёш тўдалар ёши бир неча миллион йиллар билан, энг қари тўдалар ёши эса -5-10 млрд йиллар билан ўлчанади. Тарқоқ юлдуз тўдалари кимёвий таркиби етарлича бир хил – металлик (яъни, юлдузларда гелийдан оғир элементларни тутиши) тўда таркибидан фарқи 5 мартадан ошмайди ва таркиби қуёшникига ўртача яқин. Таққослаш учун шарсимон тўдалар металлик хоссалари 20-30 марта фарқ қилади, бироқ, Қуёшникидан ўртача 1-2 тартиб кам. ТЮТ кимёвий таркиби ва уларнинг фазовий жойлашуви ўртасида боғлиқлик аниқланган: ТЮТ металлик хоссаси Галактик марказидан ва унинг диски текислигидан масофа ортиши билан камайиб боради. Афтидан, ТЮТ ёши ва кимёвий таркиби ўртасида боғлиқлик мавжуд: қари тўдалар ўртача кичик металлик таркибга эга.

O'xshashlar

Кометаларни ўрганиш

Optik teleskoplar sharxi

Oy va Quyosh to`g`risida umumiy ma`lumot

Quyoshning asosiy xarakteristikasi

Astronomik kuzatuv punkitidagi tungi osmon fonini tadqiq etish