Astronomik kuzatuv punkitidagi tungi osmon fonini tadqiq etish - Astronomiya - Diplom ishlar

Astronomik kuzatuv punkitidagi tungi osmon fonini tadqiq etish

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2381 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA Kirish………………………………………………………………………….3 I BOB Astroiqlimning asosiy parametrlari…………………………………….…6 1.1 Ochiq tunlar soni …………………………………………………………...6 1.2 Atmosfera shaffofligi……………………………………………………….9 1.3 Tungi osmon foni… ……………………………………………………… . 14 1.4 Meteorologik parametrlar va ularning fasliy o’zgarishlari……………… . .20 II BOB Jahondagi yetakchi observatoriyalarning astroiqlimi ………………….22 2.1 Maydanak observatoriyasi ……………………………………………… .. .27 2.2 Kanar va Gavay orollardagi observatoriyalar…………………………….. 36 2.3 Samarqand observatoriyasining astroiqlimi va meteorologik parametrlari..44 2.4 Samarqand observatoriyasida qo’llaniladigan teleskop haqida…………….52 Xullosa …………………………………………………………………….59 Adabiyotlar ………………………………………………………………60

Kirish Yer sirtidan olib boriluvchi astronomik kuzatuvlarning sifatiga ta’sir etuvchi atmosfera faktorlari majmuasiga astroiqlim deyiladi. Ma’lum joyga o‘rnatilgan teleskopning astroiqlimi o‘sha joy atmosferasi holatini aniq ifodalovchi parametrlar orqali sonli ko‘rinishda berilgan bo‘lishi kerak. Bu parametrlar bir xil usul va asboblar yordamida o‘lchanishi kerak hamda ularni boshqa joylarda olingan natijalar bilan solishtish imkoni bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, o‘lchangan parametrlar bir xil kattalikda ifodalanishi lozim. Ushbu bitiruv malakaviy ishi O‘zbekiston Fanlar akademyasi Ulug‘bek nomidagi Astranomiya instituti (O‘zR FA AI) ning Qashqadaryo viloyatida joylashgan Maydanak balandtog‘ astronomik observatoriyasida olib borilgan tadqiqotlar asosida astroiqlimning meteorologik faktorlarga bog‘liqligini o‘rganishga bag‘ishlangan. Maydanak tog‘i astroiqlimini o‘rganish XX asrning 60 – yillari oxirlaridan boshlangan. Olib borilgan ko‘pyillik tadqiqotlar natijasida Maydanak tog‘i astranomik obyektlarni kuzatish uchun jahondagi eng noyob punktlardan biri ekanligi aniqlandi. XX asr 90 - yillari o‘rtalarida Maydanak tog‘ida jahondagi ilg‘or astronomik markazlar bilan hamkorlikdagi ilmiy dasturlarning boshlab yuborilishi natijasida astroiqlimning asosiy parametri – ε FWHM (katta teleskop fokal tekisligidagi uzoq eskpozitsiyada olingan va to‘lqin uzunligi λ = 500 nm bo‘lgan yulduz tasviri profilining maksimal intensivligi satxining yarmidagi to‘la kengligi) ni o‘rganish masalasi yana kun tartibiga qo‘yildi. Gap shundaki, Maydanak tog‘ida bu parametr bir nechta tadqiqotchilar guruxlari tomonidan turli xil asboblar va usullar yordamida o‘rganilgan bo‘lib, tungi tasvir sifati va – ε FWHM ning miqdori bir-biridan keskin farq qilgan. Shuning uchun ham Maydanakda tungi tasvir sifatini jahondagi yetakchi astranomik observatoryalardagi tasvir sifatini baholashda ishlatilgan va jaxon astranomiya hamjamiyati tomonidan standart deb tan olingan uskuna yordamida o‘lchash zarurati tug‘ildi. Maydanak tog‘ida 1996 yildan boshlab Yevropa Janubiy observatoryasi mutaxasislari tomonidan yaratilgan hamda Chilidagi La Silla va Paranal 3

observatoryasida tasvir sifatini baholash uchun qo‘llangan asbob [Sarazin & Roddier, 1990] - DIMM (Differential Image Motion Monitor) yordamida tungi tasvir sifati ε FWHM ni o‘lchash boshlab yuborildi. Ushbu bitiruv malakaviy ishida DIMM-uskunasi yordamida olingan ma’lumotlar va o‘lchashlar paytida olingan meteorologik kuzatish ma’lumotlari taxlil qilindi. Mavzuning dolzarbligi: Osmon foni ikki tashkil etuvchidan: osmon jismlari – Oy, sayyoralar, Galaktikamiz va zodiak yog’dusi kabi tabiiy-astronomik va kuzatuv punkti atrofidagi sun’iy yoritkichlar xosil qilgan yorug’lik yig’indisidan iborat bo’ladi. Fonning vaqt bo’yicha o’zgarishlari – tun yoki mavsum davomidagi, va osmonning turli tomonlaridagi variatsiyalarini o’rganish dolzarb masala hisoblanadi. Mavzuning maqsadi va vazifasi: Osmon jismlarini Yer yuzasidan turib o’rganishda ulardan kelayotgan nurlar Yer atmosferasi orqali o’tib kelib teleskop va qayd etuvchi asbobga tushadi. Atmosfera ta’sirida nurlanish birmuncha kuchsizlanadi. Shu bilan birgalikda atmosferaning foni xira yulduzlarni ko’rish imkonini bermaydi. Kuzatish punktidagi osmon foni qanchalik katta bo’lsa, u yerdan turib kuzatish mumkin bo’lgan osmon jismlari soni shunchalik kam bo’ladi. Bu ta’sir osmon foni orqali ifodalanadi. Shu sababli Astronomik kuzatuv punktidagi tunggi osmon fonini tadqiq etish ni oldimizga maqsad qilib oldik. Mavzuning nazariy va amaliy ahamiyati: Mavzu asosan fundamental ahamiyatga ega. Amaliy ahamiyati esa teleskop – misol uchun Grab Parsons teleskopida yoki QarDU uchun o’rnatilayotgan teleskop yordamida o’tkaziladigan kuzatishlarda ushbu ishning natijalari qo’l kelishi mumkin. Har qanday moddani qanday agregat holatda bo’lishidan qat’iy nazar ularni fizikaviy-ximiyaviy xossalarini, ayniqsa spektroskopik xossalarini bilish, ulardan amaliyotda to’g’ri foydalanishga olib keladi. Bu esa o’z navbatida hurmatli prezidentimiz aytganlaridek tabiat in’om etgan xom-ashyolardan to’g’ri ilmiy asoslangan holda foydalanish iqtisodiy samaradorlikni oshiradi 1 . 2010 yil 12 noyabr kuni hurmatli prezidentimiz I.A.Karimov O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisi qonunchilik palatasi va senatining qo’shma majlisida 4

“Mamlakatimizda demokratik islohotlarni ya’nada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi” mavzusida ma’ruza qildilar 2 . O’z ma’ruzalarida oltita yo’nalishni eng muhum ustuvor vazifalar sifatida belgilab berdilar. Bu yo’nalishlar quyidagi yo’nalishlardir. 1. Davlat hokimiyati va boshqaruvni demokratlashtirish 2. Sud-huquq tizimini isloh qilish 3. Axborot sohasini isloh qilish, axborot va so’z erkinligini ta’minlash 4.O’zbekistonda saylov huquqi erkinligini ta’minlash va saylov qonunchiligini rivojlantirish 5. Fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish 6. Demokratik bozor islohotlarini va iqtisodiyotini liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish Oltinchi yo’nalishda raqobat to’g’risida to’xtaldi. Raqobatlasha oladigan har qanday mahsulot yoki shu mahsulotni ishlab chiqaruvchi ilmiy asoslangan bo’lsagina yoki uni ishlab chiqaruvchining ilmiy saviyasi yuqori darajada bo’lganligini bu mahsulot raqobatlasha olishi mumkin ekanligini anglash mumkin[3]. Ushbu kontseptsiya O’zbekiston zaminida yashayotgan fizik, ximik, biolog, vrach, injener, iqtisodchi, moliyachi, talaba va hokazo, kim bo’lishdan qat’iy nazar hamma uchun dastrul amal bo’lib hizmat qiladi. 5

I БОБ Astroiqlimning asosiy parametrlari Hozirgi paytda katta teleskoplarni o‘rnatish uchun joy tanlash yoki ishlab turgan astronomik observatoriyaning samaradorligini aniqlash uchun atmosferaning quyidagi parametrlari o‘rganilishi shart (SHevchenko, 1973; SHeglov, 1980): 1. Ochiq vaqt miqdori 2. Meteorologik faktorlar 3. Atmosfera shaffofligi (yoki atmosfera ekstinsiyasi) 4. Tungi osmon foni 5. Tasvir sifati 6. Atmosferaning adaptiv optika uchun kerakli spetsifik parametrlari. 1.1. Ochiq tunlar soni Ma’lum bir joyda astronomik tadqiqotlar o‘tkazish imkoniyatini baholash uchun birinchi navbatda o‘sha joydagi ochiq vaqt miqdori ko‘rib chiqiladi, chunki astroklimatning bu parametri yerdagi optik teleskop yordamida olinadigan ma’lumotga proporsionaldir. Tungi ochiq vaqt miqdori kechgi astronomik g‘ira- shiradan ertalabki g‘ira-shiragacha bo‘lgan vaqtni o‘z ichiga oladi. Ochiq tunlar soni turli joylar uchun turlicha bo‘lib, mavsumiy ravishda o‘zgarib turadi. Fotometrik o‘lchashlar osmonning bulutsiz bo‘lishini talab qiladi. Spektroskopik kuzatuvlarni qisman bulut bor paytda ham o‘tkazsa bo‘ladi. Ba’zi dasturlar uchun o‘tkaziladigan tadqiqotlarda osmonning qisman, ya’ni 1-2 soat bulutsiz bo‘lishi yetarlidir. Ochiq vaqt 2 turga bo‘linadi: meteorologik va amaldagi vaqt. Meteorologik ochiq vaqt miqdorini yaqin orada joylashgan meteostansiyaning ko‘p yillik ma’lumotlari asosida aniqlash mumkin. Bu usul juda samarali hisoblanadi, chunki teleskop o‘rnatilishi lozim bo‘lgan joyga ekspeditsiya jo‘natish va ularni 6

meteostansiya bilan jihozlash talab qilinmaydi. Observatoriya uchun joy tanlanib, qurilish boshlanganidan so‘ng ochiq vaqtning haqiqiy miqdorini aniqlasa bo‘ladi. Ko‘pincha bu tasvir sifati, ekstinktsiyani o‘lchash paytida astroiqlim tadqiqotchisi tomonidan amalga oshiriladi. Ochiq vaqt har soatda (yoki har 3 soatda) 10 ballik shkala asosida aniqlanadi. Bunda 1 ball osmonning 10% i bulutli ekanligini, 2 ball esa osmonning 20% bulitli ekanligini bildiradi, va xokazo. 10 ball esa osmonning 100% bulut bilan qoplanganligini bildiradi [4] . Shuni takidlash joizki, ko‘pincha 2 ta metod bilan olingan ma’lumotlar chiziqli korrelyatsiyaga ega bo‘ladi. Bog‘lanish koeffitsiyentini bilgan xolda bir turdan ikkinchisiga o‘tish mumkin. Masalan: Toshkent uchun bu koeffitsiyent mart oyida 1,2 ga teng, ya’ni mart oyida meteorologik ochiq vaqt miqdori 50% ni tashkil qilsa, haqiqiy tadqiqot vaqti 60% ga teng (SHeglov, 1980). Markaziy Osiyoning turli joylaridagi tungi ochiq soatlar miqdorini taqqoslash taxlili birinchi bo‘lib Novikova tomonidan bajarildi [1968, 1970]. Tahlil natijalari Maydanak tog‘ida bir yilda 2000 soat ochiq vaqt bo‘lishini ko‘rsatdi va bu natija Kardopolov va boshqalarning 1970-71 yillarda Maydanakda o‘tkazgan astroiqlim tadqiqotlarining taxlili bilan tasdiqlandi [Kardopolov i dr 1971]. Gladishev va Shirokova [1987] 1978-1975 yillarda olingan ma’lumotlarni analiz qilish va Maydanakdagi bir metrli teleskopda 1981-1983 yillarda olingan ma’lumotlarni taxlil etish asosida Novikova tomonidan olingan ma’lumotlarni tasdiqlashdi. Birinchi jadvalda O‘zR FA AI olimlari tomonidan 1996 – 2000 yillarda olingan ochiq vaqt to‘g‘risidagi ma’lumotlar va 1991 – 1995 yillarda Yevropa Janubiy observatoriyasining Chilidagi La Silla va Paranal observatoryalarida olingan ma’lumotlarni taqqoslash keltirilgan . 1.1 - жадвал Oylar Maydanak La silla Paranal Yanvar 31 73 77 Fevral 54 79 84 Mart 42 76 83 Aprel 47 63 79 May 44 40 707

Iyun 79 34 70 Iyul 92 42 75 Avgust 81 48 73 Seniyabr 84 54 85 Oktiyabr 55 57 83 Noyabr 42 67 84 Dekabr 46 69 77 O’rtacha 58 59 78 Paranal observatoryasida ochiq tunlar soni deyarli o‘zgarmas bo‘lib, uning miqdori 80% atrofida. Maydanak observatoryasida maksimal ochiq tunlar soni iyun-sentabr oylarida kuzatilib, 80% dan yuqori natijani ko‘rsatsa, La Silla observatoriyasida esa bu davr dekabr-martga to‘g‘ri kelib, ochiq tunlar soni 70% dan yuqori bo‘ladi [Novikova 1972]. 8

1.2. Meteorologik parametrlar va ularning fasliy o‘zgarishlari Ma’lumki yerdan olib boriladigan astronomik kuzatuvlar sifati muayyan xududning meteorologik sharoiti bilan qat’iy chegaralangan, shuning uchun meteorologik parametrlarni o‘rganish astroiqlim tadqiqotlarining asosiy qismini tashkil etadi. Maydanak observatoriyasida 1996 yildan boshlab 2006 yilgacha atmosfera asosiy parametri bo‘lmish tungi tasvir sifati – katta teleskop fokus tekisligidagi yulduz – ε FWHM DIMM-asbobi yordamida o‘lchandi. Biz aniq kuzatuv vaqtini DIMM-instrumentida kuzatilgan ma’lumotlarni taxlil qildik. Meteorologik parametrlarni tasvir sifatiga tasirini o‘rganish maqsadida Maydanakda 1996 yil avgust oyidan tasvir sifatini o‘lchash bilan bir qatorda havo harorati, shamol tezligi va uning yo‘nalishi qayd etila boshladi. O‘lchashlar DIMM-asbobning platformasida, 6 metr balandlikda har soatda o‘tkazildi. Havo harorati simobli termometr yordamida, shamol tezligi Fuss animometri yordamida o‘lchandi. Shamol yo‘nalishi esa kuzatuvchi tomonidan vizual aniqlanib, meteorologik ko‘rsatkichlar jurnalga yozib borildi. 1996 yilning avgustidan 1999 yil oktabrga qadar o‘tkazilgan o‘lchovlarning umumiy soni 3400 tadan ziyod bo‘ldi. 1.2 - jadvalda Maydanak tog‘ida 1996 – yil avgustidan 1999 - yil oktabrga qadar olingan ma’lumotlar asosida oylar bo‘yicha shamol tezligining o‘rtacha qiymati berilgan. 1. 2 – жадвал Oylar Malumotlar soni Shmolning o’rtacha tezligi (m/s) Yanvar Fevral Mart Aprel May 202 239 58 99 102 3.22 1.96 2.44 3.55 2.419

Iyun Iyul Avgust Seniyabr Oktiyabr Noyabr Dekabr 206 311 409 629 691 356 142 3.33 2.27 2.26 2.50 2.27 1.87 1.16 Jami (yillik o’rtacha) 3444 2.4 4 1996 yil avgustidan 1999 yil oktabr vaqt oralig‘idagi meteoparametrlarni qayt qilish ma’lumotlar taxlili paytida Maydanak tog‘idagi yozgi o‘rtacha tun harorati taxminan +13º ni tashkil etgan bo‘lsa, qishdagi o‘rtacha harorat -7° ni tashkil etdi. Ayrim xollarda havo temperaturasi -15° gacha tushishi kuzatildi. Bahor va kuzdagi o‘rtacha harorat mos ravishda 2° va 6° ni tashkil qildi. Tungi vaqtda haroratning o‘rtacha tushishi 5° ni tashkil etdi. Ko‘rsatilgan davrda Maydanakdagi o‘rtacha shamol tezligi 2,4 m/s tashkil qildi. Shamolning asosiy yo‘nalishi janubiy-sharq [5] . 2000 yilning may oyida xuddi shu platformaga CAMBEL Scientific [http:// www.campbellsci.co.uk] Basic Weather Station (BWS) avtomatik meteostansiyasi o‘rnatildi (1-rasm), u INTAS-96-365 loyixa asosida olingan edi. Meteostansiya shamol tezligi va yo‘nalishini, haroratni va havoning nisbiy namligini avtomatik tarzda qayd etib boradi. BWS avtomatik meteostansiyasi 62000 gacha bo‘lgan qiymatni o‘zida saqlab turuvchi CR 510 xotira qurilmasiga ega bo‘lib u akumlyator va quyosh energiyasidan oziqlantirilib turiladi. 1.2-rasmda 6 m balandlikda o‘lchangan shamol yo‘nalishlarining burchak gistogrammasi berilgan. 10

1.1-rasm. Basic Weather Station avtomatik meteostansiyasining ko‘rinishi .11

1.2-rasm. Olti metr balandlida o‘lchangan shamol yo‘nalishlarining burchak gistogrammasi. 1. 3-rasm. Maydanak tog‘ida yer sirtidan 6 metr balandlikdagi shamol tezligining statistik taqsimoti. 12

1.3-rasmda Maydanak tog‘ida yer sirtidan 6 metr balandlikda shamol tezligining statistik taqsimoti keltirilgan. Rasmdan ko‘rinadiki, shamolning tezligining mediana miqdori 2.5 m/s ga teng. Shamolning tezligi 75 % xolda 4 m/s ga yaqin, umumiy holning 85 % ga yaqinida shamolning tezligi 5 m/s dan oshmaydi. Umumiy o‘lchashlar sonining 7,8 % da shamol esmaydi. Demak Maydanak tog‘ida, shamolning tezligi, boshqa joylar bilan solishtirganda, juda ham kichik ekan. Masalan, Paranal observatoriyasidagi o‘rtacha shamol tezligi, 1995-2000 yillardagi o‘lchashlarga binoan 7.2 m/s ni tashkil etadi. 13

1.3. Atmosfera shaffofligi Fotometrik kuzatuvlar uchun atmosfera shaffofligi g‘oyat muhim parametr sanaladi. Atmosfera shaffofligi vaqt davomida doimiy o‘zgarib turadi va turli kuzatuv joylarida uning miqdori turlicha bo‘ladi. Atmosfera shaffofligi yoritgichdan kelayotgan nurning atmosferadan o‘tgan qismini bildirsa, atmosfera ekstinksiyasi - nurning atmosfera yutib qolgan qismini ifodalaydi. Ma’lumki yerning atmosferasi nur intensivligini susaytiradi va uning energiyasini spektral taqsimotini o‘zgartiradi. Buning sababi yer atmosferasidagi turli yutilish va sochilish jarayonlari bilan bog‘liq shu sababli atmosfera to‘liq shaffof emas. Osmon jismlari ko‘rinishi atmosfera shafofligi bilan chegaralanadi. Er satxida turgan kuzatuvchi nur susayishi sababli yulduzdan kelayotgan oqimni atmosferaga kirishdan oldingiga nisbatan kamroq qabul qiladi. Shunday qilib atmosfera shaffofligi uni elektromagnit nurlanishni o‘tqazish qobilyatini xarakterlaydi. Astranomiyada yer atmosferasi optik xususiyatlarini xarakterlovchi sifatida P( λ ) ishlatiladi. YA’niy bu susayishlar so‘ngan intensivlik ulushidir. Monoxramatik nur uchun shaffoflik koyefitsiyenti Buger qonuni bilan belgilanadi. I = I 0 P m (1 .1 ) Bu yerda I 0 - obyyektni atmosferadan tashqari intensivligi. I – m qalinlikka ega havo qatlamidan o‘tgan nurlanish itensivligi m[6]. Yulduzlar fotometrik tadqiqotida atmosfera shaffofligi ekstinksiya koyefitsiyenti orqali xisobga olinadi. ekstinksiya koyefitsiyenti: birlik havo massasiga to‘g‘ri keladigan va yulduz kattaligida ifodalanadigan nurlanishni susayishidir. α ( λ ) = -2.51 lgP ( λ ) ( 1. 2) Atmosfera shaffofligi atmosfera tarkibiga, geografik kenglikka, joyning dengiz sathidan balandligiga, Quyosh nur sochishining o‘zgarishi, yer sirti qoplami va biosferaning bir-biriga bo‘lgan murakkab ta’siriga bog‘liq. Atmosfera tarkibida keyingi 100 yilda katta o‘zgarishlar bo‘ldi. Sanoat davrining boshlanishidan avval 14

uglerod dioksidining atmosferadagi 1 м 3 hajmdagi konsentrasiyasi 280 millionta zarraga teng bo‘lgan bo‘lsa, hozir kunda bu daraja 30% ga oshib, uning miqdori 368 millionga yetdi. Observatoriya qurilishidan oldin joy tanlashda va fotometrik o‘lchashlarni bajarishda optimal usul tanlash uchun ma’lum bir vaqt oralig‘ida atmosfera ekstinksiyasi muhim shart xisoblanadi. Kuzatilayotgan obyyektni atmosferadan tashqari yulduz kattaligini xisoblashda atmosfera korektirofka bo ‘ lishi qishki atmosferada yorug ‘ likning umumiy susayishi xisobida bir oy vaqt oralig ‘ ida mavsumiy o ‘ zgaradi va ekstinksiya koyefitsiyenti qiymatiga ta ’ sir qiladi . Astroiqlimning boshqa parametrlariga qaraganda ekstinksiyani asosiy farqi uni aniqlash mumkin , shuning uchun ekstinksiya koyefitsiyentini o ‘ rtacha qiymati va ma ’ lum bir oy vaqt oralig ‘ i tartibidagi variatsiyasi astropunktning yana bir asosiy xarakteristikasi xisoblanadi . Atmosfera ekstinksiyasi havoda yutiluvchi gazlarning ( suv bug ‘ i …) va ayrozillar ( chang gazlari ) qiymatiga bog ‘ liq . Shaffoflikning keskin o ‘ zgarishi antropogen va tabiy yo ‘ l bilan vujudga keladi , vulqon otilishi yoki keng ko ‘ lamdagi o ‘ rmon yong ‘ inlari bunga misol bo ‘ ladi . Shuning uchun atmosfera shaffofligini o ‘ rganish amaliy astranomiyani dolzarb masalalaridan biri xisoblanadi . Maydanakdagi ilk izlanishlar 1971 – yil maydan noyabrgacha bo ‘ lgan davrda boshlab yuborildi . Shaffoflik koeffitsiyenti fotometrik , spektral va aktinometrik usulda aniqlangan [ Isakov va bosh , 1974]. Bu punkt uchun tekshiruv yaxshi va o ‘ rta shaffoflik olib borilgan . To ‘ lqin uzinligi 365, 400, 556, 700 va 820 nm da fotoyelektrik o ‘ lchov qilinganda shaffoflikni o ‘ rtacha qiymati 0,683, 0.780, 0.879, 0.912 va 0.929 bo ‘ lgan . Spektral tadqiqotlar natijasida shaffoflikning spektral qiymati fotometrikdan deyarli farq qilmaydi . Aftorlar shunday xulosaga kelishdiki olingan shaffoflik koyefitsiyenti butun mikrorayon uchun o ‘ rinli va 3000 m balandlikdagi bo ‘ sh atmosfera shaffoflik koyefitsiyentiga yaqin P ( λ ), bu shuni ko ‘ rsatadiki mahalliy faktorlar shaffoflikka ta ’ sir qilmaydi . Ekstinksiya koeffitsiyentini o‘lchash 1976 yilda Kardopolov va Filipyev [1979] tomonidan bajarilgan. Undan so‘ng davomiyligi bir yil bo‘lgan kuzatuvlar 15

Jeleznyakova [1984]tomonidan amalga oshirildi va bu tadqiqotlar ekstinksiya koeffitsiyentining yil fasllari bo‘yicha taqsimotini o‘rganish imkonini berdi. Tillayev va boshqalar [2004] tomonidan bajarilgan tadqiqotlar UBVR fotometrik sistemada ekstinksiyaning tungi variatsiyalarini o‘rgangan. 1976 – 77 yillar yozida maydanakdagi atmosfera shaffofligi Litvalik astranomlar tomonidan tadbiq etildi [Zdanavichyus K, va Sudjyus I 1978]. Vilnyus yyetti rangli fotometrik sistema uchun o‘rtacha koyefitsiyentlar aniqlangan. Fotoyelektrik o‘lchashlar natijasida ekstinksiya koyefitsiyenti 345, 374, 405, 466, 516, 544, va 656 nm bo‘lgan to‘lqin uzunliklari uchun 0.70, 0.50, 0.38, 0.26, 0.21, 0.19, va 0.14, tashkil qildi. Eng shaffof tunda V filtr uchun ekstinksiya koyefitsiyenti 0 m.13-0 m.14 eng yomon kechada 0 m .30-0 m .35 bo‘lgan. Maydanak tog‘ida 1977 yildan 1985 tilgacha Ukrainalik astronomlar tomonidan planetalar va ularning yo‘ldoshlari absolyut fotometriyasi kompleks dasturi ichida o‘tkazilgan maydanak tog‘i shaffoflik koyefitsiyenti 316-840 nm, keng chiziqli spektral intervalda o‘lchandi [Vidmichenko, 1988]. Shuni takidlash joizki bu ko‘p yillik shaffoflik tadqiqotlari yilning barcha oylarini qamrab olsada bazi bo‘shliqlar mavjud bu tadqiqotlar asosida shaffoflik koyefitsiyenti mavsumiy o‘zgarishi aniqlangan. Shuningdek amplitudalari 2 va 4-5 % ni tashkil etadigan 20- 40 va 200 daqiqalik o‘zgarishlar topilgan. Bundan tashqari 15 xil to‘lqin uzunlikdagi to‘lqinlar uchun oylik va o‘rtacha yillik shaffoflikni spektral koyefitsiyenti aniqlangan. Masalan: λ = 500 nm to‘lqin uchun o‘rtacha yillik shaffoflik koyefitsiyenti 0.827 ga teng. Maydanak tog‘ining fasliy atmosfera shaffofligi Jeleznyakova tomonidan [Jeleznyakova, 1984] 1984 – yilda aniqlangan, lekin u 1980 – 81 yillar barcha mavsumida tadqiqot o‘tkazgan. Kuzatish davridagi U, B, V, R, I filtrlar uchun ekstinksiyani o‘rtacha koyefitsiyenti 0.505, 0.287, 0.175, 0.106 va 0.091 ni tashkil qildi. Kuzgi mavsumda (jami 39 kun) o‘tkazilgan atmosferani ayrologik radiozondirovani qilish asosida ekstinksiya koyefitsiyenti va atmosfera suv bug‘larini miqdorini yetarlicha yuqori korralyatsiyasi (0.80) topilgan. 16

Berdnikov va SHevchenko [1988] Jeleznyakova [1984] tomonidan olingan o‘rtacha mavsumiy shaffoflik qiymatidan foydalangan holda va o‘z tadqiqotlari 1982-86 yillar ROTOR [Shevchenko, 1989] dasturi asosida shaffoflik dispersiyasi koyefitsiyentini aniqlashdi. Dispersiya shaffoflik koyefitsiyenti ±(10-15)% tashkil qildi. Bundan tashqari mualliflar shaffoflik o‘zgarishidagi yillik 5 kunlik va kunlik to‘lqinlarni topishdi. Mualliflar fikriga ko‘ra bu narsa atmosferada suv bug‘lari miqdoriga bog‘liq. 1978 -1998 yillar Litvalik astranomlar [Pakstieni va boshq] fotometrik tadqiqotlar asosida ekstinksiyani variatsiyasi va tarkibiy koyefitsiyenti tadqiq qilishgan. yetti rangli vilnus sistemasida mualliflar takidlashicha atmosfera ekstinksiya koyefitsiyentini ayrazol tarkibi neytralligi ko‘rsatilgan. Yuqorida aytib o‘tilganidek maydanak tog‘idagi atmosfera ekstinksiyasi variatsiyalari [Berdnikov SHevchenko1988] ishida ROTOR dasturi bo‘yicha olib borilgan kuzatuvlar asosida tadqiq qilingan edi. Bu dastur bo‘yicha UBVR fotometrik kuzatuvlar 2002 yilga qadar olib borilgan edi jami ekstinksiya koyefitsiyentining 3200 ta chamalashlari olingan edi. Har bir chamalash turli zenit macofalarda va 4 xil filtrlarda ikkita yulduzdan kelayotgan oqimlarni o‘lchash asosida olingan Ayrim tasodifiy hodisalar atmosfera shaffofligini yomonlashtirish mumkin. Masalan; (Filipindagi) Pinatuba vulqoni otilishidan so‘ng 1991 yili ORM (Ispaniya) va La Silla (Chili) observatoriyalarida ekstinksiya koyefitsiyenti o‘sishi kuzatilgan [Burki, 1995]. Maydanak tog‘idagi ekstinksiya koyefitsiyentini chamalash maqsadida Maydanak, ORM va La Silla observatoriyalarida 1991 - 1998 yillar davri ichida atmosfera ekstinksiyasiga doir ma’lumotlar taxlili o‘tkazildi [Tillayev, Ilyasov, Grankin, 2004]. 4 rasmda ko‘rsatilgan davr ichida punktlardagi ekstinksiya o‘zgarishi ko‘rsatilgan ko‘rinib turibdiki La Silla va ORM observatoriyalari ustidagi atmosfera vulqon tasiriga uchragan va bu 1995 yilga qadar davom etgan. Maydanakda bajarilgan kuzatuvlar ham bu davrda ekstinkasiya koyefitsiyenti qiymatini sezilarli o‘sishini namoyon etgan. 17

Yekstinksiya koyefitsiyentining fasliy tebranishlari yil davomida chang va suv bug‘larining konsentratsiyasi o‘zgarishi bilan qattiq bog‘langan, buni 5- tasvirdagi quyi egri chiziq yaqqol namoyon etadi. Ekstinksiya koyefitsiyentini variatsiyasini fasliy o‘zgarishini chamalash maqsadida vulqon tasiri davrida va undan so‘ng bizning ma’lumotlarimizni 1991 - 1994 yillar va 1995 - 1998 yillar davrdagi ma’lumotlarni oyma oy o‘rtachaladik. Natijalar ko‘rsatishicha birinchi davrdagi qiymatlar muntazam ravishda yuqoriroq va oyma oy o‘zgarishlari ikkinchi davrdagi normal egri chiziqdan farqlanadilar. V tasmadagi farqi o‘rtacha 0.05m birlikka farqlanadi. 1.4 -rasm. V filtrdagi ekstinksiya koeffitsiyentining fasliy o‘zgarishlari. Yuqoridagi egri chiziq Pinatubo vulqoni tasiri davriga, quyi egri chiziq esa keyingi davrga mos keladi. 1.5 -rasm. Nisbiy namlikning o‘rtachalangan tungi o‘zgarishlari (yuqoridagi o‘ngdagi shkala) va R tasmadagi ekstinksiya koeffitsiyenti (nuqtalar to‘g‘ri chiziq 18

regressiya chizig‘i). Ko‘p yillik o‘rtachalangan ma’lumotlar asosida tuzilgan. Absissa o‘qi bo‘yicha tunning boshlanishi soatlarda ifodalangan vaqti. 1.3-jadval V filtrdagi ekstinksiya koeffitsiyentining o‘rtacha oylik qiymatlari Ойлар Железнякова 1981-1982 Мельников 1991-1994 Тиллаев, 2005 1991- 1994 1995- 1998 1995- 2002 Май 0.2 0.2 0.117 0.145 Июн 0.225 0.22 0.209 0.153 0.195 Июл 0.235 0.22 0.219 0.189 0.205 Август 0.215 0.22 0.224 0.189 0.193 Сентябр 0.19 0.2 0.207 0.18 0.172 Октябр 0.165 0.19 0.21 0.139 0.145 Ноябр 0.133 0.17 0.209 0.126 0.126 19

1.4. Tungi osmon foni Observatoriya atmosferasi sifatini baholashda tungi osmon foni asosiy xarakteristikalardan biri hisoblanadi. Tungi osmon foni va tasvir sifati teleskop samaradorligini cheklaydi [SHevchenko, 1973]. Atmosfera yog‘dusi yoki tungi osmon foni ikki tarkibiy qismdan iboratdir: atmosferik va noatmosferik. Atmosferik qism asosiy komponentalari yuqori atmosferaning yorug‘ligi va samoviy fon (u zodiokal yorug‘lik, diffuziyali gallaktikalar va yulduzlar fonini o‘z ichiga olad) kiradi [Roach & Smith,, 1976; Allen, 1977; Roch i Gordon, 1977]. Tungi osmon fonining fizik sabablari yuqori atmosfera neytral tarkibining kvant nuri tasirida beradigan fotoximiyaviy reaksiyasi ( 90 – 100 km yuqorida) va ionlar ishtirokidagi reaksiyalar (250 – 300 km) dir [Poch i Gordon, 1977]. Bugungacha o‘tkazilgan ko‘plab tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki tungi atmosfera yorug‘lik spektri sutkali va mavsumiy o‘zgarishga ega [Bardier, 1958; Poch i Gordon, 1977]. Shuni takidlash lozimki, su’niy yoritish yo‘q joyda, osmonning yorug‘ yulduzlari bo‘lmagan qismida, Quyosh minimal aktiv bo‘lganda, past albeda va qutb yog‘dusi bo‘lmaganda osmon yorug‘ligi 10m bo‘lishi mumkin. Antropogen faktorlar tasirini baholashda, sun’iy yoritishda osmon fonining gorizontdan 450 balandlikda 10% dan ko‘pga oshib ketmasligi hisobga olinadi [SHeglov,1980]. Maydanak tog‘i osmon fonini o‘lchash dastlab SHevchenko [SHevchenko, 1973] tomonidan bajarilgan. Bu ish asosida to‘lqin uzunligining 555 nm lik diapazonida o‘rtacha osmon foni 23 m .2 ni tashkil qiladi [7-9]. Kardopolov va Filippyev (1979) Maydanak tog‘ida 1976 yil iyun va iyul oylarida o‘tkazilgan fotometrik tadqiqotlar asosida osmon fonini topishdi. Tadqiqotlarga ko‘ra, Oysiz tunda noatmosferik ta’sirlar xisobga olingan xolda B filtr uchun fon 22 m .3-22. m 9 va V filtr uchun 21 m .4 - 22 m .0 ni tashkil qiladi. Maydanak tog‘ida osmon fonini o‘lchashga oid tadqiqotlar yana SHevchenko tomonidan davom ettirildi [SHevchenko, 1984]. Bu tadqiqotlarning maqsadi suniy yoritishning tasiri va U B V va R filtrlarida atmosfera foni miqdori aniqlashdan iborat edi. Maydanak zeniti ustida U - 22 m .9, B - 24 m .0, V - 22 m .5 va R20

- 21 m .7 yuqoridagidek ekanligi aniqlandi. Muallif 1975-78 yillardagi tadqiqotlar asosida Maydanak tog‘i tungi atmosfera yorug‘ligi o‘rtacha V -22 m .9±0 m ,3 ni tashkil qilishi aniqlandi. Bundan tashqari muallif takidlashiga ko‘ra, somon yo‘lida to‘planadiganlar ordinar fotometriyasi yo‘li bilan olingan tungi osmon yorug‘ligi nisbatan yuqoridir va integral fon va uning tarkibi haqida aniq malumotni beradi va astropunktga xarakteristika berishda obyyektiv ma’lumot bo‘lolmaydi. Zdanavichuv va Sudjus 1976 va 1977 yilda 4 oysiz tun davomida 40" diafragma va V filtrda o‘lchashdi. O‘rtacha osmon foni 21m.6±0m.3 ni tashkil qildi. Nihoyat Maydanakning tungi osmon foni 1984 – yilda Kutirevim [1985] tomonidan Fabri – Pero spektrometrida o ’ lchashlar olib borildi . Kuchsiz cho ’ zilgan H ll sohani topish maqsadida H β to ’ lqin uzunligida tungi osmon nurlanish spektri olib borildi . Ma ’ lum kuzatishlar bo ’ yicha tungi osmon foni ravshanligi (4.4±1.0)•10 -7 erg / sm ² ga teng ekanligi topildi . Bu A 0 sinf yulduzini nurlanishi 21 m .4 mos keladi . Bunda muallif shuni takidlaydiki adabiyotlarda keltirilgan oddiy osmon ravshanligini solishtirish qiyin shuning uchun uzluksiz spektrida tungi osmon foni yomon ekanligi ma ’ lum . Shu tadqiqotga tegishli spektr sohasi B va V o ’ rtasida joylashgan va uni yo ’ qatish qiyin . Yuqoridagi tadqiqotlarni umumlashtirganda tungi osmon fonini o ’ rtacha qiymati boshqa mualliflar aytgan qiymat bilan o ’ xshash . Shunga o ’ xshash tungi osmonni Fabri - Pero spektrometr bilan kuzatishni Kutirevim Sanglokda 1982- 83 yillarda o ’ tkazib tungi osmon foni Maydanakdagidan 40% kamligini aniqladi . Maydanakda kuzatishlar 1970 to 1985 – yilgacha bo ’ lgan davrni o ’ z ichiga oladi . Xulosa qilib aytilganda tungi osmon foni bu joyda 21 m .3-22 m .9 qiymatga teng bo ’ ladi . 21

II-Bob Jahondagi yetakchi observatoriyalarning astroiqlimi Yevropa Janubiy observatoriyasi (ESO European Southern Observatory qonuniy nomi – Yevropa astronomik kuzatishlarni Janubiy yarim sharda tashkillashtirish)- Xalqaro tekshiruv tashkilotida 14 Yevropa davlatlari va Braziliya davlati bor. 2.1-rasm Yevropa Janubiy observatoriyasi (European Southern Observatory) Observatoriyada birinchi bo’lib 3,5 metrli ko’zguli teleskopda kompuyuter orqali boshqarish amalga oshirildi. Hozirgi kunda havaskor teleskoplar ham shunday imkoniyatga ega. Yevropa Janubiy observatoriyasining boshqa qismi Chilining Atakama cho’lida joylashgan Very Large Telescope ( juda katta teleskop) observatoriyaning asosiy joylashgan joyi. Very Large Telescope – bu 4 ta 8 metrlik teleskop (rasmda keltirilgan) Yevropa Janubiy observatoriyasi. Tarixi. Birlashgan Yevropa observatoriyasini tashkil etish fikri Nederlandiyadagi Leyden observatoriyasida 1953 yil bahorida Valtera Baade va Yana Oorta tomonidan amalga oshirildi. Ushbu yilning 21-iyunda Oort ushbu majmuaning qurilishini va imkoniyatarini muhokama qilish uchun astronomlar gurihini Leydenga yig’di. Keyinchalik ushbu so’rov Nederlandiyadagi Groning konferensiyasida ko’rib chiqildi.Shuningdek Nederlandiyada o’tkazilgan konferensiyada Janubiy yarim shardagi Yevropa qo’shma observatoriyasi tashkil topishi Yevropadagi 6 ta 22

davlatlardagi yetakchi astronomlar tomonidan amalga oshirildi va 1954 yil 26 – yanvar ESO deklaratsiyasida imzolandi.Janubiy yarim sharni tanlashdan asosiy maqsad refrektorli teleskoplar o’sha vaqtda Shimoliy yarim sharda joylashgan edi. Bundan tashqari ko’p obyektlar Somon yo’li va Magellan bulutlarini faqat Janubiy yarim shardan kuzatish mumkin . Birinchi marta teleskopni Janubiy Afrikada o’rnatish rejalashtirildi lekin kuzatishlar shuni ko’rsatdiki Janubiy Andagi sharoit yaxshiroq va 1963 yil 15- noyabrda observatoriyani joylashtirish joyi sifatida Chili mamlakati tanlandi. Bu masaladan oldin 1962 yil 5 oktyabrda Belgiya , Germaniya, Fransiya , Nederlandiya va Shvetsiyada ESO konveksiyasi imzolandi, bosh direktorlik vazifasiga Otto Hekman tayinlandi.Birinchi marta o’rnatilgan ESO teleskopi La-Sillada 1966 yilda ish boshladi.1980 yilda ESO Yevropa departamenti shtab kvartirasi Germaniyani Myunxen shahri yaqinidagi Garh shahriga ko’chirildi. ’ 2.2-Rasm La-Silla observatoriyasining ko’rinishi. 23

2.3-rasm Juda katta teleskop Yevropa astronomlariga janubiy osmonlarni o’rganish uchun 1962 yilda tashkilot tashkil qilindi.Unda dunyodagi eng zamonaviy sanalgan eng katta mukammal texnik teleskop o’rnatilgan NTT(New Technology Teleskope - yangi texnologiyali teleskopi) diametri 3.6 bo’lgan birinchi ilg’or optikali teleskopi La- Silladagi observatpriyada o’rnatilgan VLT (Very Large Telescope) 4 ta 8.2 metr tizimdagi teleskop va 4 ta 1.8 metrdagi yordamchi teleskoplar Paranal observatoriyasida o’rnatildi. Ishning yakunida Yevropada juda katta bo’lgan 40 metr ko’zguli bo’lgan teleskopni o’rnatilishiga tayyorgarlik ko’rilyapti, bu dunyoda eng katta teleskop bo’ladi. 2013 yilda ALMA – qurilishini yakunlash rejalashtirildi bu eng katta astronomik obsrevatoriyalardan biri, qaysiki millemetrlar va sub millemertrlar diapozonda kuzatishlarni amalga 24

oshiriladi.ALMA Xalqaro prayekt hisoblanadi, qaysiki unda Yevropa Sharqiy Osiyo va Shimoliy Amerika va Chili mamlakatlari ishtirok etadi.Astronomik kuzatishlarni amalga oshirish uchun tabiiy sharoit yaxhi bo’lganligi uchun ESO tarkibiga kiruvchi observatoriya asboblari Atakama cho’liga joylashtirildi. La- Silla, Paranal, Leyano Dchaxnontor observatoriyalarining bosh binosi Germaniyaning Myunxen shahri yaqinidagi Garx shahriga joylashtirildi. Paranal observatoriyasi - Astronomik observatoriya And tog’lar tizimidagi Atakama cho’lida Serro Paranalda 1999 yilda ish boshlagan [http:// www.eso.org ]. Observatoriya dengiz sathidan 2635 metr balandlikda Antafagaskada 120km janubda joylashgan. Observatoriya Janubiy Yevropa observatoriyasiga qarashli. Paranal observatoriyasining eng katta quroli eng katta teleskop(Very Large TeleskopyVL T)qaysiki 8,2metrga ega bo’lgan 4ta optik teleskopdan iborat .Bundan tashqari sistemadagi 4ta asosiy qurol VLT va 4ta yordamchi diametri 1,8 metr bo’lgan optik teleskoplar kiradi . Hamma teleskoplsr 300metr optik interferometrda ishlashi mumkin. Birinchi uskuna 1999 yil 1-aprelida ishga tushirilgan . Shuningdek keng ko’rish maydoniga ega bo’lgan VISTA va VLT namunaviy teleskopi (VLT Survey Telescopy).Observatoriyadan 3km uzoqlikda Janubiy Yevropa observatoriyasi mexmonxonasi joylashgan 2.4-rasm Paranal observatoriyasining ko’rinishi 25

2.5-rasm 360 gradusli panorama 2.6-rasm Juda katta teleskop (4 ta 8 metrlik teleskoplar) 26

2.1 Maydanak observatoriyasi Maydanak tog’i astroiqlimini o’rganish XX asrning 60 – yillari oxirlaridan boshlangan [Tillayev бошқалар , 200 3 ]. Olib borilgan ko’pyillik tadqiqotlar natijasida Maydanak tog’i astronomik ob’ektlarni kuzatish uchun jahondagi eng noyob punktlardan biri ekanligi aniqlandi. XX asr 90 - yillari o’rtalarida Maydanak tog’ida jahondagi ilg’or astronomik markazlar bilan hamkorlikdagi ilmiy dasturlarning boshlab yuborilishi natijasida astroiqlimning asosiy parametri – ε FWHM (katta teleskop fokal tekisligidagi uzoq eskpozitsiyada olingan va to’lqin uzunligi λ = 500 nm bo’lgan yulduz tasviri profilining maksimal intensivligi sathining yarmidagi to’la kengligi) ni o’rganish masalasi yana kun tartibiga qo’yildi. Gap shundaki, Maydanak tog’ida bu parametr bir nechta tadqiqotchilar guruhlari tomonidan turli xil asboblar va usullar yordamida o’rganilgan bo’lib, tungi tasvir sifati va – ε FWHM ning miqdori bir-biridan keskin farq qilgan. Shuning uchun ham Maydanakda tungi tasvir sifatini jahondagi etakchi astronomik observatoryalardagi tasvir sifatini baholashda ishlatilgan va jahon astronomiya hamjamiyati tomonidan standart deb tan olingan uskuna yordamida o’lchash zarurati tug’ildi. Maydanak tog’ida 1996 yildan boshlab Evropa Janubiy observatoryasi mutaxasislari tomonidan yaratilgan hamda Chilidagi La Silla va Paranal observatoryasida tasvir sifatini baholash uchun qo’llangan asbob [Sarazin & Roddier, 1990] - DIMM (Differential Image Motion Monitor) yordamida tungi tasvir sifati ε FWHM ni o’lchash boshlab yuborildi. Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, Maydanak observatoriyasida tasvir sifatini o’lchashda bir nechta guruh qatnashib turli xil asbob-uskunalardan foydalangan. Ana shu asbob uskunalarning ishlash prinsipi, ularda qo’llanilgan kuzatuv usullarini taxlil qilib ko’rsak. AZT-teleskopi. Bu teleskopda tasvir sifatini o’lchash vizual kuzatuvlarga asoslangan bo’lib, u 1965 yilda M.Uoker tomonidan yoritilgan qutb turbasiga aynan o’xshashdir. Pulkovo observatoriyasi (Rossiya) o’tgan asrning 60 yillarida 6 27

metrli reflektor BTA o’rnatish uchun joy tanlash bo’yicha ishlar olib boriladi. Shu maqsadda Kavkaz va O’rta Osiyoning har xil rayonlariga 15 ta astroiqlim ekspedistiyasi uyushtirildi. Dasturga ko’ra Danjon-Kude shkalasi bo’yicha vizual kuzatuv va AZT-7 teleskopida yulduz tasvirining titrashini fotografik o’lchash ham kiritilgan edi. Ushbu qurilma yordamida o’rta Osiyo rayonlarida astroiqlim o’lchashlari o’tkazildi. Teleskop fokal tekisligidagi yulduz tasvirining siljishi  dan ulkan teleskopdagi tasvirning o’lchamiga quyidigi bo g’ lanish orqali o’tiladi:  FWHM = 1.24  cos z (3) DLP-asbobi. Maydanakda foydalanilgan asbob-uskunalar ichida diqqatga sazovori DLP – ikki nurli qurilmadir. Tasvir sifati DLP yordamida vizual baholanadi. Ammo bu qurilmaning g’ oyasi eng yaxshi g’ oyalardandir. U Shtok va Keller tomonidan 1960 yilda taklif qilingan edi. U ob’ektivning h ar xil uchastkalaridan tuzilgan bitta yulduzdagi ikkita tasvirning nisbiy harakatini o’lchashdan iborat. Tasvir sifatini o’lchashning ushbu differinstial usuli yutuqlaridan biri atmosfera nisbiyligi bilan bo g’ liq titrashni o’lchashda instrumentning mexanik titrashini filtrlash mavjudligidir. 1968 yilda MDU qoshidagi Shterenberg nomli Davlat Astronomiya institutida Shtok optik sxemasi bo’yicha ikki nusxa DLP ishlab chiqildi.13-rasmda DLP ko’rsatilgan bo’lib, u Maydanak to g’ ining g’arbiy cho’qqisiga o’rnatilgan. Ikki nurli qurilmaning bazasi 215 sm ni tashkil qiladi. qurilmani ikki chetida yoru g’ lik kuchi 1:5 va diametri 100 mm bo’lgan yuqori sifatli ob’ektivi bor. Bundan tashqari, 2 ta yustirovka ko’zgusi bo’lib, u yulduz tasvirini bir nuqtaga yuboradi. Yana  =5120A o va yarim kengligi  =660 A 0 bo’lgan ob’ektiv xromotizm ta’sirini kamaytiradigan filtrga ega. Mikroskop ob’ektivining fokal tekisligidagi yulduzlarning defferenstial titrashini vizual o’rganish uchun 35 mm li kamera yordamida izlarni rasmga tushirish mumkin. DLP da ekspozistiya vaqti yulduz tasvirining diffrakstion disk diametriga teng masofani kinoplyonkadan o’tish vaqtiga tengdir. (Qutb yulduzi uchun u 8 sekundga teng). DLP oldidagi atmosfera trassalarini optik funkstiyasi va katta teleskopda yulduz tasviri o’lchami DLP da yulduz titrashi ampitudasi bilan quyidagi munosabatga bo g’ liq:28

FWHM= σ 6/5 . (2.1) 2.7 - rasm . Ikki nurli priborning optik sxemasi DLP oldida atmosfera trassasi optik funkstiya katta teleskop bilan teng bo’ladi. Agar a) DLP va kata teleskop bitta yulduzga bir vaqtda qaratilgan bo’lsa b) katta teleskop optik abberastiyasi FWHM < 0.3" - DLP ajrata olish qobiliyatining vizual chegarasidir. Ammo s o’ nggi tadqiqotlar natijalariga ko’ra ma’lum bo’ldiki, o’sha paytda olingan o’rtacha koeffistient katta teleskopda yulduzlar titrashi amplitudasi o’rtasidagi bo g’ liqlik h aqiqatga yaqin bo’lib chiqdi :  FWHM =1,75  DPP ) cos( z (2.2) Bu yerda  FWHM - katta teleskop uchun yulduzning zenitdagi tasviri o’lchami,  DPP - yulduzlar difrakstion tasviri masshtabida o’lchangan DLP bali, z - zenit masofa. Fotoelektrik qurilma (FEP). FEP ko’chma (portativ) ekspedistion qurilma bo’lib, u P.V. Sheglov ra h barligida yaratilgan [1980]. Ob’ektiv diametri D=35 mm. Bu qurilmada ob’ektiv va mikroob’ektiv yulduz tasviri taxminan ko’zgu 29

chetida hosil bo’ladi va uning ekvivalent fokus masofasi 18 m ni tashkil qiladi. Svetofiltr (SZS-8, qalinligi 5 mm) mikroob’ektiv bilan ko’zgu pichoq orasida joylashgan. To’lqin uzunligi  =5500 A  va kengligi 1200 A  optik tripletni o’tkazib yuborish markazlashtirilgan. Ko’zgu pichoqdan qaytgan yulduz tasvirining bir qismiga mos keluvchi yorug’lik oqimi Fabri linzasi orqali yon tomondagi FEU ga tushadi. Yoru g’ lik oqimining boshqa qismi esa ikkinchi FEU ga tushadi. Qurilma bu ikki yoru g’ lik oqimi farqini o’lchaydi. Bitta koordinata bo’yicha ko’zgu pichoq qirrasiga nisbatan yulduz tasvirining o g’ irligi markazi burchak siljishini belgilaydi. Agar siljish, yulduz tasviri razmeridan juda kichik bo’lsa, unda yoru g’ lik oqimlari farqi yulduz tasviri o g’ irlik markazi burchak siljishining kattaligiga to’g’ri proporstionaldir. FEP yordamida ba’zi bir punktlarda tasvir sifatini o’lchash natijalari Sheglov va Guryanov [ 1991 ] ishlarida keltirilgan. Katta teleskopdagi yulduz tasviri va FEP ko’rsatki chlari orqali quyidagicha bog’langan:  FWHM =0.491.2 0.6 0.680 (sec ) ( )D z S u   (2.3) bu erda 80D - yulduzning FEP da o’lchangan titrashi miqdori, 1/S(u)=1.2 deb olinadi. Kogerentlik interferometri (IK). Tasvirning atmosferaviy sifatini aniqlash uchun Lloyda ko’zguli kogerentlik interferometri ishlab chiqildi [Tokovinin, 1984]. Uning ishlash prinsipi FEP ning ishlash prinsipidan katta farq qiladi. Teleskop kirish tirqishidan bir-biriga ustma-ust tushgan ikkita yarim nurdan hosil bo’lgan interferenstion manzaralar uzoq ekspozistiya bilan olingan tasvir fotoplastinkada qayd qilinadi. Qorachig’ tasviri – to’ g’ ri va ko’zguli bo’ladi. Shuning uchun ham oraliq chiziqdan uzoqlashishi bilan baza o’sadi, ya’ni interferenstiya sohalari o’rtasidagi masofa ortadi. Uzoq ekspozistiyada tasodifiy yo’llar farqi ortib, polosa kontrasti kamayadi. Qurilmaning spektral sezgirligi 4800 A  dan 6000 A  gacha bo’lgan to’lqin uzunlikda yotadi. O’rtacha to’lqin uzunligi 5400 A  ni tashkil qiladi. r 0 ga  proporsional bo’lgani uchun 500 nm to’lqin uzunlikga 0,912 ko’paytma bilan hisoblanadi. 30

2.8-rasm. Fotoelektrik priborning optik sxemasi DIMM-priborining tuzilishi va ishlash prinstipi DIMM-instrumenti nazariyasi, uning tuzilishi, ishlash prinsipi va kalibrovkasi Sarazin va Rodde tomonidan yoritilgan. Ma’lumki, D diametrli kichik teleskopdagi tasvirning o’rta kvadratik titrash kattaligi  2 turbulent atmosferaning optik xususiyatini belgilovchi Frid paramerti r 0 bilan quyidagicha bog’langan: Ushbu formulaga asosan yulduzning katta teleskop fokal tekisligida uzo q ekspozistiya bilan olingan atmosferik tasvirining o’lchami q uyidagicha beriladi:0r 0.98 FWHM        ( 2.4 ) Barcha hisob-kitoblar uchun  =500nm deb olinadi. Maydanak tog’ida o’rnatilgan DIMM-teleskopining optik sxemasi 15-rasmda berilgan. DIMM-instrumenti asosiy ko’zgusining diametri 279 mm va fokus masofasi 2800 mm bo’lgan standart Selestron-11 teleskopi asosida tayyorlangan. 31

2.9-rasm. DIMM-instrumentining optik sxemasi. M1-bosh ko’zgu; M2- ikkilamchi giperbolik ko’zgu; W1- kirish tirqishi; W2-prizma-ponali kirish tirqishi. W2 prizma-pona nurni 195 yoy sekundi burchakka og’adi, buning natijasida teleskop fokal tekisligida yulduzning ikkita tasviri hosil bo’ladi. Instrument kirish qismiga ikkita, diametri 80 mm dan bo’lgan va bir-biridan 200 mm masofada joylashtirilgan diafragma o’rnatilgan. Bu diafragmalar Shmid korrekstion plastinkasiga bevosita o’rnatilgan. Ulardan biriga nurni 195 yoy sekundiga sindiruvchi prizma-pona o’rnatilgan. Yorug’lik priyomnigi sifatida kvadrat piksellarining o’lchami 10x10 mkm bo’lgan ST-5 PZS-matrista tanlangan. Ushbu konfigurastiyada instrument nominal fokus masofasida yulduzning ikkita tasvirini hosil bo’lib, ular orasidagi masofa 121 pikselni tashkil etadi. Bunda masshtab 0.73 yoy sekund/piksel bo’ladi. Differenstial siljishlarning bo’ylama va ko’ndalang yo’nalishlardagi o’rtakvadratik miqdori quyidagi ifoda [Sarazin, Roddier, 1990] yordamida aniqlanadi:l2 1 054 13 2             . d D  va t2 1 0 811 13 2                 . d D  (2.5) Bu erda 2  - absolyut o’lchashlardagi siljishlarning o’rtakvadratik miqdori. Yuqoridagi qiymatlar asosida topilgan ikkita Frid paramerti bir-biri bilan mos 32 M 1 M 2 W 1 W 2ПЗС

tushishi kerak. Buning uchun ikki shart bajarilishi kerak. Birinchisi, atmosfera turbulentligi Kolmlgorov-Obuxov qonuniga bo’ysunishi lozim, ikkinchisi kirish tirqishlari orasidagi masofa ular orasidagi masofadan bir necha b a robar katta bo’lishi kerak (bizning misolimizda d/D=25). Kuzatuv natijalarini taxlil etish paytida Frid paramerti r 0|| va r 0  mikdori bir-biridan ancha kattaga farq qilsa bu ma’lumotlar tashlab yuboriladi. O prital eskpozistiya vaqti mos ravishda  1 =10 va  2 =20 ms etib belgilandi. Bu o’z navbvtida Sarazinning vaqt bo’yicha o’rtachalash effektini ham hisobga oladi:        0 1 1 2 2 2 2 2  (2.6) Maydanak observatoriyasida tungi tasvir sifatini o’lchash 1996 yil avgust oyida boshlanib 2003 yilning dekabr oyigacha davom ettirildi. Yuqoridagi vaqt oralig’ida Maydanakda olingan tasvir sifatining to’liq qatori 16-rasmda ko’rsatilgan. Qatordagi ba’zi o’rinlarda ma’lumotlarning yo’qligi ob-havo, instrument elektronikasining ishdan chiqishi va boshqa xil texnik sabablarga ko’ra kuzatishlar olib borilmaganligi bilan bog’liq. Yuqoridagi muddat davomida kuzatilgan to’liq kechalar soni 1134 ga teng bo’ldi. Tungi atmosferik tasvir sifatining kulmulyativ va statistik taqsimoti 16-rasmda ko’rsatilgan. Kuzatishlarning butun davri davomida tasvir sifatining mediana va o’rtacha miqdori mos ravishda 0".71 va 0"77 ga teng bo’ldi. 4-jadvalda tungi atmosferik tasvir sifatining butun kuzatuv davri davomidagi mediana va o’rtacha miqdori hamda  FWHM kulmulyativ taqsimotining 25 i 75% li sathlaridagi miqdorlari berilgan. Jadvaldan ko’rinadiki, Maydanakda iyundan oktyabrgacha bo’lgan davrda tasvir sifati yaxshi bo’ladi. Bu davrda Maydanakda 80% vaqt davomida havo ochiq bo’ladi. Tasvir sifatining eng yaxshi bo’lgan davri oktyabr- noyabr oylariga to’g’ri keladi. 33

2.10 - rasm . Tungi atmosferik tasvir sifatining kommulyativ va statistik taqsimoti . 2 . 1 - j a d v a lO y Tunlar soni o’lchash-lar soni FWHM (25% ) FWHM (m ediana) FWHM (75% ) FWHM (o’rtacha) I 7 4 6 5 7 0 0 , 6 0 0 , 7 9 1 , 0 3 0 , 8 8 I I 7 0 7 1 7 1 0 , 6 0 0 , 7 7 0 , 9 8 0 , 8 4 I I I 4 3 3 7 6 2 0 , 5 6 0 , 7 1 0 , 9 1 0 , 7 6 I V 5 2 4 2 2 0 0 , 6 1 0 , 7 7 0 , 9 7 0 , 8 4 V 9 1 7 5 9 6 0 , 5 5 0 , 7 0 0 , 8 8 0 , 7 5 V I 1 1 9 9 3 2 6 0 , 5 7 0 , 7 1 0 , 9 0 0 , 7 6 V I I 1 6 5 1 2 6 3 0 0 , 5 9 0 , 7 4 0 , 9 3 0 , 7 9 V I I I 1 7 6 1 6 3 7 0 0 , 5 7 0 , 7 2 0 , 9 2 0 , 7 934

I X 1 9 7 2 2 0 4 1 0 , 5 5 0 , 7 0 0 , 8 8 0 , 7 4 X 1 5 5 1 6 9 3 8 0 , 5 3 0 , 6 9 0 , 8 8 0 , 7 6 X I 9 4 9 4 6 4 0 , 5 1 0 , 6 5 0 , 8 2 0 , 7 0 X I I 8 6 7 3 6 4 0 , 5 7 0 , 7 2 0 , 9 2 0 , 7 8 J a m i ( o ’ r t a c h a ) 1 3 2 2 1 2 3 4 5 2 0 , 5 6 0 , 7 1 0 , 9 1 0 , 7 735

2.2 Kanar va Gavay orollardagi observatoriyalar Kek telaskopi ( observatoriyasi ) Gavay orollari Mouno Kea tog ’ i Mouna Kea observatoriyasi . (W.M.Keck Observatory) 10 metrlik 8 yarastlik 300 tonnalik Kek teleskoplar konstruksiyasi dunyodagi eng yaxshi yutug’lardan biri. Har bir bosh ko’zgu 36 ta 6 ti burchakli segmentlardan iborat. Qaysiki hammasi bitta yaxlit oynada ishlaydi –texnologiya revolutsiyasi ko’zguning quvvatini oshiradi. Bu teleskop Mauno–Kea tog’ida joylashgan. 2.11-rasm. Mauno–Kea tog’idagi teleskop Dunyodagi eng katta optik va infraqizil nur teleskopi hisoblanadi. U olimlarga qator yangiliklarni yaratishga yordam beradi : Galaktikada koinot cheti mavjudligi, yangi tabiatni gamma nurlari sochilishi mexanizmi ko’plab planetalar atrofidagi yulduzlar fonini ochishda yordam beradi. 36

Mauno –Kea observatoriyasi (Mauno –Kea observatory) –Xalqaro prayekt, bir qancha ilmiy tekshirish markazlari, teleskoplari AQSH dagi Gavay orollaridagi dengiz sathidan 3730 metrdan 4190 metr balandlikda bo’lgan Mauno –Kea vulqoni tepaligida joylashgan. 1967 yilda tashkil etilgan bo’lib, observatoriya hududi Gavay Universitetiga ijaraga berilgan. Mauna Kea observatoriyasi dunyodagi optik kuzatishlar infraqizil va spektr ko’rish doiralarini kuzatish qulay bo’lgan Tinch okeanidagi baland joyda joylash gan . Roke-de-los-Machucha observatoriyasi – astronomik observatoriya Ispaniyadagi Kanar orollarida joylashgan La–Palma orolidagi Grafia Munesipaletetida 1985 yilda tashkil etilgan . Observatoriya Kanar Astrofizika Instetutiga qarashli shimoliy observatoriyalar tarkibiga kiradi. Uskunalarning ayrim qismi 2001 yilda o’rnatilgan. Original nomlanish Roke –de – los -Machucha Astronomik Observatoriyasi deb ataladi. 2.12-rasm. Machucha Astronomik Observatoriyasi Uning koordinatalari: 28 o 46 I 00 II shimoliy kenglik 17 o 53 1 00 II g’arbiy kenglik balandligi 2396 metr ochilgan vaqti 1985 yil 25- iyun. Observatoriya tarixi. 37

Observatoriyada I. Nyuton nomli teleskopda ish boshlandi. 1979 yilda La- Palmadagi Qirollik observatoriyasi Grenvichga ko’chirildi. Angiliyadagi Susseks Grafligidagi Xyorstmons qasri yonida joylashgan . Observatoriya Santa –Krus –de- La – Palmada Ispaniya, Shvetsiya, Daniya va Buyuk Britaniya vakillari ishtirokida asos solindi . Germaniya , Italiya ,Norvegiya, Nederlandiya Fillandiya, Islandiya va AQSH keyinchalik azo bo’lgan. Observatoriya1985 yil 29- iyunda Ispaniya Qirollik oilasi va 6ta Yeropa davlatlari boshliqlari ishtirokida qonuniy ochildi. Bu yig’indi amalga oshirish uchun maxsus 7ta vertaliyot qo’nadigan maydoncha tashkil etildi. Observatoriyani joylashish o’rni dunyoda astroiqlimning sifatini o’rganish bo’yicha ikkinchi o’rinda (FWHM ko’rsatkichlar bo’yicha) Gavayadagi Mauno –Kea observatoriyasidan keyin turadi. Observatoriyada bir qancha qiziqarli instrumentlar mavjud. Jumladan : Adaptiv optik 1 metrlik Shvet Quyosh teleskopi qaysiki Quyosh yuzidagi tasvirlarni o’rganishda shuningdek katta Kanar teleskop 10,4 metr reflektorli dunyodagi eng katta ko’zguli( 2009 yil iyuldan 2011 yil fevraligacha ) teleskop Observatoriyadagi uskunalar MAGIC teleskopi- 17 metr Cherinkovo effekti gamma teleskopi Katta Kanar teleskopi- 10,4 metr reflektor William Hersel teleskopi 4,2 metr reflektor Galileo Xalqaro teleskopi 3,5 metr reflektor Shimoliy optik teleskopi-2,56 metr reflektor Nyuton teleskopi -2,5 metr reflektor Liverpul teleskopi -2 metr ishchi teleskop reflektor Merkator teleskopi -1,2 metr reflektor Jakobs Kapteyn teleskopi -1 metr reflektor Karlsberg meridian teleskopi-0.18 metr reflektor Super WASP-5 keng burchakli kamerali operatura 0.11 metrli transit ekzo planetalarni axtarish uchun HEGRA-17 Chernikov teleskopi har qaysi 3 metr diametrli teleskop. Pulkovo observatoriyasi astroiqlimi va texnogen omillar. 38

Astronomik kuzatishlar aniqligini oshirish uchun qo’yilgan talablar, teleskoplarda o’lchash chegaralaru yuqoriligi kuchsiz va juda kuchsiz osmon jismlarini kuzatish uchun bir qator tashqi tabiiy omillar muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Tabiiy omillar majmui berilgan joyning astronomic kuzatuvlar olib borishga yaroqliligini aniqlovchi astroiqlim deb ataladi. Bu omillarga quyidagilar kiradi. Ochiq kunlar va tunlar soni (atmosfera maksimal tiniqligidagi) havoning changlanish darajasi, tungi osmon foni yorqinligi, atmosfera turbulentligi intensivligi bu omildan yulduz tasviri tebranishi va miltillashiga bog’liq bo’ladi. Observatoriy yaqinida inson faoliyati ham astronomic kuzatishlar olib borishiga qo’shimcha halaqitlar beradi. bularning asosiylarini sanab o’tamiz: osmon foni yoritilishi, teleskoplar qayd etuvchi qurilmalarida shovqin oshishiga olib kjeladi va kirituvchanlik kuchini kamayishiga olib keladi. Kelib chiqishi texnogen bo’lgan seysmik shovqinlar ular astronimik asbob uskunalarda turli xil chastotali tebranishlar yuzaga keltiradi va osmon jismlar tasvirini qimirlashga olib keladi. Qayd etish oshiqligini kamaytiradi, asbob texnik imkoniyatlarini pasiytirib yuboradi. Insonlar observatoriya yaqinida faoliyat olib borishi tufayli dimoy va o’zgaruvchan issiqlik manbalarini yuzaga keltiradi. Bu esa kuzatishlar natijasiga olinayotgan va o’ta muhim bo’lgan osmon jismlarining omillari manzarasini kuzatishga olib keladi. Yerga yaqinroq va atmosfera chaegaralaridagi qatlamning changlanish darajasini orttirishi teleskoplarga keladigan yorug’likni sochadi. Teleskop ish aniqligi darajasini kamaytiradi, qayd qiluvchi nurlanishni spektrini o’zgartirib yuboradi. Hududiy iqlim o’zgarishi maksimal tiniqlikdagi kun va tunlarni qisqartirib yuboradi. Atmosferani turli xil ximiyaviy aktiv jismlar bilan ifloslanishi barcha astronomik asboblarning optik qismlarini tez ishdan chiqishiga, yaroqsiz holga kelishiga sabab bo’ladi. Abservatoriya yaqinlarida efirni radio va boshqa to’lqinlar bilan to’ldirilishi – shovqin fonini yuzaga keltiradi, asbob – uskunalar qabil qilish sezgirligini kamaytiradi. Texnogen omillarning astroiqlimga ta’siri. 39

Pulkovo abservatoriyasi hozirgi faoliyat olib borilayotgan va eng qadimgi abservatoriyalardan biridir. U 1839 yili ishga tushgan. Uni qurilishi uchun joy tanlash juda uzoq davom etgan va himoyaviy zona tashkil etilgan. Bu zona astroiqlimni saqlash uchun tashkil etilgan. Shu tufayli asbob-uskunalarning sifatliligi tufayli Pulkovo abservatoriyasi dunyo astronomiya poytaxti degam shuxratga ega bo’ldi. Hududning intensiv ravishda o’zlashtirilishi, shaharning o’sib borishi, yirik obekt qurilishlari, aeraport kompleksi kengayishi teplitsa xo’jaligi qurilishi chiqindixonalar paydo bo’lishi, atrof-muhit fizik xususiyatlari o’zgarishiga olib keldi. Texnogen halaqitlar ortishiga va astroiqlim yomonlashuviga olib keldi. Yuzaga kelgan muammoli masalalar quyidagilardan iborat: Osmon foni shovqin omili hisoblanadi. Tasvir sifati teleskop kirituvchanlik kuchini chegaralaydi. Osmon fonida qo’shimcha keraksiz nurlar paydo bo’lishi teleskop xatoligini oshirib yuboradi. 1966-1976 yillar davimida bu masala yuzasidan Uoker ilmiy ish olib bordi. U Kaliforniya shahrida osmon fonining yorug’lik ta’sirida yorqinligini aholi yashahs punktlarigacha masofasiga bog’liqligini o’rgandi. Bu eksperimental ilmiy ish natijasida yorqinligining shaharga yaqinligiga bog’liqligi emperik bo’glanishi aniqlandi. Osmon yorqinligining aholidan shahargacha masofa to’liq yorug’lik oqimining shahar aholisi va uning aholisi soniga bog’liqligini o’rgangan Uoker observatoriyalarining shahardan eng yaqin masofa qancha bo’lishini aniqladi. Bunda shaharning elektron toki va qo`shimcha manbalar bilan yoritilganligi 10%li zenitga 20% ga teng 45 0 geografik kenglikda UOKER ilmiy ishlarining amaliy ahamiyati shundan iboratki, iqtisodiy o`sish observatoriya astroiqlimiga xavf solish darajasini o`lchamlarini aniqlashga imkon yaratadi. Bizning xolda esa fon yorqinligi oxirgi 10-15 yillarda 5 marta ortdi. Fotografik kuzatishlardan ikkita yulduz kattaligini (17-dan 15gacha yulduz kattaligini) yo`qotishga olib keldi. O`rtacha kvadratik xatoliklarni hisoblash 1,5 marta ortdi. Shuni ham alohida aytib o`tish kerakki, cho`g`lanma lampalar o`rniga tejamkor metal- goloidli maishiy lampalarning hayotimizga kirib kelishi osmon fonini tabiiy sharoitda 40

atmosferamizda mavjud bo`lmagan spektr chiziqlari qulay “ifloslantiriladi” bu esa ko`pincha tashvishlar olib keladi. Hududidagi tehnogen shovqinlar unga yaqin joylashgan kata observatoriya Kiev shossesi, temir yo`l magistrali yordamida yanada kuchayadi. Bu shovqinlar yulduz tasvirini 0,1 ga chastotadan 0.01Gs chastotagacha tebrantiradi, tebranish amplitudasi 0,2 ’’ ba’zilari esa 1,0 ’’ gacha. Bu esa hisoblash ishlarini qiyinlashtirib yuboradi. Rossiya fanlar akademiyasining “Pulkovo” seysmik stansiyasining ma’lumotiga ko’ra oxirgi 30 yilda fon halaqitlari darajasi ikki marta ortgan. 1956 yil texnogen halaqitlar darajasi 0,2 mkm, 1985 yilda esa 0,4 mkm ga yetdi. Tebranish amplitudasi esa taxminan 1 sekunnd atrofida bo’ldi. Ishchi kunlarida halaqitlar o’rtacha amplitudasining ishchi bo’lmagan kunlardagi o’rtacha amplitudasi nisbati yoz oylarida 1,13, qish oylaridaesa 1,45 ni tashkil etdi. Texnogen seysmik shovqinlar hozirgi zamon biodinamik, geofizik kuzatishlar va asbob-uskunalarning qo’llanilish darajasini kamaytiradi, yoki chegaralaydi [10-14]. Bizning atmosferamiz yorug’likni yutadi va sochadi. Shuning uchun ham osmon yoritgichlaridan keladigan yorug’likni sochilishi va yutilishi ularning xiralashuviga olib keladi, yaltirashi kamayadi. Bundan tashqari nurlanishning sinishi – refraksiyaga olib keladi. Bu esa o’z navbatida yoritgichning osmondagi holatini aniqlashga to’sqinlik qiladi. Kuchli sun’iy issiqlik manbalari observatoriya yaqinidagi masalan, shahar axlatxonalar kata suv isitgichlari, parniklar va hokazo. 0,2’’ bo’lgan refraksion chetlashlarga olib keladi. Bu esa shamol yo’nalishi va tezligiga ham bog’liq bo’ladi. Atmosfera tiniqligi – astroiqlimning o’ta muhim aniqlanadigan omillaridan biridir. Atmosferaning optik xususiyatlarini xarakterlash uchun astronimik amaliyotda tiniqlik koeffitsenti P deb ataladi degan kattalik kiritiladi. U shunday kattalikki, osmon yoritgichlaridan keladigan yorug’lik atmosferada yutilib, susaygandan so’ng teleskopga tushuvchi yorug’lik miqdorining foizidir. Bu kattalikdan kuchsiz yorug’lik obektlarining anidlashda keng foydalaniladi. 41

Yorug’likni atmosferada yutilishi tufayli susayishi tabiiy va texnogen sabablarga bog’liqdir. Kosmik obektlardan keladigan yorug’lik yo’lidagi asosiy yutuvchi kompanentlar azon va suv bug’idir. Yirik aerozollar tomonidan yorug’likning yutilishiga, to’lqin uzunligiga bog’liq emasliligi u tundan bu tungacha 0,2 – 0,4 gacha o’zgarib turadi. Yer atmosferasi orqali osmon jismlarini kuzatish natijasida olimlar atmosferada mavjud bo’lmasligi kerak bo’lgan jismlar mavjudligini faktlar asosida aniqladilar. “Atmosferaning ifloslanishi ” aerozol sonining ortishi, suv bug’ining ortishi tiniqlik koeffitsentani kamayishiga olib keldi. V.B.Nikonov tomonidan olib borilgan ilmiy izlanishlar vizual tiniqlik koeffitsenti p=0,84 tengligi aniqlandi. Xuddi shu to’lqin uzunligi diapozonida so’ngi izlanishlar shuni ko’rsatadiki vizual tiniqlik koeffitsenti 0,75 – 0,8=p orasida ekanligi kelib chiqdi. Radio-telekomunikatsiyalarining rivojlanishi efirni turli-xil chastotali radio to’lqinlar bilan to’ldirilishi esa juda qiyin filtrlanadigan halaqitlarni yuzaga keltiradi va qyd etish asboblarini ishlashini chegaralab qo’yadi. Hozirgi zamon sputnikli navigatsiya sistemasi (GLANOC, NAVSTAR) radionavigatsiya sistemasi (LORAH-C) bundan mustasno emas. Maxsus astrofizik observatoriyaning radioastranomik kompleks filiali koinotni o’rganishda 1500 dan 13000 MGs chastotali diapazonda kata halaqitlarga duch kelmoqda. Chunki hozirgi zamon yangi radio-telepryomniklari o’z ishlash chastotalarini kengaytirib shu oraliqda to’g’ri kelishgan. Zadikal yorug’lik va somon yo’li. Izoh: Bizga mas’lumki zodikal yorug’lik atmosferadagi chang zarralari tomonidan sochilgan va quyosh sistemasining ekleptika tekisligida joylashgan quyosh nuridir. Bu tasvir 2010 yil 19 mart kuni olingan mart oyi tengkunliklarida zodikal yorug’lik yerning shimoliy yorug’ sharida quyosh botgandan so’ng yaxshi ko’rinsa, janubiy yarim sharida esa, tong otishidan oldin juda yaxshi ko’rinadi. Xuddi shu vaqtda ekleptika gorizont bilan juda kata burchak hosil etadi. Alohida aytish kerakki, teng kunlik shu yil soat 17 32 da jahon vaqti bilan amalga oshadi. Bugungi tun manzarasida zadikal yorug’lik g’arbiy gorizont bo’ylab kichik 42

uchburchak shaklida ko’tarilib borib, Pliadada tugagan. Pliada esa bizning gallaktikamiz tekisligi bo’ylab cho’zilib, yulduz va tumanliklardan iborat yoydir. Bu manzara umumiy kengligi 180 gradus bo’lib, to’rtta alohida kadrdan iborat bo’lib, Tenerife orolidagi milliy parkda tushirilgan. Zadikal yorug’lik Izoh: Ba’zan osmon o’z o’zidan yorug’lik chiqaradi. Bu esa bizga bulutlarni quyosh yoki oy nurini qaytargandek bo’lib tuyuladi. Agar u osmon bo’ylab cho’zilgan uzun chiziq butun shaklida yorug’ yo’llardan iborat bo’lsa, biz sonon yo’lidagi miliardlab yulduzlarning xamjihatlikdagi nurlanishini kuzatayotgan bo’lamiz. Bu manzarada ham biz tushurgan tasvirda ana shu hodisa tasvirlangan. Yorug’lanish gorizintga joylashgan bo’lsa va uchburchak shaklida bo’lsa u holda u zodikal yorug’likdir. Zodikal yorug’lik atmosferadagi chang zarralari tomonidan sochilgan quyosh yorug’ligi bo’lib, quyosh sistemasi tekisligida harakatlanadi. Zadikal yorug’likni sentabr-oktabr oylarida quyosh botganidan so’ng juda yaxshi kuzatish mumkin. Zodikal yorug’lik – aldovchi tong. Yilning ma’lumbir vaqtlarida gorizontning quyosh chiqadigan tomonida o’z vaqtidan juda erta go’yoku tong yorishgandek bo’ladi. Bu yoritilish quyosh o’zi tomonidan emas, uning nurlarini planetalararo joylashgan ko’pgina chang zarralarini quyosh nurlarini sochilishi tufayli sodir bo’ladi. Uchburchak shaklidagi yorug’lik zodikal yorug’lik bo’lib, uni ko’pgina olimlar shu tufayli yolg’onchi tong deb nom berishgan. Zadikal yorug’lik tasvirining chap tomonida aniq ko’ringan bu tasvir Chilidagi abservatoriyada iyulda olingandir. Zodikal yorug’lik Venera va Yupiter fevral oyida 2012 yil eng yorug’ planetadir. Quyosh botishi bilan bu planetalar ko’zga ko’rinadi. Shuning uchun ham halqimiz zuhro yulduzi tong yulduzi deb Venerani nomlashgan. Osmonda chunki u zadikal yorug’likda botirilgandek tuyiladi. 43

2.3 Samarqand observatoriyasining astroiqlimi va meteorologik parametrlari Astronomiya bo’yicha mutaxasislar hozirgi vaqtda Qarshi va Samarqand Davlat Universitetida Fizika va Astronomiya o’qituvchilari Nizomiy nomli Toshkent pedogogika Unversitetida va yana beshta (Jizzax, Qo’qon, Navoyi, Nukus, Toshkent viloyati Angren shahri) va Respublika Inistetutlarida tayyorlanmoqda. Astronomiya hodimlarini tayyorlash yuqorida sanab o’tilganidek oliygohlarda Astronomiya Inistetutida Fanlar Akademiyasining Respublika O’quv Muassasasida moddiy texnika bazasini yaratish astronomik tarmoqlarda va ilmiy o’quv observatoriyalarida amalga oshiriladi. Birinchi observatoriya tarmog’i SAM DU da 2006 yilda Samarqand observatoriyasi qurildi. Samarqand observatoriyasida uskunalar bazasining paydo bo’lish Kassek Renovskiy refraktor bosh ko’zgusi 48 sm diametrga ega bo’lgan Grubb Parsons firmasida tayyorlangan [15-17]. Bundan tashqari talabalar bilan ilmiy amaliy mashg’ulotlar Samarqand observatoriyasida o’tkazish rejalashtirilgan. Lekin tema tanlovi teleskopning imkoniyatidan emas balki Samarqand astroiqlimining atmosfera sifatiga bog’liq. Atmosfera sharoitini bilish teleskopni qayerda o’ rnatish imkoniyatini beradi. Tasvir sifati olingan astronomik aniqlik va teleskopni kuzatishi uning samaradorligiga bog’liq.Asroiqlimning asosiy parametri tasvir sifatida aniqlanadi, qaysiki o’lchamlarini va kengayib ko’rinayotgan yulduzlar diametri turbulent oqimi orqali atmosferaning shu qismida aniqlanadi. U birdan kichik bo’lgan burchak sekundlarda jahonning etakchi observatoriyalarida o’lchanadi . Hozirgi vaqtda tasvir sifati DIMM priborida o’lchanadi. U o’zida 28 sm li Shmed – Kassegren teleskopini mujassamlashtirgan. Teleskopning chiqish tuynugida Shmed korrektrini oldida ikkita subaperto’r o’rnatilgan, qaysiki uning bittasida qiya prizma o’rnatilgan. Shunday qilib teleskopning fokal teksligida bir yulduzning ikkita bir xil tasviri paydo bo’ladi. Bu yulduzlarning dffirensial markaziga har ikki o’qqa tasvir sifatini aniqlash imkoniyatini beradi.Shu usul bilan DIMM priborining ishlash prinsipini o’rganish mumkun. Birinchi tasvir sifatini o’lchash Samarqand observatoriyasida 2004 yil yanvaridan yilning oxirigacha 44

davom etdi. (1-rasmning chap tasviri ) izlanishlar shuni aniqladiki Samarqand shahrining median tasvir sifati 1,68 sekund kenglikda aniqlandi. (1-rasmning o’ng tasviri ) Pulkovo (2,5’’) Tyanshan (Olmota) Astronomik observatoriyasidan (2,6’’) Qrimdagi astronomik observatoriyasida (2,2’’)quyidagi observatoriyalarga nisbatan yaxshi. 2.13-rasm To’liq qator tasvir sifatini ko’zatish va yuqori taqsimlanishi . Kuzatishlarning ikkichi bosqichida 2007 yildan modernezatsiya qilingan yangi programmalashtirilgan DIMM priboridan foydalanildi. Median tasvir sifati 1.54 kenglikni tashkil etdi. Ilmiy kuzatishlar shuni ko’rsatdiki Samarqand observatoriyasining sharoiti qator izlanishlar va monitor kuzatishlar olib borish uchun qulayligini ko’rsatdi. Ma’lumki tasvir sifati juda asosiy parametr atmosfera sharoitini o’rganishda astronomik kuzatishlarda eng yuqori burchak yechimiga ega. Bu parametrlarni astronomik kuzatishlari DIMM priborida yulduzlarning diffrensial tebranishlarni aniqlash amalga oshiriladi. Bu pribor butun jahonda etolon qilib belgilangan va hamma jahondagi etakchi observatoriyalarda foydalaniladi. Bu o’lchamlarni Samarqand shahrida amalga oshirish uchun pribor DIMM Maydanakdagi kabi SAM DU Yadro –Fizika kafedrasi hududidagi maxsus tayyorlangan platformaga o’rnatilgan. Kuzatishlar 2004 yil 22-yanvaridan 2004yilning 5-dekabrgacha olib 45

borildi. 3 mingdan ortiq natija olish uchun 123 kecha kuzatishlar olib borildi. 2.14- rasmda Umumiy kuzatishlar ko’rsatilgan. Statistika shuni ko’rsatadiki median tasvir sifati 1,68 burchak sekundga teng, o’rtacha 1,76 burchak sekundni tashkil etadi. Huddi kutilganidek bu parametrlar bo’yicha 21-rasmda Samarqand observatoriyasidagi o’tkazilgan barcha kuzatishlarning tasvirlari ko’rsatilgan. 5- Jadvalda tasvir sifatining mavsumiy natijasi keltirilgan oylar Tundagi kuzatishlar soni Aniqlashlar soni Burchak sekundlarning median aniqliklari Burchak sekundlarning o’rtacha aniqliklari 46

1 2 36 1.39 1.44 2 10 168 1.33 1.39 3 9 452 1.39 1.45 4 6 241 1.56 1.61 5 14 371 1.76 1.83 6 26 772 1.96 2.03 7 9 221 1.75 1.80 8 11 61 1.78 1.83 9 17 244 1.76 1.82 10 12 305 1.52 1.71 11 5 91 1.91 1.96 12 2 52 1.64 1.63 jami 123 3014 1.68 1.76 Biz shuni aniqladikki, o’rganishlar va bir qancha asosiy astronomik tadqiqotlar pastda keltirilgan . Qor o’lchamlari va musoffo osmon kechalari etarli bo’ldi. Astroiqlimning asosiy parametri bu – tasvir sifati bо‘lib, u kuzatish joyining atmosferasi turbulentligi tufayli yulduz kо‘rinma diametrining kattalashishi va tasvir shaklining buzilishi hisoblanadi. Tasvir sifati yoy sekundlarida о‘lchanadi. Maydanak observatoriyasi va jahonning boshqa yetakchi observatoriyalarida bu kattalikning median qiymati 0.6–0.9 yoy sekundini tashkil etadi. Samarqandda tungi astronomik tasvir sifatini aniqlash maqsadida 2004 yilning yanvaridan dekabrigacha kuzatuv ishlari olib borilgan edi. Kuzatuvlar hozirgi vaqtda astronomik tasvir sifatini о‘lchashga mо‘ljallangan DIMM (Differential Image Motion Monitor) – yulduz tasvirining differensial titrashini о‘lchovchi asbob orqali amalga oshirilgan. Ma’lumki, astronomik kuzatuvlarni ochiq tunlar miqdori kо‘p bо‘lgan joyda olib borish kerak, chunki teleskopdan olinadigan ma’lumotlarning hajmi va sifati uning ishlash vaqtiga tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri bog‘liq. Ochiq tunlar miqdorini baholashda meteorologik usuldan foydalaniladi. Bu usulda yaqin orada joylashgan meteostansiyaning kо‘p yillik ma’lumotlaridan foydalaniladi. Keyin atmosfera sharoitlari: tungi astronomik tasvir sifati, bulut bilan qoplanganlik darajasi о‘rganiladi. 47

Tungi ochiq vaqtlar miqdori О‘zbekiston Gidrometeorologiya xizmat markazi tomonidan 2002-2005 yillarda olingan ma’lumotlar asosida baholandi. Umumiy sutkalar soni 1400, har bir sutkaning bulutliligi 10 ballik sistemada 8 marta baholangan. Baholarni olish vaqtlari mahalliy vaqt bо‘yicha soat 2, 5, 8, 11, 14, 17, 20 va 23 lardan iborat. Tungi ochiq vaqtlar miqdorini baholash uchun bu ma’lumotlardan sutkaning tungi qismida olingan baholar ajratib olindi. Bu vaqt tun davomida Quyosh gorizontdan 18 gradusdan past bо‘lgan vaqt oralig‘ini о‘z ichiga oladi. 2.15-rasm. Bir sutkadagi minimal xavosi ochiq soatlar miqdori 2.15-rasmda Samarqand, Toshkent, Qrim, Shimoliy Kavkaz va Pulkovo punktlari uchun oylik о‘rtachalashtirilgan bir sutkaga mos keluvchi minimal ochiq vaqtlar miqdori oyma-oy kо‘rsatilgan. Hamma kuzatish punktlari uchun sentabrda bu parametr maksimal qiymatga ega. Aniq kо‘rinib turibdiki, Samarqandda ochiq vaqtlar miqdori boshqa hamdо‘stlik davlatlaridagi astropunktlarnikidan kо‘proq. 2.16-rasmda Samarqand va Maydanak observatoriyalaridagi ochiq vaqt miqdori maksimal qiymatga nisbatan foizlarda berilgan. Samarqand bо‘yicha ma’lumotlar 2002-2005 yillarni, Maydanak bо‘yicha esa 1996-2002 yillarni о‘z ichiga oladi. Rasmga kо‘ra, mart-oktabr oylarida ochiq vaqt miqdori har ikki 48

observatoriyada deyarli bir xil, boshqa (qishki) oylarda Samarqandda bulutli tunlar soni kо‘proq. 2.16-rasm. Ochiq vaqtlar miqdorining mavsumiy о‘zgarishi Samarqand ilmiy-о‘quv observatoriyasida 2007 yilning may-iyun oylarida DIMM qurilmasi uchun yangi dasturiy ta’minot yaratildi [4] va uning yordamida may-oktabr oylarida kuzatuv ishlari olib borildi. Quyida keltirilgan 24-rasmda 2004 yilda olingan ma’lumotlar bilan birgalikda yangi dasturiy ta’minotga ega bо‘lgan DIMM qurilmasi yordamida о‘lchangan 2007 yildagi Samarqand ilmiy- о‘quv observatoriyasidagi astronomik tasvir sifati keltirilgan. 2.17 -rasm. Samarqandda о‘lchangan tungi astronomik tasvir sifati 49

Jadvalda 2004 va 2007 yillarda turli dasturiy ta’minotga ega bо‘lgan DIMM qurilmalari yordamida olingan tasvir sifati bо‘yicha statistik ma’lumotlar keltirilgan. Jadvaldan kо‘rinib turibdiki, har ikki yilda olingan ma’lumotlar bir- biriga juda yaqin statistik kо‘rsatkichlarga ega. 2004 yil (yoy sekundlari) 2007 yil (yoy sekundlari) 25 -persentil 1.23 1.27 Median qiymat 1.50 1.52 75 -persentil 1.84 1.81 О‘rtacha qiymat 1.57 1 .54 2 .18 -rasm. Tasvir sifatining kumulyativ taqsimoti Samarqandda olingan tasvir sifatining kumulyativ taqsimotini har ikki yil uchun solishtirsak (25-rasm), ularning ustma-ust tushganligining guvohi bо‘lamiz. Xulosa qilib aytganda, Samarqand observatoriyasidagi ochiq tunlar miqdori yoz oylarida yetarlicha yuqori qiymatga ega. Tasvir sifati 2004 va 2007 yillarda har-xil avvalgi va modernizatsiya qilingan DIMM qurilmasi yordamida о‘lchanganiga qaramasdan bir xil qiymatlarga ega. 50

2. 4 Samarqand observatoriyasi da qo’llaniladigan teleskop haqida Ishlab chiqaruvchi Grabb Parsons Montirovka turi minus ekvatorial montirovka. Asosiy ko’zgu diametri 480 mm, qalinligi 70 mm. Fokus masofasi: 2290 mm Fokus nisbati: 1.4,8 Nisbiy tirqish: D/F 1:4,8 Teleskopning sistemasi: Cassegring sistema. Ekvivalent fokur masofa: 9540 mm Ekvivalent nisbiy tirqish: 1:20 Masshtab: 10mm=3,6 1 Asosiy ko’zgudagi markaziy tirqish diametri 50mm. (Cassegrin ikkilamchi ko’zgu diametri 128mm). Asosiy ko’zgu tubidan vokal tekisligigacha masofa 290mm.Yordamchi teleskopga ko’zgusining diametri 160 mm. Tasminiy fokus masofasi 194 mm. Izlovchi turba AT-1: diametri: 50mm, ko’rish maydoni 11 0 kattalashtirishi 6 marta. 17m R – filtrda yulduzlarni kuzatiladi [17- 20]. 51

2 .19 - rasm . AP 10 teleskopining ko ’ rinishi52

KUZATUVCHILAR UCHUN QO ’ LLANMA . Ushbu qo ’ llanma Samarqand o ’ quv observatoriyasidagi 0.48 m lik Grabb Parsons teleskopida AP 10 kamera sini qo ’ llagan holda kuzatishlar tartibini mujassam etgan . Kuzatishlar o ’ tkazish , avvalo teleskopning va mavjud asboblarning yaxshi saqlanishini ta ’ minlash maqsadida ushbu qo ’ llanmadagi ketma - ket berilgan ko ’ rsatmalarga qat ’ iy rioya qilish talab etiladi . Teleskopni kuzatishlar uchun qulay bo ’ lgan ob - havo sharoitida “ qulay sharoit ” ishga tayyorlashning bosqichma - bosqich amalgam oshirilishi ushbu qo ’ llanmaning asosiy qismini tashkil etadi . ” Noqulay sharoit ” jarayoni esa ushbu qo ’ llanmaning alohida bandida berilgan . 1. Kuzatishdan oldin (kunduzi) Kuzatuvchi shom paytidan taxminan 1,5 - 2 soat oldin kuzatish joyiga kelib, kuzatish xonasini, teleskopni va asboblarni tungi kuzatuvga tayyorlashni boshlashi kerak. Minora va teleskopning asosiy elektr tarmog’iga ulanganligini tekshirish (tarmoq ulagichlari binoning 1-qavatida, devorda joylashgan). Tarmoqdagi tok ulagichlar balandga tomon bo’lsa tok ulangan bo’ladi. (U erda 2ta ulagich bo’lib, ish paytida ikkalasi ham qo’shilgan holatda bo’lishi shart). Teleskopning gumbazi Quyoshga teskari tomonga aylantiriladi va xonani shamollatish uchun ochiladi. Teleskop trubasining qopqog’i ochiladi (bu qopqoq berkitilgan 2ta boltga nisbatan aylantirib ochiladi). Asosiy kompyuter va kamera ulangan tarmoq filtri kabelini rozetkaga ulash. Agar qo’shilgan bo’lsa tarmoq filtrida qizil indicator yonadi. Teleskopda RA va DEC datchiklarning vaziyatini tekshirish. Kuzatishdan oldin har ikkala datchiklar istalgan yunalishlarga harakatlanishi uchun teng yo’l zahirasiga ega bo’lib, ikkita ulagichlarga nisbatan markazda bo’lishi lozim. Datchiklar harakati (regulirovkasi) qisqa oraliq pulti (pult tonkogo navedeniya) yordamida amalgam oshiriladi. 53

Asosiy kompyuter qo’shiladi va kamera kerakli haroratgacha sovutiladi. Asbobni qo’shish jarayonlari: “AP10 kamerada kuzatish uchun mo’ljallangan qo’llanma” da berilgan. Mazkur kecha uchun kuzatish rejasini tayyorlash. 2. Kechki shulalar (yassi maydon tasvirini olish) 2.1 Meridiandan ~ +1-2 soat keyin teleskop osmonning g’arb tomon qismiga, yoki osmonning bulutsiz, yorug’ bo’lmagan tomoniga o’rnatiladi. Zarurat bo’lganda soat mexanizmi qo’shiladi (ulagich soat mexanizmi blokining chapdan pastida joylashgan). 2.2 B(Blue) filtr qo’yiladi. 2.3 Qachonki osmon fonining o’rtacha qiymati tasviri bo’yicha 15000ADU dan kam bo’lsa, sinov vaqti (15 sekund) qilinadi, shu vaziyatda yassi maydon tasvirini olishni boshlash mumkin. yassi maydonning barcha tasvirlari uchun har qaysi filtrda bir xil ekspozitsiyani qo’llash tavsiya etiladi. 2.4 Kechki shulalar uchun yassi maydon tasvirlari filtrlarning quyidagi ketma-ketligi: B(Blue), V(Green), R(Red), I(Infrared) tasvirlarni ~10-15 arc.sec ekspozitsiya oralig’ida siljitish orqali yoki soat mexanizmining o’chirilgan holatida olinadi. 2.5 Tasvirda o’rtacha fon qiymatiga etibor berish zarur, u 15000 ADU dan oshmasligi kerak. Shuningdek fon qiymati 2000 ADU dan kichik bo’lganda ham tasvir olish tavsiya etilmaydi. 2.6 Yassi maydon tasvirini olib bo’lgach, xuddi shu holda 5-10 marta qora maydon ( Dark ) tasvirini ham olish kerak. (yani: yassi maydon tasviri uchun ekspozitsiya vaqti 15 sek. bo’lsa, qora maydonning har qaysi tasviri uchun ham 15 sek. bo’lishi shart. 3. Teleskopni fokusirovka qilish. 3.1 Teleskopni meridianga yaqin bo’lgan (shuningdek, ekvator qismiga yaqinroq bo’lgan) istalgan yulduzga tomon o’rnatish kerak. Soat mexanizmi qo’shiladi. 54

3.2 Bo’sh ( Empty ) filtr qo’yiladi, sinov tasvirlar seriyasi o’tkaziladi (5 sek., zarurat bo’lganda ekspozitsiya vaqtini o’zgartirish mumkin). Kamera nazorati dasturidagi, tasvirlar orasidagi vaqt 5 sek. bo’lgan Fokusing ilovasi qo’llaniladi. 3.3 Teleskop fokusirovkasi, teleskopni fokusirovka qilish pultidagi “+” yoki “-“ tugmachalar bosilib, ikkilamchi oynani siljitish orqali amalgam oshiriladi. 3.4 Tasvirlar fokuslangan hisoblanadi, agarda tasvirda “siing” qiymati kam bo’lsa. 3.5 Zarurat bo’lganda fokusirovka qilishni, kuzatish paytida ham istalgan vaqtda takrorlash mumkin. 4. Kuzatish. 4.1 Teleskopni kerakli manbaga yunaltirish (o’rnatish) uchun ish ctolidagi VI.3 dasturni qo’llang. Bu ilovaning ko’rsatmalari bilan tanishing. Teleskopni manbaga yunaltirish uchun “Teleskopning soat burchagi” va “Teleskopning og’ish burchagi” kabilarni faqat o’qish uchun ishlating. 4.2 Teleskopning manbaga to’g’ri yunaltirilganligiga ishonch hosil qilish uchun (istalgan filtr va ekspozitsiya vaqtini tanlab) sinov tasvirlari seriyasini o’tkazish kerak. Zarurat bo’lganda manbaning tasvirdagi vaziyatini nozik yunaltirish motori (motor tonkogo navedeniya) orqali o’zgartirish mumkin. 4.3 Kerakli filtrni qo’ying va ekspozitsiyani qo’shing. Har qaysi manbani kuzatish so’ngida, manba tasvirini olishdagi o’zgartish vaqti qancha bo’lsa, xuddi shunday qora maydon tasvirini olish ham tavsiya etiladi. Shuningdek, qora maydon tasvirini olishni kuzatish dasturi tugagach bajarsa ham bo’ladi. 5. Ertalabki shulalar (Yassi maydon tasvirini olish). 5.1 Teleskopni sharq tomonga, meridiangacha ~ +1-2 soat masofada, osmonning yorqin yulduzlar bo’lmagan qismiga yoki osmonning bulutlarsiz, ancha yorqin qismiga yunaltirish kerak. Zarurat bo’lsa coat mexanizmi o’chiriladi. 5.2 I ( Infrared ) filtr qo’yiladi. 5.3 Osmonning o’rtacha fon qiymati tasvir bo’yicha 2000ADU dan oshmasa, 15 sek. lik sinov ekspozitsiyaga qo’yib yassi maydon tasvirini olish mumkin. Har 55

qaysi filtrda yassi maydonning barcha tasvirlari uchun bir xil ekspozitsiyani qo’llash tavsiya etiladi. 5.4 Ertalabki shulalar uchun yassi maydon tasviri, ekspozitsiyalar oralig’ida tasvirni ~ 10-15 arc.sek. ga o’zgartirish orqali filtrlarning quyidagi ketma-ketligi bo’yicha olinadi: I(Infrared), R(Red), V(Green), B(Blue). 5.5 Tasvirda fonning o’rtacha qiymati 15000 ADU dan oshmasligi kerak. Shuningdek, 2000 ADU dank am bo’lgan fon bilan ham tasvir olish tavsiya etilmaydi. 5.6 Yassi maydon tasvirini olish tugagach, xuddi shunday vaqt yig’indisi bilan qora maydon ( Dark ) ning ham 5-10 ta tasvirini olish kerak bo’ladi (yani: silliq maydon tasviri uchun ekspozitsiya vaqti 15 sek. bo’lgan bo’lsa, qora maydon tasviri uchun ham 15 sek. bo’lishi kerak). 6. Teleskopni yopish. 6.1 Teleskopning soat mexanizmi o’chiriladi. 6.2 Asbobni, AP10 kamerasida kuzatish qo’llanmasidagi ko’rsatmalarga asosan o’chiriladi. 6.3 Kompyuter o’chiriladi. 6.4 Teleskop trubasining qopqog’i yopiladi. 6.5 Teleskop quyidagi holatlarga qo’yiladi: RA=00:00:00 va DEC=- 25:00:00. 6.6 Teleskop gumbazi “ Park ” vaziyatiga qo’yiladi. Teleskop gumbazi yopiladi. 6.7 tarmoq filtri kabeli manbadan uziladi (zarurat bo’lganda shnur rozetkadan chiqariladi). 6.8 Zarurat bo’lganda binoning asosiy tok manbai o’chiriladi. 6.9 Ketishdan avval binoning asosiy eshigi yopiladi. 56

7. noqulay ob-havo. 7.1 Agarda; qalin bulut, tuman, yuqori namlik (8% va yuqori), yomg’ir, qor yoki kuchli shamol kabilar tufayli kuzatish imkoni bo’lmasa, teleskop gumbazini ochmang. 7.2 agar kuzatish paytida, ob-havo keskin o’zgarsa (yomg’ir boshlansa yoki namlik birdaniga ko’tarilsa) zudlik bilan teleskop gumbazini yoping va 6-banddagi asbobni va teleskopni o’chirish ko’rsatmalariga rioya qiling. 7.3 momaqaldiroq paytida barcha qurilmalarni elektr manbaidan o’chirish kerak va binoning asosiy elektr manbaini o’chirish zarur. 57

Xulosa Shunday qilib, nazorat etilmaydigan texnogen omillarning kuchayishi natijasida astronomik kuzatishlarning aniqlik darajasi pasayib ketadi. Juda uzoq davom etadigan ba’zi-bir kuzatuvlar uzilib qoladi. Ko’p yillik mehnatlar zoe ketadi. 150 yildan quyosh observatoriyasi hududida olim va injinerlar tomonidan o’ta muhim biodinamik, geofizik, geodezik kuzatishlar olib borilmoqda. Buning natijasida kata amaliy ahamiyatga ega bo’lgan bilimlar majmui to’plandiki, ulardan insonlar juda uzoq vaqt foydalanishadi. Biz esa albatta vatanimiz hududidagi observatoriyalarni imkon darajasida himoyalashimiz, undan keng maqsadlarda foydalanishimiz va yoshlarimizga uni asrab avaylash haqaida ma’lumotlar berishimiz kerak bo’ladi. Chunki observatoriyalar natijasida olingan natijalar ertamizni belgilab beradi, uni yoritishga zamin yaratadi. Shuning uchun ham bu masala hozirgi kun dolzarb masalalaridan biri bo’lib qolmog’i kerak deb o’ylayman. BMI ning o’rganish natijasida Samarqand observatoriyasidagi kuzatish ishlari bilan tanishib quyidagi xulosaga kelishimiz mumkin. - Kuzatishdagi astroiqlimni o’rganish va natijalarini yozib borish - SamDu qoshidagi “Grubb Parsons ” teleskopi miqyosida olingan olingan kuzatuv ishlarini boshqa observatoriyalardagi olingan natijalar bilan taqqoslash -Samarqand observatoriyasini qo’shni observatoriya bo’lgan Maydanak balandtog’ observatoriyasi astroiqlimi bilan taqqoslab turli parametrlarini o’rganish - SamDU observatoriyasi tarixi va undagi qilingan ishlar bilan tanishib borish bilan birgalikda uning bugungi kundagi mavqeyini aniqlash - Observatoriya hududida qilingan ishlar va undagi astroiqlimni har yilgi olingan ma’lumotlar asosida nazorat qilish bilan birgalikda kuzatishlarda yo’l qo’yilgan kamchiliklarni bartaraf qilish va tasvir sifatini yoki kuzatilayotgan osmon jismlarini o’rganishda ularni yaxshiroq kuzatish imkoniyatlarini yaratish - Observatoriyada ochiq tunlar va bulutli tunlarni hisobga olib har yillik jadvallar tuzish bilan xulosalash mumkin. 58

Adabiyotlar 1. I.A.Karimov “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari” Toshkent O’zbekiston 2009yil 2. I.A.Karimov “Mamlakatimizda demokratik islohatlarni yanada chuqurlashtirish va bu fuqorolik jamiyatining rivojlantirish kontsepsiyasi” 12 noyabr 2010yil. 3. Mursalimova G., Raximov A. Umumiy astronomiya kursi. Toshkent. ,,O’qituvchi “ 1976 y 4. Sarazin M. and Roddier. The ESO differential image motion monitor // Astron.Astrophys. – 1990. – 227. – p.294-300. 5. Шевченко В.С. Результаты астроклиматических наблюдений на горе Майданак, Астрон.журн. 1973. том 50, вып.3. – с.632-644. 6. Щеглов П.В. Распределение измеренных фотоэлектрических r0 для двух среднеазиатских вершин и для свободной атмосферы // Астрон. цирк. -1980/ - № 1124, С.3-4. 7. Новикова Г.В. Сравнения метеорологических характеристик изолированных вершин Средней Азии, Чили, Калифорнии, Астрон. циркуляр, № 491.– с.5-6. 1968. 8. Новикова Г.В. О метеорологических параметрах астроклимата // Атмосферная оптика, М.: Наука, 1970. – с.10-16. 9. Кардополов В.И., Слуцкий В.Е., Хецелиус В.Г., Шевченко В.С. Результаты годичных наблюдений астроклимата на горе Майданак // Астрон., 1971.№643. – с.2-4. 10. Гладышев С.А. и Широкова М.Г., Количество наблюдательного времени в ВСЭ ГАИШ на горе Майданак за 1979-1985г // Методы повышения эффективности оптических телескопов, (ред. Гладышев С.А.) Издательство МГУ. – с. 45-50 1987. 59

11. Новикова Г.В. О количестве наблюдательного времени на изолированных горных вершинах // Астрон. цирк. 1972, № 672, С.5-7. 12. http :// www . campbellsci . co . uk 13. http://www.climate. uz/uz/section.scm? sectionIdқ7167&contentIdқ7175 14. Исаков И.С., Кардополов В.И., Соловейчик В.И. Прозрачность на г. Майданак по фотометрическим и актинометрическим наблюдениям // Атмосферная оптика, Ред. Дивари Н.Б. М.: Наука, 1974. – с.126-130. 15. Кардополов В.И., Филипьев Г.К. О прозрачности атмосферы и фоне ночного неба на г. Майданак в июне-июле 1976 г. // Писма в астрон. журн., 1979, т. 5, № 2, с.106-109. 16. Железнякова А.И. Прозрачность атмосферы в оптическом и инфракрасном диапазонах длин волн и ее вклад в эффективность астроклимата // «Астроклимат и эффективность телескопов». (ред. Шевченко В.С., Курмаева А.Х.) Ленинград.: Наука, 1984а. – с.40-47. 17. Тиллаев Ю.А., Ильясов С.П., Гранкин К.Н. Вариации атмосферной экстинкции на горе Майданак . // Доклады Академии наук РУз, 2004, №6 . – с 27 -2 9. 18. Зданавичюс К., Суджюс И.. Условия для фотометрической фотометрии на горе Майданак // Астрон. цирк. № 988, С.4-5. 1978. 19. Видьмиченко Э.А., Воицехович В.В. Некоторые аспекты адаптивной компенсации атмосферных турбулентных искажений // Атмосферная нестабильность и адаптивный телескоп. Л.: Наука, 1988 С. 106-109. 20. Бердников Л.Н., Шевченко В.С. Временной спектр колебаний прозрачности на горе майданак // Атмосферная нестабильность и адаптивный телескоп». Л: Наука, 1988. – с.131- 60

O'xshashlar

Yulduz to`dalarini tadqiq etish

Optik teleskoplar sharxi

Quyoshning asosiy xarakteristikasi

O’rtа Оsiyo аstrоnоmlаrining fаn tаriхidа tutgаn o’rni vа uni аstrоnоmiyadа o’qitish

Кометаларни ўрганиш