Quyosh tojidagi nuqtasimon tizmalar va ularning ko`rsatgichlari - Astronomiya - Diplom ishlar

Quyosh tojidagi nuqtasimon tizmalar va ularning ko`rsatgichlari

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

991.5 KB

Ko'chirib olish

« Quyosh tojidagi nuqtasimon tizmalar va ularning ko`rsatgichlari »

Reja : Kirish I bob. Quyosh va uning toji. 1. 1. Quyoshning umumiy tuzilishi. 1.2. Quyoshning asosiy fizik ko`rsatgichlari. 1.3. Quyoshning toji va uning hosil bo`lishi. II. bob. Quyosh atmosferasi 2.1 Quyosh fotosfera 2.2 Quyosh xromosfera 2.3 Quyosh toji III. bob . Atmosferaning mayda strukturasi 3.1 Fotosferada granulyatsiya va tebranishlar 3.2 Xromosferada supergranulyatsiya va spikulalar 3.3 Tojda sirtmoqsimon yoki yoysimon tuzilmalar va yorug` toj nuqtalar 2.3. Tojdagi nuqtasimon tuzmalarni tadqiqoti va metodik taxlili. XULOSA. ADABIYOTLAR 22

Kirish Koinot tabiatning tugalmas kitobidir. Uning sirlarini o`rgangan inson o`z tarixini zamon kelajagini bilib oladi. Koinotda mavjud jismlar, va ularning harakatlanishi va bu harakatning bizning planetamizga ta`sirini o`rganish hammaning diqqat etiborini tortadi. Bu hodisalarni o`rganishda astronomiya, astrofizika, astrometriya, osmon mexanikasi kabi fanlarning rivojlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Quyosh yerdagi hayotni ta ` minlovchi o` lkan olovli shar bo ` lib uning yorug ` ligi , energiyasi yerdagi hayotni davomiyligini ta ` minlaydi . Quyosh protuberanetslari quyosh atmosferasidagi “ osilib ” turuvchi qizigan gaz bulutlaridir . Protuberanetslar haqida ma ` lumot olish oson emas . Sababi Quyosh sirtining haroratining issiqligidir , juda katta tezlikda harakatlanishi , quyosh tojidan ichkarida joylashganligidir . Ilmiy adabiyotlardan va internetdan olingan ma ` lumotlarga asoslanib protuberanetslarning ko ` pgina xususiyatlarini o ` rganish mumkin . Mavzuning dolzarbligi: Osmon yoritgichlarni harakatlari va ularning fizik xususiyatlarini o`rganish insoniyatni doimo o`ziga jalb qilgan. Ayniqsa quyosh sestemasida bo`ladigan astronomik jarayonlarni sabablarini va ularga ta`sir etuvchi tashqi kuchlarnni aniqlash dolzarb masala bo`lib kelgan. Koinot sirlarini o`rganish insoniyatning azaliy orzusi bo`lgan. Buning uchun insonlar kuzatish qurilmalarini yaratishdi va takomillashtirib borishmoqda. Quyosh tojidagi nuqtasimon tizmalar va ularning ko`rsatgichlarini, ta`sir etuvchi omillarni o`rganish hozirgi astronomik olimlar uchun qiziqarli mavzulardan biridir. Bu esa Quyosh temperaturasi haqidagi bilimlarimizni oshirishga yordam beradi. Shuning uchun bu Bitruv. Malakaviy.Ishimning mavzusini “Quyosh tojidagi nuqtasimon tizmalar va ularning ko`rsatgichlari” deb tanlandi. Bu mavzu 33

dolzarb mavzudir. Shu sababli ham biz bitiruv malakaviy ishimizni shu mavzu asosida olib bordik. Bitiruv malakaviy ishimning maqsadi va vazifalari: Quyosh ichki tuzilishi va uning atmosferasini haqidagi bilimlarimizning oshirish uchun quyosh atmosferasidagi Protuberanetslarning fizik holatini bilishimiz asosiy rol o`ynaydi. Quyoshdagi bo`ladigan energetik o`zgarishlarning uning atmoserasi tizilishi va undagi tizmalarni turlari va ularni shakllarini o`rganishdan iboratdir. Ishning ilmiyligi va ahamiyati: Mavzuga oid ilmiy manbalar va kerakli adabiyotlardan foydalangan holda protuberanetslarning yashash vaqti, harorati, balandligi, kengligini hosil bo`lishi shartlari o`rganildi. Ushbu malakaviy bitiruv ishidan umumiy astronomiya kursida, Astrofizika fanlarida foydalanish mumkin. Har qanday o`rganilayotgan obyekt qanday holatda bo`lishidan qat`iy nazar ularni fizikaviy-ximiyaviy xossalarini, ayniqsa spektroskopik xossalarini bilish, ulardan amaliyotda to`g`ri foydalanishga olib keladi. Bu esa o`z navbatida hurmatli prezidentimiz aytganlaridek tabiat in`om etgan xom-ashyolardan to`g`ri ilmiy asoslangan holda foydalanish iqtisodiy samaradorlikni oshiradi 1 . 2010 yil 12 noyabr kuni hurmatli prezidentimiz I.A.Karimov O`zbekiston Respublikasi Oliy majlisi qonunchilik palatasi va senatining qo`shma maslisida “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni ya`nada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi” mavzusida ma`ruza qildilar  2 . O`z ma`ruzalarida oltita yo`nalishni eng muhum ustuvor vazifalar sifatida belgilab berdilar. Bu yo`nalishlar quyidagi yo`nalishlardir. 1. Davlat hokimiyati va boshqaruvni demokratlashtirish 2. Sud-huquq tizimini isloh qilish 3. Axborot sohasini isloh qilish, axborot va so`z erkinligini ta`minlash 4.O`zbekistonda saylov huquqi erkinligini ta`minlash va saylov qonunchiligini rivojlantirish 5. Fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish 6. Demokratik bozor islohotlarini va iqtisodiyotini liberallashtirishni yanada 44

chuqurlashtirish Oltinchi yo`nalishda raqobat to`g`risida to`xtaldi. Raqobatlasha oladigan har qanday mahsulot yoki shu mahsulotni ishlab chiqaruvchi ilmiy asoslangan bo`lsagina yoki uni ishlab chiqaruvchining ilmiy saviyasi yuqori darajada bo`lganligini bu mahsulot raqobatlasha olishi mumkin ekanligini anglash mumkin. Ushbu kontseptsiya O`zbekiston zaminida yashayotgan fizik, ximik, biolog, vrach, injener, iqtisodchi, moliyachi, talaba va hokazo, kim bo`lishdan qat`iy nazar hamma uchun dastrul amal bo`lib hizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishini tuzilishi: Kirish, ikki bob va foydalanilgan adabiyotlarni o`z ichiga oladi. sahifadan, rasmdan iborat. 55

I bob. Quyosh va uning toji. 1.1. Quyoshning umumiy tuzilishi Quyosh markazida quyosh yadrosi joylashgan. Fotosfera — bu Quyoshning ko`rinma sirti bo`lib, asosiy nurlanish manbai hisoblanadi. Quyoshni quyosh toji o`rab olgan. Uning temperaturasi juda yuqori, ammo judayam siyrak. Shuning uchun uni Quyosh to`la tutilganda qurollanmagan ko`z bilan ko`rish mumkin. 1.1-rasm. Quyoshning tuzilishi Quyosh yadrosi. Quyoshning markaziy qismida radiusi taxminan 150 000 kilometr bo`lgan yadroda termoyadro reaksiya bo`ladi. Yadrodagi modda zichligi taxminan 150 000 kg/m 3 ni tashkil qiladi (suvdan 150 marta zichroq va Yerdagi eng zich metal osmiyadan ham ~ 6,6 marta zichroq, yadro markazidagi temperaturasi esa 14 million gradusdan ortiqroq. SOHO da o`tkazilgan missiya ma`lumotlari analizi shuni ko`rsatadiki, yadroda Quyoshning o`z o`qi atrofida aylanish tezligi sirtiga qaraganda ancha katta [6,7]. Yadroda proton-proton 66

termoyadroviy reaksiya kechadi, natijada to`rtta nuklondan iborat bo`lgan geliy-4 hosil bo`ladi. Bunda har bir sekundda 4,26 million tonna modda nurlanishga aylanadi. Ammo bu Quyosh massasi (2x10 27 tonna) ga nisbatan nihoyatda kichik hisoblanadi. Quyosh atmosferasi Samo jismini o`rab turuvchi shaffof gaz qobug` uning atmosferasi deb ataladi. Bunga Yerni o`rab turuvchi shaffof gaz qatlam misol bo`la oladi. Kunduzi bulutsiz paytlarda Yer atmosferasi bizga ko`m-ko`k osmon sifatida ko`rinadi. Osmon (atmosfera)ning tiniqlik darajasi undagi zarrachalarning nurni yutish (sochish) qobiliyati (К  ) ga, konsentratsiyasiga (N) va ko`rinish chizig`ining uzunligi (l) ga bog`liq. Yutish (sochish) koeffitsenti К  yuza birlikka ega va nurlanishning to`lqin uzunligiga bog`liq. Bu uchala ko`rsatkichning ko`paytmasi birlikka ega bo`lmagan miqdor bo`lib u atmosferani optik qalinligi (  = К  Nl) (2.1) deb ataladi. Atmosfera orqali o`tayotgan yorug`lik nuri intensivligini е-  marta o`zgaradi, ya`ni  = 1 bo`lgan atmosferadan o`tayotganda yorug`lik kuchi 2,7 marta,  = 2 bo`lganda 7,5 marta kamayadi! Ya`ni   1 qatlamlar bizga deyarli ko`rinmaydi. Shunday qilib Quyosh atmosferasi optik qalinligi   1 bo`lgan qatlamlarni o`z ichiga oladi. Tutash spektrning  = 0,5 mkm uchun  0,5=1 bo`lgan gardish markazida ko`rinadigan qatlam Quyosh atmosferasining ichki chegarasi deb qabul qilingan va atmosferada balandlik ana shu qatlamdan boshlab o`lchanadi. Fotosfera. Agar samo jismi atmosferaga ega bo`lsa, uning gardishi markazi eng oydin (ravshan) bo`ladi va undan gardish cheti tomon uzoqlashgan sari oydinlik kamayib boradi. Yuqorida ta`kidlaganimizdek biz tutash spektr nurida fotosferani ko`ramiz. Fotosferaning intensivligi (I) gardish markazida eng yuqori (masalan  =0.5 mkm da I 0 =4.6  10 4 vt/sm 2 steradian) va undan uzoqlashgan sari avval asta-sekin keyin gardish cheti yaqinida tez suratlar bilan kamayib boradi. Fotosfera (yorug`lik nuri chiqaradigan qatlam) qalinligi taxminan ~320 km ga yetadi va Quyoshning ko`rinma sirtini hosil qiladi. Fotosferadan Quyosh nurlanishining asosiy qismi optik (ko`rinuvchi) nurlar chiqaradi. Quyoshning chuqur qatlamlaridan sirtigacha yetib kelmaydi. Temperatura fotosferada o`rtacha 77

5800 K ga yetadi. Bu yerda gazning o`rtacha zichligi 1/1000 yer havosining zichligiga, temperatura fotosferaning tashqi chetida 4800 K gacha kamayadi. Vodorod bunday sharoitda to`lig`incha neytral holatini saqlaydi . Fotosferada hamma vaqt o`rtacha statsionar holat xukm suradi deb hisoblash mumkin. Undan fazoga qancha energiya sochilsa unga ichki qatlamlardan shuncha energiya keladi. Fotosferada energiya nurlanishni yutilishi (manfiy vodorod ionlarini ionlanishi) va qayta sochilishi (manfiy vodorod ionlari hosil bo`lishi) yo`li bilan uzatiladi (nuriy uzatish). Bunda vodorodning manfiy ionlari asosiy rol o`ynaydi. Yuqori temperaturadagi gaz yuqori bosimga ega bo`ladi. Fotosfera moddasining bosim kuchi og`irlik kuchiga teng va unga qarama-qarshi yo`nalgan, ya`ni . fotosfera hamma vaqt gidrostatik muvozanatda. Xromosfera Fotosfera ustida joylashgan xromosfera tutash spektr nurlarida to`la tiniq. Shu bilan birgalikda xromosferaning ravshanligi fotosferanikidan yuzlab marta kam. Xromosferani Quyosh to`la tutilgan paytda bir necha minut davomida qirmizi xalqa sifatida yaqqol ko`rish mumkin (2.2-rasm). Halqaning kengligi 16  -20  , ya`ni xromosferani qalinligi 12-15 ming km fotosferani o`rab turadi . Xromosferaning spektri emission chiziqlardan iborat. Bu chiziqlar fotosfera spektrida (geliyniki bundan mustasno) qora chiziq shaklida ko`rinadi. Biroq xromosfera spektrida ionlar va yuqori uyg`onish potensialiga ega bo`lgan atom va ionlarning spektral chiziqlar fotosferanikiga qaraganda intensivroqdir. Bu xromosferada temperatura yuqoriligini ko`rsatadi. Quyosh atmosferasi bu qismining nomining kelib chiqishi, uning qizg`ish rang bilan bog`liq. Uning ko`rinma spektrida vodorod nurlanishi H-alfa qizil chizig`i asosiy rol o`ynaydi. Xromosferaning yuqori chegarasi silliq sirtni ifodalamaydi. Undan har doim issiq spikula deb ataluvchi tashlanmalar sodir bo`ladi. Xromosfera temperaturasi 4000 dan 15 000 gradusgacha o`sadi. Xromosfera zichligi uncha katta emas. Shuning uchun uning yorqinligi oddiy sharoitda kuzatish uchun yetarli emas. Ammo, to`liq Quyosh tutilishda, Oy yorqin fotosferani yopganda, uning yuqorisida joylashgan xromosfera ko`rinadigan bo`lib qoladi va qizil rangli yorug`lik chiqaradi. Uni har qanday vaqtda maxsus optik filtr yordamida kuzatish mumkin. 88

1 .2-расм Quyosh to`la tutilgan paytda Oy gardishi atrofida ko`rinadigan halqani (xromosfera) spektri: yorug` halqalar har xil spektral chiziqlarda xromosferani ko`rinishi (halqalar chetidagi dungliklar protuberanetslar). 1 .3 -rasm . Quyosh toji. 1999 yildagi to`la Quyosh tutilish paytida suratga olingan Toj — xromosfera ustida joylashgan va u Quyosh atmosferasining eng keng (1  2  R  ) qatlamidir. Tojning shakli o`zgaruvchan va Quyosh aktivligi darajasiga bog`liq: maksimum yillarida deyarli simmetrik, minimumda-asosan ekvator bo`ylab cho`zilgan. Tojning intensivligi fotosferanikidan million marta kam, shuning uchun uni Quyosh to`la tutilgan paytda oq nurda gardish tashqarisida aniq ko`rish mumkin. U Quyoshning so`nggi tashqi qobig`i, uning temperaturasi juda 99

yuqori 600 000 dan 5 000 000 gradusgacha, uni qurollanmagan ko`z bilan faqat to`liq quyosh tutilish paytida ko`rish mumkin. Quyosh toji moddasi zichligi juda kam, shuning uchun uning yorqinligi uncha katta emas. Toj yorug`lik nurlarida tiniq, biroq radionurlanishni kuchli darajada yutadi. Tojni radionurlanishi ozod elektronlarni protonlar elektrik maydonida tormozlanishi natijasida hosil bo`ladi. Toj temperaturasi 1 - 2 million gradus, elektron konsentratsiyasi 10 11 -10 15 1 /m 3 . Quyosh shamoli. Quyosh tojining tashqi qismidan quyosh shamoli- ionlashgan zarralar oqimi (asosan protonlar, elektronlar va alfa zarralar), 300-1200 km/s tezlik bilan uchib chiqadi va geliosfera chegarasigacha asta-sekin zichligini kamaytirgan holda tarqaladi. Yerdagi ko`pgina holatlar quyosh shamolining g`alayonlanishi bilan bog`liq. Masalan, geomagnitik buron va qutb yog`dusi kuzatiladi [8,9]. Protuberanetslar – xromosfera gardishining chekka qismlarida lemb chegarasidan bir necha yuz ming kilometrgacha ko`tarila oladigan “olovli tillardir”. Ular turli formalarda, xususan pichan g`arami, halqasimon shakllarda bo`lib, ko`pincha Quyosh sirtiga perpendikulyar bo`ladi. Protuberanetslarning asosi xromosferada yotib, uch qismi Quyosh atmosferasining toj qismigacha boradi. Protuberanetslar xromosfera va Quyosh tojida modda almashinuvida asosiy “tomirlardan” hisoblanadi. Protuberanetslarning temperaturasi 20000 K da yaqin. Protuberanets diskka proyeksiyalanganda uning ko`rinishi qora tola shaklida bo`ladi. Protuberanetslar Quyoshning eng yirik obektlardan bo`lib, ularning uzunligi va balandligi bir necha yuz ming km gacha, asosining qalinligi esa bir necha yuz km gacha yetadi [10-12]. 1010

1.2 Quyoshning asosiy fizik ko`rsatkichlari Osmonda Quyosh bizga taxminan yarim gradus burchak ostida, aylana shakldagi barkash sifatida ko`rinadi. Quyosh gardishining chetlari keskin chegaraga ega va uning radiusini yetarli darajada yuqori (bir burchakiy yoy sekundi) aniqlik bilan o`lchash mumkin. Bunday o`lchashlar yil dovomida Quyoshning burchakiy diametri biroz (31  31  -afeliyda (iyulni boshida), 32  35  perigeliyda (yanvarni boshida)) o`zgarib turishini ko`rsatadi. Bu o`zgarishlar orbitaning elliptikligi tufayli Quyosh bilan Yer orasidagi masofani biroz uzayishi va qisqarishi bilan bog`liq. Quyoshning haqiqiy radiusi uning pulsatsiyalanishi tufayli biroz kattalashib va kichrayib turadi va u o`z o`qi atrofida aylanganligi tufayli aylanish o`qi bo`ylab biroz siqilgan bo`lishi ham kerak. Biroq bunday o`zgarishlar miqdori bir necha o`n km dan oshmaydi, shuning uchun ularni o`lchash mushkul masala. Bunday o`zgarishlar kichik bo`lganligi uchun ular Quyoshning boshqa ko`rsatkichlarini hisoblashga katta ta`sir ko`rsatmaydi. Quyosh gardishining burchakiy kattaligi va Yerdan ungacha bo`lgan masofani (bu masofa Astronomik har yillik jadvallarda har bir sana uchun keltiriladi) bilgan holda uning radiusini hisoblab topish mumkin. Quyosh plazma shar bo`lib, uning o`rtacha radiusi 696000 km. Quyosh gaz shar bo`lsada, u keskin chegaraga ega ekanligi uning moddasini nur yutish xususiyati bilan bog`liq. Quyoshning hajmi 1,4  10 27 m 3 , massasi 2  10 30 kg va o`rtacha zichligi 1410 kg/ m 3 . Quyosh yuzida og`irlik kuchining tezlanishi 274 m/ s 2 . Quyosh barcha tomonga, shu jumladan biz (Yer) tomonga ham nurlanish sifatida energiya sochadi. Yer atmosferasidan tashqarida, Quyoshdan bir astronomik birlik masofada uning nurlariga tik o`rnatilgan yuzaga, o`rtacha 1366,5 vt/m 2 quvvat tushadi. Agar bu yuza birligiga tushayotgan quvvatni radiusi bir a.b. ga teng sfera sirti yuzasiga ko`paytirsak barcha tomonga sochilayotgan energiya quvvatini topamiz va u Quyoshning to`la quvvatiga teng bo`ladi, ya`ni 3,86 10 26 vt. Bu qiymat Quyosh aktivligini o`zgarishi bilan biroz (0,15 %) o`zgarib turadi. Agar 1111

Quyoshdan barcha tomonga sochilayotgan to`la energiyani uning sirti yuziga bo`lsak Quyosh sirti yuza birligidan sochilayotgan quvvatni topamiz va u 6,35  10 7 vt/m 2 . Agar Quyosh absolyut qora jism singari nurlanish sochadi deb hisoblasak, unga Stefan-Bolsman formulasini qo`llashimiz va Quyosh sirtining temperaturasini hisoblashimiz mumkin. Bunday hisoblash Quyosh yuzining effektiv temperaturasi 5785 K ekanligini ko`rsatadi [ 3, 4]. Quyosh o`z o`qi atrofida aylanadi. Bu o`q ekliptika tekisligi bilan 83 gradus burchak tashkil qiladi. Quyoshni o`q atrofida aylanishi Yerni uning atrofida aylanishi bilan bir xil yo`nalishida, sharqdan g`arbga qarab, ro`y beradi. Aylanish tezligi Quyosh ekvatorida 2 km/s ga teng va ekvatordan shimol va janubga tomon kamayib boradi va bu kamayish qattiq jism, sharnikidan kuchli. Bu hodisa Quyosh o`z o`qi atrofida aylanishi differensial aylanish ekanligini va uning kattiq jism emasligini ko`rsatadi. Odatda o`q atrofida aylanish burchak tezliklarda berilgani uchun biz ham Quyoshning differensial aylanish qonunini burchakiy tezlik orqali ifodasini yozamiz.  = 14,38  - 2,7  sin 2  , ( 2 .1) Bu yerda  - burchakiy tezlik (grad/sutka),  - Quyosh sirti uchun geliografik kenglik. Yuqorida keltirilgan formula yordamida Quyoshning siderik aylanish davrini hisoblash mumkin. Quyosh ekvatorida (  =0) u 25 kunga, qutblari yaqinida esa 30 kunga teng. Sinodik aylanish davri bundan taxminan 2 kunga uzun va u Yerni Quyosh atrofida aylanishi bilan bog`liq. Quyoshning differensial aylanishi uning aylanish momentini fotosfera ostidagi oqimlar va maydonlar ta`sirida qayta taqsimlanishi bilan bog`liq va u Quyosh yuzida magnit maydonlar hosil qilishda, aktivlikni shakillanishida asosiy rol o`ynaydi . Optik, ya`ni yorug`lik nurlarida Quyosh spektri qora chiziqlar bilan kesilgan rang-barang tasma sahndan (tutash yoki uzluksiz nurlanish) iborat. Odat bo`yicha spektr deganda ko`z oldimizga keladigan bu rang-barang nurlar ketma-ketligida har xil rangli (qizil, sariq, yashil, havorang, ko`k, binafsha) nurlar biridan ikkinchisiga o`tishi asta-sekin ro`y beradi, ikki xil rangli nurlar orasida ularning 1212

aralashmasidan iborat rangli nurlar joylashadi. Masalan qizil va sariq rangli nurlar orasida qirmizi va sarg`ish qizil nurlar o`rin egallagan, ya`ni har xil rangli nurlar orasida keskin uzilish yo`q va shuning uchun bunday rangli nurlar ketma-ketligi uzluksiz yoki tutash spektr deb ataladi. Mazkur kursning birinchi bobida biz tutash spektrni hosil bo`lish mexanizmlari (issiqlik va noissiqlik)ga to`xtalgan edik. Fizik nuqtai nazardan har xil rangli nurlar bir-biridan ularni tashkil etgan fotonlar har xil energiya (kvant)ga ega ekanligi bilan farq qiladi va bu energiya nurlanish 2.1-rasm . Quyosh spektri: rang-barang tutash spektr sahnida qora chiziqlar bo`lib, ular Fraungofer chiziqlari deb ataladi. Pastda to`lqin uzunliklari 0.1 nm larda. Harflar bilan Fraungofer kuchli chiziqlarni belgilagan: C va F vodorod, D natriy chizig`i. chastotasi (  )ga (to`lqin uzunligi (  c  )ga) bog`liqdir. Binafsha rangli foton (kvant)lar qizil ranglilarga qaraganda yuqori energiyaga ega. Shunday qilib tabiatan biz tutish spektrda har xil rangli nurlanishlar ketma-ketligi bilan birgalikda har xil energiyali kvantlar ketma-ketligini ko`ramiz. Quyoshning optik spektri to`lqin uzunliklari bo`yicha 3900 Ǻ dan 7600 Ǻ (bir Ǻ = 10 -10 m) gacha bo`lgan oraliqni ishg`ol etadi. Bu oraliqdagi kvantlar energiyasi 3.0 elektronvolt (ev) dan to 1.6 ev gacha bo`lgan diapazonga to`g`ri keladi. 1313

2.2-rasm. Quyosh spektrining optik diapazoni. Eng intensiv chiziqlar А , В , C, D, F, G, H, K harflar bilan belgilangan. Spektr ustidagi sonlar to`lqin uzunliklari angstreumlarda, ostida kimyoviy belgilari. Quyosh energiyasining 99 % optik diapazondagi tutash spektrda sochiladi. Bu energiya Quyoshning ichki qatlamlaridan uni yuza qatlamiga chiqadi va undan fazoga tarqaladi. Tutash spektr sahnida biz har xil qoralik va kenglik (intensivlik)dagi ko`plab (20 000 dan ortiq) chiziqlarni ko`ramiz. Quyosh spektrida qora chiziqlarni birinchi bor 1814 yilda nemis optik olimi Fraungofer kuzatgan va shuning uchun bu chiziqlar fraungofer chiziqlari deb ataladi. Fraungofer chiziqlari fizik laboratoriyada kuzatiladigan qizdirilgan gazlarning emission chiziqlariga mos kelishini 1859 yilda nemis olimlari Kirxgof va Bunzenlar kashf etganlar. Hozirgi kunda Quyosh spektrida 72 kimyoviy elementning chiziqlari borligi aniqlangan. Bu chiziqlar orasida qoraligi va kengligi bo`yicha eng intensivi kalsiy ioni ( Са II) ga tegishli bir juft chiziqlardir. Ular optik spektrni qisqa to`lqinli chegarasi yaqinida joylashganlar (  1 =3968 Е va  2 =3933 Е ) Bu chiziqlarni Frangofer Н va К chiziqlar deb belgilangan. Intensivligi bo`yicha keyingi o`rinlarni vodorodning balmer seriyasiga kiruvchi chiziqlar ( Н  , Н  , Н  ...) va ulardan keyin neytral metallar natriy (Na), magniy (Mg), temir (Fe) atomlari chiziqlari egallaydilar. Fraungofer chiziqlari yutilish (absorbsion) chiziqlaridir. Ular Quyoshning ichki qatlamlaridan chiqib kelayotgan tutash spektrga ega bo`lgan nurlanishni atmosfera qatlamidagi ionlar ( Са II) va atomlar ( Н , Na, Mg, Fe...) tomonidan 1414

yutilishi natijasida hosil bo`lganlar. Atmosferadagi har bir ion yoki atom o`ziga xos va mos chastota (to`lqin uzunlik)larda tutash spektrda sochilayotgan nurlanishni yutadi va spektrni shu qismida intensivlik pasayadi, ya`ni yorug` tutash spektr sahnida qora chiziq hosil bo`ladi. Bunday murakkab spektr fizik laborotoriya sharoitida kuzatilmaydi va uni tushuntirish uchun Quyosh nisbatan past temperaturali siyrak gaz atmosferaga ega bo`lsa kerak, degan xulosaga kelamiz. Bunday atmosferada balandlik bo`yicha temperatura, zichlik va gaz bosimi kamayib borishi kerak. Quyosh va yulduzlarning bunday atmosfera qatlami fotosfera ya`ni yorug`lik sferasi deb ataladi. Fotosfera Quyosh va yulduzlarda yagona qatlam emas, fotosfera ustida atmosferaning yuqori qatlamlari joylashgan. Quyosh moddasining energiya chiqaruvchanligi. Quyosh barcha tomonga L  =4 . 10 26 J/s quvvat bilan energiya sochmoqda. Har xil yoshdagi geologik topilmalar kimyoviy tarkibini tahlil qilishlarini ko`rsatishcha oxirgi 3 milliard yil ichida Quyosh energiyasi quvvati sezilarli o`zgarmagan. Demak t=3 млд . йил davomida Quyosh Е  L   t=3.6.10 44 J energiya sochgan. Bu energiyani Quyosh massasi (   =2 . 10 30 kg) ga bo`lsak Quyosh moddasining energiya chiqaruvchanlik qobiliyatini topamiz, ya`ni u  Е =1.8 . 10 13 J/kg. Portlovchi modda eng katta energiya chiqaradi va uning uchun  Е =10 7 J/kg, ya`ni Quyosh moddasinikidan juda (10 6 marta) kam. Qanday jarayon Quyoshnikidek  Е bera oladi? Faqat termoyadro jarayoni Quyosh moddasinikidek yuqori energiya chiqaruvchanlikka ega. Haqiqatdan to`rta protondan bitta geliy atomi yadrosi hosil bo`ladi va 3 % massa energiya (  Е  4 . 10 -12 Ж ) ga aylanadi. Agar yadro reaksiyasi tufayli 1 kg modda butunlay geliy moddaga aylanadi deb olsak u holda bu termoyadro (proton- proton sikli) reaksiyasi natijasida 10 15 Ж energiya ajralib chiqadi. Bu Quyosh moddasinikidan ellik marta ko`p. Quyosh moddasining 80 % vodoroddan iboratligini hisobga olsak uning energiyasi proton-proton sikli natijasida hosil bo`ladi degan hulosaga kelamiz. Bunday termoyadro reaksiyasi Т =15 mln K temperaturada ro`y berishi va bunday temperatura Quyosh markazida, uning o`zagida bo`lishi mumkin. Quyosh markazida temperatura mln.lab gradusga 1515

yetishini fotosferada temperaturani chuqurlik bo`yicha ortib borishini (  Т = 20 K/km) oddiy ekstropolyatsiya qilish yo`li bilan ko`rsatish mumkin. Quyoshning ichki qatlamlarida moddaning fizik ko`rsatkichlarini o`zgarib borishi. Quyosh statsionar yulduz va sferik simmetrik plazma shardir, uning fizik ko`rsatkichlari (R  , T  ,   ,   , L  ) vaqt bo`yicha deyarli o`zgarmaydi. Bunday statsionarlik uning ichida qatlamba-qatlam bajariladi. Quyoshning markazdan ixtiyoriy r masofada joylashgan dr qalinlikdagi sferik qatlam gidrostatik va energetik muvozanatda bo`ladi: qatlamning ichki va tashqi chegaralaridagi bosim kuchlari ayirmasi dR bu qatlamga ta`sir etayotgan tortishish kuchi     )( 2 r r Gm r ga moduli bo`yicha teng va qarama qarshi yo`nalgan. drr r Gm dP r )( 2   yoki )( )( 2 r r Gm dr r dP r  , (2.2). Bu gidrostatik muvozanat tenglamasidir. Bu yerda ' 0 2'' ) ( 4) ( dr r r Mr r    - Quyoshning r radiusga ega qismining massasi. Quyosh markazidan r masofada joylashgan sferik sirtdan tashqi qatlam tomon sekundiga   r r dr r r r L 0 '2''' ) ( 4) ( ) (    , (2.3) energiya chiqadi. Bu yerda  ( r  )-Quyosh moddasining energiya chiqaruvchanligi. Sferik qatlamlardan energiyani o`tishini 2 4)( )( r r r dr dL r    , (2.4) tenglamani yechish yo`l bilan topish mumkin. Yadro reaksiyalari Quyosh o`zagida, uning markazidan r      Rr 51 uzoqlikda ro`y beradi, chunki o`zakdan tashqarida T bunday reaksiyalar uchun yetarli emas. Termoyadro reaksiyasi va Quyosh neytrinosi muammosi. Hozirgi zamon tasavvuriga ko`ra Quyosh energiyasi vodorod atomi yadrolaridan geliy atomi yadrosi hosil bo`lish jarayonida ajralib chiqadi. Bu jarayon 15 mln. gradus 1616

temperaturada ro`y berishi mumkin, shuning uchun u termoyadro reaksiyasi deb ataladi va ikki xil yo`l bilan kechishi mumkin: proton-proton (p-p) sikli va uglerod- azot (CN) sikli. Ikkala xil reaksiyada ham protonlardan geliy atomi yadrosi hosil bo`ladi. Ular quyidagi jadvalda berilgan. Geliy hosil bo`lish reaksiyasi Reaksiya turi Ajralayotgan energiya, Mev Ro`y berish o`rtacha vaqti R-R sikl 1 Н+ 1 Н  2 D + e + +  2 D + 1 H  3 He +  3 Не+ 3 Не  4 Не+ 1 Н+ 1 Н 1.44 5.49 12.85 14 mld.yil 5c 1 mln.yil SN sikli 12 С+ 1 Н  13 N +  13 N  13 С+е + +  13 С+ 1 Н  14 N +  14 N + 1 Н  15 О+  15 О  15 N + e + +  15 N + 1 H  12 С+ 4 Не 1.95 2.25 6.54 7.35 2.71 4.96 13 mld.yil 7min 2.7 mln.yil 320 mln.yil 82c 110000yil Bu yerda 1N-vodorod atomi yadrosi, proton, 2 D-vodorod izotopi, deyteriy yadrosi, е + - pozitron  - neytrino 3 Не , 4 Не -geliy atomi izotoplari,  - gamma nurlanish kvanti, 12 С , 13 C- uglerod atomi izotoplari, 15 N - azot izotopi, 15 O-kislorod izotopi Proton-proton siklida 1 kg moddadan 1 sek ajralib chiqadigan energiya (  рр ) zichlik (  ) va temperatura (T) ga bog`liq 1717

4 626 1010       T X pp  vt/kg, (2.5). Х - massa bo`yicha vodorodning nisbiy miqdori. Agar uni Quyosh markazidagidek va Т =14*10 6 К ,  =10 5 kg/ м 3 va Х =0.8 deb olsak  рр =2 . 10 -3 vt/kg kelib chiqadi. Bu Quyoshning 1 kg moddasi chiqarayotgan 4 102     m L  vt/kg energiyadan o`n marta ko`p demakdir. Uglerod-azot siklida S katalizator rolini o`ynaydi va ajralib chiqadigan energiya  , T va X bilan bir qatorda uglerod va azotni nisbiy miqdori ( Х С N ) ga bog`liq: 20 624 10106.6       T XX CNCN   vt/kg, (2.6). Quyoshda Х CN =0.003 ekanligini hisobga olsak CN-siklda Quyosh moddasining 1 кг и  CN  10 -10 vt/kg energiya sochgan bo`lar edi. Yuqorida keltirilganlarda ko`rinib turiptiki Quyoshda r-r sikli asosiy rol o`ynaydi. Termoyadro reaksiyalarida neytrino ( ajralib chiqadi. U hosil bo`lgan energiyani bir qismini o`zi bilan birga olib ketadi. Har bir geliy yadrosi hosil bo`lishida ikkita neytrino va  = 4 . 10 -13 j energiya hosil bo`ladi. Agar endi Quyoshning barcha tomonga sochayotgan to`la quvvatini  ga bo`lsak ajralib chiqayotgan neytrinolar 39 10 2       L N sonini topamiz. Bu Yer orbitasida с м a N F    215 2 1 10 4 oqim hosil qiladi, ya`ni 1 м 2 yuzadan sekundiga 10 15 ta neytrino o`tadi. Neytrino shunday zarraki u boshqa zarralar (atomlar) bilan deyarli reaksiyaga kirishmaydi yoki bunday o`zaro ta`sir ehtimoli juda kam. Shunday reaksiyalardan biri 37 С l +  37 Ar + e - bo`lib, hosil bo`lgan 37 Ar noturg`un bo`lganligi uchun parchalanadi 37 А r  37 С l + е + +  hosil bo`lgan pozitron ( е + ) elektron ( е - ) bilan qo`shilib ikki –uch yorug`lik kvantini beradi. Bu 1818

reaksiyaga asoslangan tajriba neytrino teleskopida 1967-yilda bajarildi va Quyoshdan Q=(2.2  0.4) SNU (Quyoshiy neytrino birligi) miqdorda neytrino qayd qildi. Bu nazariy hisoblangan (Q=7.6 SNU)dan 3.5 marta kamdir. Buning sababi xlor izotopiga asoslangan tajriba qayd qilaoladigan neytrino Quyoshdan chiqayotganlarga nisbatan boshqacha energiyali bo`lishi mumkin, yoki nazariy hisoblash natijalari hato bo`lishi mumkin yoki Quyoshning ichki tuzilishi modeli aniq bo`lmasligi mumkin. Bu masalalar hal qilinmoqda. Yaponiyada Komiakande deb atalgan neytrino detektori ishga tushirildi va tozza suv molekulalarida neytrino ta`sirlanishi natijasida cherenkov nurlanishi hosil bo`lishiga asoslangan bu eksperiment Kuyoshdan neytrino oqimini qayd qildi, biroq natija avvalgidek bashorat qilingandan uch marta kam. Kanadada (Ontario) Sadbari (Sudbury) Neytrino Observatoriyasida og`ir suvga asoslangan tajriba o`tqazilmoqda. Bu tajribalarda qayd qilingan neytrino miqdori nazariy hisoblashlar natijasidan 3 marta kamligicha qolmoqda. Bu yangi tajribalar o`tqazishga chorlamoqda. Masalan galliy izotoniga 71Ga ga asoslangan tajribaga katta umid bog`lanmoqda. Bunday tajriba uchun 40 t galliy kerak. Biroq dunyoda olinayotgan galliy miqdori kam. 1919

1.3. Quyoshning toji va uning hosil bo`lishi. Quyosh toji . Toj Quyosh atmosferasining sirtki qismi bo`lib, balandligi turli radial yo`nalishlarda bo`ladi. Ayrim yo`nalishlarda Quyosh tojining balandligi 10 million kilometrgacha yetadi. Tojining ravshanligi Oyning to`linoy fazasidagi ravshanligiga ham yetmasligi tufayli, uni oddiy ko`z bilan ko`rishning iloji yo`q. Asirlar davomida Quyosh tojini faqat Quyosh to`la tutilgandagina kuzatishgan. Faqat XX asirning o`rtalariga kelib, olim Lio (Fransiya) yaratgan koronagraf yardamida Quyosh tojini tutilishlarsiz ham kuzatish imkoni poydo bo`ladi. Koronograf –oddiy refraktorda yasalgan Quyosh tasvirini ``sun`iy oy`` bilan to`sish va so`ngra interfrension –polyarizatsion filtrdan (IPF) o`tkazish orqali ma`lum to`lqin uzunligiga tojning tasverini olishga imkon beruvchi maxsus teleskopdair . Bunda `sun`iy oy `-konus sirtli ,asosining diametrik refraktor yasagan Quyosh tasverining diametriga teng bulgan kuzgu bo`lib u yordamida Quyoshning fotosfera bilan chegaralangan tasveriga tegishli nurlar trubasidan tashqariga chiqarib yuuboriladi . (-rasm) Quyosh deski atrofidagi tojning tasveri ipf ga tushadi. Bu filtr toj spektridagi ravshan spektral chiziqlardan birining (ko`pincha Fe XIV  =5303 A  chizig`i ) tulqin uzunligiga mos (ya`ni faqat usha tulqinlarni o`tkazadigan )qilib yasladi . Agar toj spetrini olish zarurati tug`ulsa ,IPF o`rniga spekrtograf o`rnatiladi . Toj ravshanligiga qarab, ikki qismga bo`linadi. Quyosh diski chegarasidan 0,5  1R  masofagacha cho`zilgan ravshan qismli ichki toj ( -rasm) va bu chegaradan tashqarida yotgan tashqi toj. Ichki tojda yoysimon va bulitsimon obyektlar kuzatiladi. Bu obyektlar xiramasferaning aktiv sohalari , ayniqsa protaberanetslar bilan ta`sirlanadi va natijada o`zgarib-harakatlanib hamda yo`qalib turadi. Tojning spektri , kuchsiz tutash spektri fonida va bu fonda joylashgan yorug` (emission)chiziqlar tashkiltopadi. Emission chizqlarning 2020

ravshanligi tojning balantligi ortgan xiralashib boradi. Tojdan kelayotgan nur qutublangan bo`lib , Quyosh sirtidan 0,5R (R  - Quyosh radiusi)-balandlikda qutulangan nurlar ,uning butun nurlanishining 50 foizini tashkil qiladi. Nurning bunday qutublanish , xaraktiriga ko`ra, tojda nurni sochilayotgan zarrachalar tabiati haqida fakir yuritishga imkon beradi. Malum bo`lishicha, yorug`likning bunday kuchli qutublanishi faqat uning erkin elektronlarda sochilishi tufayligina bo`lishi mumkin. Astronomlarning bu fikri dastlabki kuzatishlardanoq tasdiqlanadi. Ma`lumki,qarshi chiziq bo`ylab tojning qismlariga fotosferadan tushayotgan nurni elekturonlar faqat 90  li burchak ostidagina emas, balki undan katta va kichik burchaklarda ham sochadi. Shuning uchun tojda qutublanish qisman kuzatiladi. Quyoshdan ancha uzoqdagi toj qismida sochilayotgan nurlar 90  yaqin burcak ostida boladi, binobarin bu zonada qutublanish maksimumga intiladi. Biroq undan ham balandda, tashqi toj qismida, qutiblanish kamayadi va bu qisimdan kelayotgan nurlar fraungofer chiziqlarini berib, oddiy Quyosh spektiriga o`xshash , biroq juda kuchsiz (xira) spektirni beradi. Bu qismdagi nurlanish haqiqiy tojga tegishli bolmay , sayyoralararo bo`shliqdagi chang zarrachalarda sochilayotgan quyosh nurlarining sepktiriga tegishlidir. Tojdagi erkin elektronlar va ionlarnng konsentratsiyasi o`zora teng bo`lib, hisoblashlar har kub santimetirga teng toj ustuniga ularning soni txminan 10 8 ga tengligini ko`rsatadi. Quyosh toji spektridagiemission chiziqlar tojdagi atomlarning yuqori darajada ionlashgan chiziqlariga mos keladi. Ulardan eng intensivligi Fe XIV (to`lqin uzunligiga 5303 A  ), ya`ni 13 elektronini yo`qotgan temir atomining chizig`i , FeX (to`qin uzinligiga 6374 A  ) va boshqa kuchsiz chiziqlardir. Bundan yuqori uyg`anish potensialiga ega bo`lgan ionlashgan atomlar spektiral chiziqlarning tojda hosil bo`lishi sababi , u yerda atmosfera siyrak bo`lganidan uzaq vaqt davomida elemintar zarrachalar, xususan, erkin elekturolarning ma`lum vaq birligi ichida, to`qnashishlar soni juuda kam bo`lganidan ular katta tezlilkka erisha oladilar. Natijada katta energiyali bu zarrachalar, atomlari yuqori darajada ionlashtirishga muvaffaq bo`ladilar. Quyosh tojining temperaturasi. Ichki toj spektrida ko`p martadan iyonlashgan temir, nikil, argon atomlariga xos bo`gan chiziqlarning mavjitligi va , 2121

shunigdek, Quyosh radionurlanishning tekshirishlar ichki tojning temperaturasini aniqlash imkonini berdi. Bu temperatura juda yuqori – 1 000 000 ekanligi ma`lum bo`ladi. Ammo bu effektiv temparatura emas , albatta . Tojda yuz bergan prosesslar va unga fizik sharoitlar uni absalyut qora jisim bilan taqqoslab bo`masligini ko`rsatadi. Zichlik kam bo`lgan sharoitda tojni tashkil etuvchi eliktiron va ionlar juda katta tezlik bilan harakatlanadilar . Bu xildagi tezliklarni xarakterlash uchun fizikada kinetik tempiratura , yani o`rganilayotgan muhim zarrachalarning nurlanish qobilyati bilan emas, balki faqat ularning harakat tezliklari bilan aniqlanuvchi tempiratura tushinchasini ishlatish qabul qilingan . Tojning ana shu kinetik temperaturasi juda yuqoridir ; uning effiktiv tempiraturasi esa fotosfera va xromosferalar tempiraturasidan ancha kam . Tojning zinchligi nihoyat darajada kam; u yer atmosferasi yuqori qatlamlari zichligidan bir necha million marta kichik . Tojni kesib o`tuvchi kometalarni kuzatishlar toj moddasi unda harakatlanuvchi jisimlarga sezilarli qarshilik qilmasligini ko`rsatadi. 2222

2.1. Quyosh atmosferasi Samo jismini o`rab turuvchi shaffof gaz qobug` uning atmosferasi deb ataladi. Bunga Yerni o`rab turuvchi shaffof gaz qatlam misol bo`la oladi. Kunduzi bulutsiz paytlarda Yer atmosferasi bizga ko`m-ko`k osmon sifatida ko`rinadi. Osmon (atmosfera)ning tiniqlik darajasi undagi zarrachalarning nurni yutish (sochish) qobiliyati (К  ) ga, konsentratsiyasiga (N) va ko`rinish chizig`ining uzunligi (l) ga bog`liq. Yutish (sochish) koeffitsenti К  yuza birlikka ega va nurlanishning to`lqin uzunligiga bog`liq. Bu uchala ko`rsatkichning ko`paytmasi birlikka ega bo`lmagan miqdor bo`lib u atmosferani optik qalinligi (  = К  Nl) (2.1) deb ataladi. Atmosfera orqali o`tayotgan yorug`lik nuri intensivligini е -  marta o`zgaradi, ya`ni  = 1 bo`lgan atmosferadan o`tayotganda yorug`lik kuchi 2,7 marta,  = 2 bo`lganda 7,5 marta kamayadi! Ya`ni   1 qatlamlar bizga deyarli ko`rinmaydi. Shunday qilib Quyosh atmosferasi optik qalinligi   1 bo`lgan qatlamlarni o`z ichiga oladi. Tutash spektrning  = 0,5 mkm uchun  0,5 =1 bo`lgan gardish markazida ko`rinadigan qatlam Quyosh atmosferasining ichki chegarasi deb qabul qilingan va atmosferada balandlik ana shu qatlamdan boshlab o`lchanadi. a) Fotosfera. Agar samo jismi atmosferaga ega bo`lsa, uning gardishi markazi eng oydin (ravshan) bo`ladi va undan gardish cheti tomon uzoqlashgan sari oydinlik kamayib boradi. Yuqorida ta`kidlaganimizdek biz tutash spektr nurida fotosferani ko`ramiz. Fotosferaning intensivligi (I) gardish markazida eng yuqori (masalan  =0.5 mkm da I 0 =4.6  10 4 vt/sm 2 steradian) va undan uzoqlashgan sari avval asta-sekin keyin gardish cheti yaqinida tez suratlar bilan kamayib boradi. Buni shunday tushuntirish mumkin. Shar shakldagi samo jismi sferik qatlam shakldagi atmosfera bilan o`ralgan bo`ladi. Gardish markazida ko`rish chizig`i atmosferaning eng ichki (  = 1) qatlamlarigacha yetib boradi. Bu qatlamlar qaynoq va ulardan chiqayotgan nurlanish yuqori intensivlikka ega. Gardish cheti tomon (o`nga) surilgan sari ko`rish chizig`i yetib boradigan  = 1 qatlam yuqorilasha boshlaydi. Gardish cheti tomon intensivlikni taqriban I(   ) = I 0 (1 - u  + u    ) (2. 1 ) 2323

va  = 0,5 mkm uchun u  = 0,65 tarzda pasayib borishini Т va  (zichlik)ni balandlik bo`ylab kamayishi bilan tushuntirish mumkin. Bu yerda u  va   to`lqin uzunligiga bog`liq bo`lgan proporsionallik koeffitsenti va fotosferani optik qalinligi. Oq nurda gardish chetida intensivlik 0,5 burchakiy sekund masofa ichida nolgacha pasayadi. Demak fotosferaning qalinligi 360 km dan oshmaydi. 2.1-rasm. Har xil spektral diapazonlarda fotosfera intensivligini gardish markazidan uning cheti tomon kamayishi. Intensivlikni markazdan chetga tomon kamayishi qisqa to`lqinli va yuqori energiyali diapazonlar tomon kuchayib boradi. Statsionar gidrostatik muvozanatdagi atmosfera bosimni balandlik bo`yicha o`zgarishi h RT g e P P   0 , (2.2) qonun bilan ifodalanadi. P 0 -atmosfera asosida bosim,  - atmosfera gazlarining o`rtacha molyar massasi, g - og`irlik kuchini tezlanishi, R-ideal gazlar doyimiysi, Т-temperatura. Agar qatlamda Т - o`zgarmas bo`lsa gRT  = H - atmosferada bir jinsli qatlam balandlik shkalasi deb ataladi va temperaturasi deyarli o`zgarmas qatlamning qalinligini ifodalaydi. Bunday qatlamning ustki va pastki chegaralarida gaz bosim taxminan uch marta farq qiladi. Fotosferada balandlik shkalasi Н=180 km ga teng va u qatlamning qalinligi balandlik shkalasi chegaralarida bosim va zichlik uch marta o`zgaradigan qatlamning qalinligini ko`rsatadi. Fotosferaning optik qalinligi  =  Н  1. Bu yerda  - bir gramm fotosfera moddasi uchun 2424

hisoblangan yutish koeffitsenti, u yuza birligiga ega,  - fotosferada zichlik. Fotosfera moddasining notiniqligi asosan vodorodning manfiy ionlari (ikkita elektronga ega vodorod atomi) tufayli ro`y beradi va uning yutish koeffitsenti  = 0.6 sm 2 /g. Fotosferada temperatura sharoiti shundayki metallar intensiv ionlangan, vodorod atomi esa asosiy energetik holatda. Bunday sharoitda vodorod atomi ikkinchi elektronni qabul qilib olishi mumkin [14,15]. Manfiy vodorod ionlarini hosil bo`lishi va bunga teskari bo`lgan jarayon, ya`ni manfiy iondan ortiqcha elektronni ajralishi fotosfera tutash spektrini shakillantiruvchi omildir. Endi Н  180 km ekanligini hisobga olsak   10 -7 g/sm 3 ekanligini topamiz. Fotosferada balandlik bo`ylab Т, g va Р г (gaz bosim) ni o`zgarib borishi 2.1 jadvalda keltirilgan. Jadval 2.1  h, km Т, К Lg  , g/sm 3 Lg (Р г ), din/sm 2 0.0001 460 4300 -8.03 +3.38 0.0100 278 4640 -7.35 +4.10 0.1000 136 5140 -6.82 +4.67 1.0000 0 6430 -6.46 +5.13 Fotosferada hamma vaqt o`rtacha statsionar holat xukm suradi deb hisoblash mumkin. Undan fazoga qancha energiya sochilsa unga ichki qatlamlardan shuncha energiya keladi. Fotosferada energiya nurlanishni yutilishi (manfiy vodorod ionlarini ionlanishi) va qayta sochilishi (manfiy vodorod ionlari hosil bo`lishi) yo`li bilan uzatiladi (nuriy uzatish). Bunda vodorodning manfiy ionlari asosiy rol o`ynaydi. Yuqori temperaturadagi gaz yuqori bosimga ega bo`ladi. Fotosfera moddasining bosim kuchi og`irlik kuchiga teng va unga qarama-qarshi yo`nalgan, ya`ni fotosfera hamma vaqt gidrostatik muvozanatda. b) Xromosfera. Fotosfera ustida joylashgan xromosfera tutash spektr nurlarida to`la tiniq. Shu bilan birgalikda xromosferaning ravshanligi fotosferanikidan yuzlab marta kam. Xromosferani Quyosh to`la tutilgan paytda bir 2525

necha minut davomida qirmizi xalqa sifatida yaqqol ko`rish mumkin (2.2-rasm). Halqaning kengligi 16  -20  , ya`ni xromosferani qalinligi 12-15 ming km. Xromosferaning spektri emission chiziqlardan iborat. Bu chiziqlar fotosfera spektrida (geliyniki bundan mustasno) qora chiziq shaklida ko`rinadi. Biroq xromosfera spektrida ionlar va yuqori uyg`onish potensialiga ega bo`lgan atom va ionlarning spektral chiziqlar fotosferanikiga qaraganda intensivroqdir. Bu xromosferada temperatura yuqoriligini ko`rsatadi. Xromosferani ionlangan kalsiy, vodorod va geliy chiziqlari markazida ko`rish mumkin. Bu intensiv chiziqlar markazida fotosfera notiniq (masalan H  markazida intensivlik I = 0.09) va ularda Quyoshdan sochilayotgan nurlanish xromosfera qatlamlaridan chiqadi[16]. Hisoblashlarni ko`rsatishicha xromosfera nurlanishi bo`lmaganda Н va К Ca II, H  chiziqlarning markaziy intensivligi nolga yaqin bo`lishi kerak edi. Demak kalsiy ioni va vodorod atomi chiziqlari markazida biz xromosferani ko`rishimiz mumkin. 2.2-р асм Quyosh to`la tutilgan paytda Oy gardishi atrofida ko`rinadigan halqani (xromosfera) spektri: yorug` halqalar har xil spektral chiziqlarda xromosferani ko`rinishi (halqalar chetidagi dungliklar protuberanetslar). Buning uchun o`tkazish polosasi   0,5 Е bo`lgan interferetsion- polyarizatsion filtrlar (IPF) qo`llaniladi. Bunday filtrlar vodorodning Н  va kalsiy ionining К , geliyning infraqizil ( λ 10830 Е ) chiziqlari uchun yasalgan va ular 2626

yordamida xromosfera oddiy sharoitlarda kuzatiladi. Bunday IPF bilan jihozlangan teleskop xromosfera teleskopi deyiladi. Xromosferani spektrogeliograf deb ataladigan teleskop yordamida ham kuzatish mumkin. Spektrogeliografda Quyosh xromosfera chiziqlari ( Н va К Ca II, H 2 , - Не ) nurida suratga olinadi [16,17]. Xromosferada Т , N (zarralar konsentratsiyasi), Р е (elektron bosim) jadval 2.2da keltirilgan. Jadval 2.2 h, km r/R  Т, K Lg N, sm -3 Lg(Р е ) din/sm 3 500 1.0007 5230 14.08 -1,26 1000 1.0014 6420 12.25 -3.7 1.500 1.0022 8000 13.6 -1.42 2000 1.0029 100000 10.11 -1.05 2100 1.0030 470000 9.32 -3.6 v) Toj. Toj xromosfera ustida joylashgan va u Quyosh atmosferasining eng keng (1  2  R  ) qatlamidir. Tojning shakli o`zgaruvchan va Quyosh aktivligi darajasiga bog`liq: maksimum yillarida deyarli simmetrik, minimumda-asosan ekvator bo`ylab cho`zilgan. Tojning intensivligi fotosferanikidan million marta kam, shuning uchun uni Quyosh to`la tutilgan paytda oq nurda gardish tashqarisida aniq ko`rish mumkin ( 2.3-rasm). Toj maxsus sharoitlarda (baland tog` yoki kosmik fazo) koronograf yordamida suratga tushiriladi va tekshiriladi. Spektriga ko`ra tojni uchta qatlamga ichki ( Е - emission toj), o`rta ( К -kontinium toj) va tashqi (F-fraungofer toji) bo`lish mumkin: ichki yoki emission tojning ( Е ) qalinligi (0.2 - 0.3) R  (R  -Quyosh radiusi), spektri ko`p marta (25 martagacha) ionlangan metallarning emission chiziqlaridan iborat. Ichki tojda uzoq UB va rentgen diapazonda kuzatiladigan ko`plab emission chiziqlar hosil bo`ladi. Ular orasida Fe XIV (o`n uch marta ionlangan temir atomi) ga tegishli yashil (  5303 Е ) va FeX ga tegishli qizil (  6374 Е ) emission chiziqlar intensivligi bilan ajralib turadi. Fe X ni hosil bo`lish nonizatsiya potensiali X=210 2727

ev. Bu energiyaga Т =2 . 10 6 mos keladi. O`rta yoki tutash spektrga ega ( К ) tojni qalinligi bir R  va spektri fotosferanikiga o`xshash tutash spektrga ega, biroq unda fraungofer chiziqlari kuzatilmaydi, nurlanishi sezilarli darajada (r = 0,5 R  da  50 %) qutblangan; o`rta toj nurlanishi fotosfera nurlanishini toj elektronlarda sochilishi (tomsoncha sochilish) natijasida hosil bo`ladi. Unda elektron konsentratsiyasi n е =10 14 м -3 . Tashqi toj o`rta (F) tojni o`rab turadi, qalinligi- 2  3 R  , spektri fotosferanikiga o`xshash qora chiziqlar bilan kesilgan tutash spektridan iborat. Tashqi toj fotosfera nurlanishini Quyoshdan 2 – 3 Quyosh radiusi uzoqlikdagi chang zarrachalarida sochilishi natijasida hosil bo`ladi [18]. 2.3-rasm. Quyosh to`la tutilgan paytda tojning (qora gardish atrofidagi yorug` shu`la) ko`rinishi: aktivlik maksimumida. Toj yorug`lik nurlarida tiniq, biroq radionurlanishni kuchli darajada yutadi. Tojni radionurlanishi ozod elektronlarni protonlar elektrik maydonida tormozlanishi natijasida hosil bo`ladi. Toj temperaturasi 1 - 2 million gradus, elektron konsentratsiyasi 10 11 -10 15 1 /m 3 . 2828

III. Atmosferaning mayda strukturasi Odatda atmosferani nazariy tekshirishda u birjinsli sferik qatlamlardan iborat deb olinadi va energiyani nuriy uzatish va muvozanat tenglamalarini yechish yo`li bilan uning o`rtacha fizik ko`rsatkichlari (T, (, R) topiladi. Bu ko`rsatkichlar past ajratilishi (<<1  ) ga ega bo`lgan kuzatishlardan olingan o`lchash natijalari bilan solishtiriladi va o`rtacha taqsimotlar chiqariladi, ya`ni atmosfera modeli tuziladi. Yuqorida keltirilgan ko`rsatkichlar ana shunday atmosfera modeliga tegishlidir. Yuqori darajada ajratilishi (  1  ) ga ega bo`lgan Quyosh atmosferasi suratlarida u birjinsli emasligi va u mayda strukturaga ega tuzilmalardan tarkib topganligi, bunday tuzilmalar atmosferada gaz oqimlari bilan bog`liqligi va ular magnit tabiatga ega ekanligini ko`rsatadi. Atmosfera bo`ylab tebranishlar va to`lqinlar tarqalishi topilgan. Bunday atmosfera hodisalarini fotosfera ostidagi konvektiv oqimlar hosil qilishi aniqlangan. Fotosfera ostida joylashgan konvektiv oqimlar sohasiga o`tishdan oldin atmosfera qatlamlarini mayda strukturasi bilan tanishib chiqamiz. Ma`lumki Quyosh atmosferasi holati uning aktivlik darajasiga bog`liq: aktivlik oshgan sari atmosfera tuzilmalar kuchayadi (yorug`lashadi, kattalashadi va murakkablashadi), tez o`zgaruvchi jarayonlar kuzatiladi. Aktiv Quyosh bilan tanishishni keyinroqqa qoldirib bu yerda biz tinch yoki sokin Quyosh atmosferasida kuzatiladigan mayda tuzilmalar tabiati bilan tanishib chiqamiz. 2929

3.1 Fotosferada granulyatsiya va tebranishlar. Yuqori darajada ajratilish ( 1  ) bilan olingan fotosfera surati mayda donador (granulyatsiyali) strukturaga ega (3.1-rasm). Yorug` dona (granula)lar bir- biridan ingichka nisbatan xira oraliqlar bilan ajratilgan. Bunday suratlar qozondagi suvi terilgan guruch donalari yupqa yog` oraliqlar bilan bir-biridan ajratib turilgan osh sirtini eslatadi. Yonma-yon joylashgan granulalarni bir-biridan o`rtacha uzoqligi 1800 km ularni bir-biridan ajratib turadigan oraliqni kengligi 350 km dan oshmaydi. Granula kichkina (  300 km) yorug` nuqta sifatida paydo bo`ladi va kengaya va yorug`lasha boradi. Uning markazida vertikal bo`yicha yuqoriga yo`nalgan, tezligi 400 m/s bo`lgan qaynoq gaz oqimi kuzatiladi. Bu oqim fotosferada soviydi va vertikal yo`nalishdan og`adi va hamma tomonga yoyilib tarqaladigan (  ~250 m/s) gorizontal oqimga aylanadi. Rasm 3.1. Quyosh gardishining kichik (30000 ga 80000 km) bir qismi surati. Oq nurda fotosfera surati donodor (granulyatsion) tuzilishga ega. Yorug` tuzilmalar granulalar (o`rtacha kattaligi 1500 km). Granula atrofida, oraliqda, Quyoshning ichki qatlamlari tomon yo`nalgan modda oqimi (  ~0.4 km/s) kuzatiladi. Katta granulalarning o`rtacha ko`ndalang kesimi 1500 km. Granula maksimal kattalikka (o`rtacha ~1800 km) yetgach (8 minutda) parchalanadi va uning bo`laklari barcha tomonga uzoqlasha va kichraya boradi va nihoyat ko`zdan g`oyib bo`ladi. Ularni o`rtacha umri 30 minut (I. 3030

Sattarov). Parchalangan granula o`rnida boshqa granula paydo bo`ladi. Granula fotosfera ostidan ko`tarilayotgan konvektiv oqim uya (katak)ning teppasi bo`lib oqim granula markazidan uni chegarasi tomon yo`naladi va undan keyin granulalar orasiga tushadi. Ko`ndalang kesimi 1000 km va vertikal tezligi  ~0.4 km/s bo`lgan bunday konvektiv uyada oqimni bir marta to`la aylanish uchun 1000/0.4 sekund yoki  40 min vaqt ketishi kerak bo`lar edi. Demak granulani hosil qiluvchi konvektiv oqim noturg`un, ya`ni granulalar fotosfera ostidan otilib chiqayotgan gaz otilmadirlar (vulkandagi singari). Fotosfera granulyatsion oqimlarni ustki qismini va undan  ??? bir birlik balandlik shkalasiga teng balandlikkacha bo`lgan sohani o`z ichiga oladi. Fotosferada granulyatsiyadagi harakat bilan birgalikda davriy o`zgaruvchan xarakatlar, tebranishlar, va katta o`lchamli modda harakatilari ham kuzatiladi. Tebranish xususiyatiga ega bo`lgan harakat mezogranulyatsiya (5 - 10  10 3 km), katta o`lchamli harakat supergranulyatsiya (32  10 3 km) va gigant uya (uyurma, 3  10 5 km) deb ataladi. Vertikal bo`yicha yuqoriga va pastga qarab yo`nalgan tebranma harakat spektral chiziqlarni doppler siljishida nomoyon bo`ladi va tebranish davri 5 m ga, tezligi amplitudasi fotosferaning pastki qatlamlarida 0.15 km/s va xromosferaning pastki qatlamlarida 0.5 km/s ga teng. Besh minutli tebranayotgan elementlarning ko`ndalang kesimi 5000 dan 10000 km, ya`ni ular granulyatsiya elementlaridan ancha katta. Mezogranulyatsiyani konvektiv zonadan chiqayotgan tovush to`lqinlar hosil qiladi. Fotosfera ostidagi katta o`lchamga ega konvektiv oqim uyalari unda superganulyatsiyani beradi. Supergranulyatsiya (SG) ham fraungofer chiziqlarini doppler siljishda namoyon bo`ladi. Pastki fotosferada SG markazida modda 0.1 km/s tezlik bilan ko`tariladi. Gorizontal holatda SG - chegarasi tomon yo`nalgan oqimga (  0.3-0.4 km/s) aylanadi. SG uyalar orasida modda Quyoshning ichki qatlamlari tomon yo`nalgan (   0.1 km/s) oqimni hosil qiladi (3.2-rasmda). 3131

Rasm- 3.2. Supergranslyatsion uyalarda modda oqimlari yo`nalishlari: ustidan (a) qaralganda va vertikal kesimi (b). SG uyalar noto`g`ri shakldagi ko`p burchakka o`xshash bo`lib ularni ko`ndalang kesimi 20000 – 54000 km (o`rtacha 32000 km ) oraliqda bo`ladi. Alohida SG 1-2 sutka yashaydi va bu vaqt ichida SG da modda oqimi to`la bir marta aylanadi. Xromosferada SG chegaralari yaqqol ko`rinadi. Ayrim fraungofer chiziqlari (masalan, kalsiy ioni chizig`i) qanoti nurida SG chegaralari fotosfera to`ri deb ataladigan yorug` to`rsimon tuzilmani hosil qiladi, gardish chegarasi yaqinida esa fotosferada mash`allar (to`rsimon yorug` tuzilma) sifatida ko`rinadi (q. rasm 1.26). Yuqori darajada ajratilgan fotosfera suratlarida to`r aktiv sohalardan tashqarida ham kuzatiladi va yorug` nuqtalar ( 200 km) qatorlaridan iborat. Bunday ikkala tomonidan granulalar bilan siqilgan nuqtalar qatori filigri deb ataladi. SG chegarasida magnit elementlar joylashadi. Ko`ndalang kesimi (150 km, kuchlanganligi 1500 gs bo`lgan bu mayda magnit qutbchalarni biri SG ni bir tomonidan bo`lsa ikkinchisi uning qarama-qarshi tomonida kuzatiladi. Bu qutbchalarni hosil qilgan magnit nay konvektiv zonadagi magnit kuch chiziqlarini gaz oqimlar ta`sirida arqon singari o`rilishi natijasida hosil bo`lgan. Bu naycha yengil bo`lgani uchun fotosfera qatlamlarigacha ko`tariladi. Gorizontal oqimlar esa ularni SG chegarasiga sudrab boradi va supergranulalar oralig`ida magnit naychalar to`planadi. Ichki qatlamlar tomon yo`nalgan gaz oqimi ularni zichlashtiradi natijada kuchli magnit elementlar hosil bo`ladi. Boshqa-boshqa 3232

magnit naychalarga tegishli qarama-qarshi qutbli magnit elementlar o`zaro to`qnashganda ular yemiriladilar (annigilyatsiya). Bunday maydondagi magnit naychaning bir qutbli magnit elementlar o`zaro to`qnashganda magnit kuch chiziqlarini qisqa ulanishi ro`y beradi (annigilyatsiya), natijada katta o`lchamli magnit maydon hosil bo`ladi. Bunday maydondagi magnit naychaning bir qutbi ikkinchisidan yuzlab ming km uzqlikda joylashadi, u sirtmoqsimon shakl egallaydi va uning yuqori nuqtasi toj qatlamlarigacha ( h ~150 000 km) ko`tariladi. 3333

3.2 Xromosferada supergranulyatsiya va spikulalar. Biz yuqorida xromosferaning qalinligi 12-15 ming km ekanligini va unda temperatura balandlik bo`yicha ko`tarilishini ta`kidlagan edik. Biroq bu ko`rsatkichlar har xil xromosfera tuzilmalari uchun har xildir, chunki xromosfera o`ta birjinsli emas qatlamdir. Quyosh gardishi chetida u qariyib radial joylashgan va yonayotgan dashtni eslatuvchi (Rasm 3.3 da) ko`plab alanga tilchalari sifatida namoyon bo`ladi. Xromosferaning pastki qatlamlarida (1500 km) alanga tilchalari zich joylashganliklari tufayli tutash muhit hosil qiladilar. Bir qism bunday tilchalar xromosferani eng yuqori qatlamlarigacha ko`tariladilar va ular spikula deb ataladilar. Spikulalar 5-10 minut umr ko`radilar va ularni diametri 500 dan 1200 km, balandligi esa 10000 - 20000 km gacha oraliqqa to`g`ri keladi. Ularda elektron konsentratsiyasi 3 . 10 16 -3 . 10 17 м -3 , temperaturasi (1-2)  10 4 K oraliqdan chetga chiqmaydi. Spikula xromosfera ostidan otilib chiqayotgan plazma otilmasi bo`lib unda modda tezligi 20-30 km/s ga yetadi va bu oqimcha buralma oqimdir. Spikulalar har uchta supergranula hosil qilgan umuman olganda uchburchak shakldagi oraliqlar (  10 4 km) da to`da-to`da bo`lib joylashadilar. Bir vaqt momentida har bir supergranulaga 30 ta spikula to`g`ri keladi. Yuqorida ko`rganimizdek xromosferani tuzulmalarini vodorodning N(, kalsiy ionining K chiziqlarida gardish yuzida ham ko`rish mumkin (3.5 da). Kalsiy ioni chizig`ida xromosfera yorug` to`r ko`rinishiga ega. Bu to`rni SG chegaralari hosil qiladi. Xromosfera vodorod chizig`i H( qanotlarida (qanotlarni xromosfera ostidan chiqayotgan nurlanish hosil qiladi) qora to`r, chiziq markazida esa yorug` uyalar ko`rinishiga ega. 3434

Rasm- 3.3. Quyosh gardishi chetida (a) va yuzida ( б ) H  chiziq nurida spikulalar. Gardish chetida ular yonayotgan dashtda alanga tilchalarini eslatadi. Gardish yuzida ular qora bo`lib ko`rinadi va qator-qator bo`lib joylashganlar. Demak spikulalar orasidagi xromosferada temperatura ulardagiga qaraganda ancha yuqori, toj temperaturasiga yaqin bo`lishi kerak. N( chizig`ida olingan yuqori darajada ajratilishga ega bo`lgan xromosfera suratlarida SGlar hosil qilgan oraliqlarda ingichka va mayda qora (yorug`) tolasimon tuzilmalar (fibrilla) ko`rinadi. Barcha spikulalar gardishning 1% yuzasini egallasalar, fibrillar - 50 % egallaydilar. Spikulalar Quyosh sirtiga vertikal joylashsalar, fibrillar gorizontal joylashadilar. Bu ikkala tuzilmani ham Quyosh yuziga uning ichki qatlamlaridan chiqayotgan magnit kuch chiziqlari hosil qiladilar. Xromosferada modda zichligi fotosferadagidan past bo`lganligi 3535

uchun unda kinetik bosim (m  2 /2) magnit bosimdan       8 2 B kam bo`ladi va plazmaning harakatini magnit maydon o`zining kuch chiziqlari bo`ylab yo`naltiradi. Shuning uchun kuchli magnit maydonga ega va supergranula chegaralarida joylashgan magnit elementlar orasida spikulalar hosil bo`ladi (3.5 rasm). Supergarnula ichida magnit maydon kuch chiziqlari gorizontal yo`nalganligi uchun ular bo`ylab yo`nalgan fibrillarni ko`ramiz. Shunday qilib xromosferani birjinsli bo`lmagan mayda strukturali qatlam sifat olishida magnit maydonlar asosiy o`rin egallaydi. Rasm 3.4. Kalsiy ioni (K) chizig`i nurida xromosfera qismi. Yorug` sohalar flokkulalar, kataksimon tuzilmani, xromosfera to`ri, magnit maydon hosil qiladi. Kataklar supergranulalar deb ataladi ularni ajratib turuvchi yorug` to`r magnit maydonlarga va spikulalarga mos keladi. 3636

Rasm-3.5 Quyoshning sokin sohalaridagi supergranula ustida magnit maydon kuch chiziqlari (yuqorida, ko`rsatgichlar bilan belgilangan), spikulalar (o`rtada, kuch chiziqlariga tirmashib ko`tarilayotgan modda), gaz oqimlari (pastda, ko`rsatgichlar bilan belgilangan egrilar) va temperatura sohalari (gorizontal to`lqinsimon va aylanasimon yo`g`on egri). 3737

3.3Tojda sirtmoqsimon yoki yoysimon tuzilmalar va yorug` toj nuqtalar. Yorug`lik nurlarida Quyosh toji qator toj tuzilmalaridan iborat ekanligi azaldan ma`lum edi. Rasm 3.6. Quyosh to`la tutilganda olingan toj surati (minimumda): karnaysimon (yuqori chapda va past o`ngda) va nursimon (Quyoshning magnit maydon kuch chiziqlari) toj tuzilmalari. Qutb taroqlari (yuqorida va pastda) magnit maydon kuch chiziqlari bo`ylab yo`nalganlar. Bular toj nurlari, gardish chetiga qoplangan karnaysimon, qolpoqsimon tuzilmalar va qutb taroqlari bo`lib ular Quyosh to`la tutilganda yoki koronograf yordamida olingan suratlarda ko`rinar edi (rasm 3.6). Biroq yumshoq rentgen nurlarda (Skaylab, 1973 y.) olingan tasvirlarida toj nihoyatda effektli tarzda namoyon bo`ldi. Rentgen nurlarda toj tasviri maxsus rentgen teleskop yordamida olinadi. Rentgen teleskop (Skylab, Yonkon) Yerning suniy yo`ldoshi orbitasiga chiqariladi. Avvalo bu tasvirlarda biz tojni nafaqat gardish chetidagina balki gardish yuzida ham ko`rish imkoniyatiga ega bo`ldik. Rentgen tasvirlarda Quyosh toji son-sanoqsiz yuqori (millionlab) temperaturali yoysimon va sirtmoqsimon tuzilmalardan tarkib topganligi ma`lum bo`ldi (3.7 da). keltirilgan: L-uzunligiga (10 3 km) T-temperaturasi (K) N-konsentratsiya (1/ см 3 ) 3838

Rasm-3.7 Quyoshnig rentgen qism((2 x 4) yuz ming km) tasviri: gardish yuzida yorug` rentgen nuqtalarni va gardish chetida ko`plab yoysimon, nursimon va sirtmoqsimon tuzilmalarni ko`rish mumkin. Ular Quyoshning magnit maydonlari kuch chiziqlariga yopishgan toj moddasini joylashishini namoyish etadi. Jadval 1.4 . Sokin soha sirtmog`i Tutashtiruvc hi sirtmoq Aktiv soha sirtmog`i Oddiy chaqnas h sirtmog`i Chaqnashda n keyingi sirtmoqla ri L (20  700) 10 3 км (20  700)10 3 к м (10- 100) . 10 3 к м (5  50)10 3 (10  100) 10 3 Т, К 1 . 8 . 10 6 (2  3) . 10 6 10 4  2.5 . 10 6 # 4 . 10 7 10 4  4 . 10 6 N 1/см 3 (2  10)1 0 8 7 . 10 8 (0.5  5.0) . 10 9  10 12 10 11 3939

Dog`lar bilan bog`liq toj sirtmoqlari uzunligi 105 km, yo`g`onligi esa 104 km va bunday sirtmoq ichida sovuq (atrofnikidan o`n marta past temperaturada) o`zak arqon mavjud. Umuman olganda sirtmoqlar past temperaturada hosil bo`ladigan spektral chiziqlarda ingichka, yuqori temperaturadagilarda yo`g`on bo`ladi ya`ni sirtmoq arqonni tashqi qobug`i yuqori temperatura (qaynoq) va ichki o`zagi past temperaturali (sovuq) (Rasm 3.8). Sirtmoq arqoni o`zagida elektron bosim past qobug`ida esa yuqori. Rasm- 3.8. Quyosh dog`i atrofidagi aktiv soha ustida har xil ionlar CII (3  10 4 K), L  (10 4 K), CIII (7  10 4 K), OVI (1.8  10 4 K), MgX (1.8  10 6 K) chizig`i nurida kuzatiladigan sirtmoqsimon tuzilmalar. Ular past temperaturada ko`rinadi va yuqori temperaturada hosil bo`ladigan uglerod ionlari nurida ko`rinmaydi. Tojning rentgen tasvirlarida gardish yuzida quzatiladigan yana bir mayda tuzilma yorug` rentgen nuqtalardir (ko`ndalang kesimi 5 – 50 ming km oraliqda, temperaturasi 3 mln gradus). Ular minimum yillarida ayniqsa ko`plab va yaqqol qo`rinadilar. Yorug` rentgen nuqtalar granulyatsiya singari Quyosh gardishining barcha qismlarida, ekvatordan 4040

qutblarigacha, yorug` aktiv sohalardan to toj tuynak (teshik)larigacha birtekis taqsimlanganlar. Temperaturasi atrof tojnikidan bir necha marta yuqori bo`lgan bu toj tuzulmalarini zich bipolyar magnit tuzulmalar bilan bog`lashmoqda. Ayrim kichik yorug` tuzulmalar toj sirtmog`ining xromosferaga kirish joyida (3.7 rasmda) kuzatiladi. Yorug` rentgen nuqtalar past (1 – 2 mln ) temperaturadagi toj chiziqlarida (FeX л 171 Е , FeXII л 195 Е ) ham kuzatiladi. Bu chegaraviy UB chiziqlar nurida tojni rasmga olish oxirgi yillarda EIT/S О HO va TRACE nomli kosmik teleskoplar yordamida muvaffaqiyatli bajarilmoqda.. Odatda bir sutkada to`rttadan olingan bunday rasmlar katalogida hafta dovomida har 15 minutda bittadan olingan qatorlari ham bor. Vaqt bo`yicha zich ketma-ketlikda olingan Quyoshning bu rasmlari uning toj qatlamlarida ro`y berayotgan jarayonlarni o`rganishda qo`llaniladi. Fizika-matematika fanlari doktori I. Sattarov rahbarligidagi yosh olimlar guruhi bu rasmlarda yorug` nuqtalarni tekshirishda talaygina ishlar bajardilar va ular olgan natijalar chet ellik olimlar tomonidan tan olinmoqda. Shunday qilib, xromosfera va tojda kuzatiladigan mayda strukturali tuzilmalar umumiy tabiatga ega. Ular qutblari fotosferada joylashgan magnit maydon kuch chiziqlaridan eshilgan yoysimon arqonlarni namoyish etadilar. Xromosfera va toj moddasi asosan sirtmoqsimon va yoysimon tuzilmalarda mujassamlangan va ular bo`ylab harakat qiladi. Xromosfera va tojda kuzatiladigan tez o`zgaruvchan jarayonlar ham magnit tabiatga ega. Agar Quyosh magnit maydonlarga ega bo`lmaganda uni kuzatish va o`rganish nihoyatda zerikarli mashg`ulotga aylanar edi deb aytgan zamondoshimiz haqlidir. Quyosh yuzida magnit maydonlarni o`rganishga o`tishdan oldin xromosfera va toj qatlamlarni qizdirilish mexanizmi va Quyoshni ichki tuzilishi bilan tanishib chiqamiz. Xromosfera va toj qatlamlarini qizdirilish mexanizmi. Xromosfera va toj qatlamlari fotosferaga nisbatan yuqori temperaturaga ega. Ular fotosfera singari mayda strukturaga ega. Xromosferada kuzatiladigan 4141

spikulalar va tojda kuzatiladigan yoysimon tuzilmalar fotosferadan chiqqan kuchli magnit trubkalar (naylar) bilan bog`liq. Rasm- 3.9. Quyosh atmosferasining tashqi qatlamlariga energiya to`lqinlar vositasida uzatiladi. Konvektiv zonada hosil bo`lgan tovush to`lqinlari xromosfera va tojda tezlashadi va zarb to`lqinlariga aylanadi. Zarb to`lqin o`z energiyasini atmosfera moddasiga beradi, natijada xromosfera 10-30 ming gradusgacha qiziydi. Bu magnit naychalar bo`ylab modda fotosferadan xromosferaga va undan toj qatlamlariga ko`tariladi va undan qaytib tushadi. Magnit nay bo`ylab harakat qilayotgan bu moddani temperaturasi balandlik bo`ylab ortib boradi: Xromosferada (spikula) temperatura (1-2)  10 4 , tojda (sirtmoqsimon tuzilmada) 10 5 K, ya`ni magnit trubka bo`ylab yuqori ko`tarilgan sari T ortib boradi. Demak moddaning temperaturasini ko`taruvchi mexanizm magnit nay bo`ylab tarqaladi. Bunday mexanizm magnitogidrodinamik to`lqinlar bo`lishi mumkin. Bunday to`lqinlar 4242

bo`ylama va ko`ndalang to`lqinlar bo`lib ular dutor tori bo`ylab tarqaladigan to`lqinlar singari magnit maydon kuch chiziqlari bo`ylab tarqaladilar (Rasm 3.9). Bu mexanik to`lqinlar bo`lib ularning tezligi v = H/(  ) 1/2 va ularni kashf etgan shved olimi sharafiga Alven to`lqinlar deb ataladi. Ma`lumki balandlik bo`ylab zichlik kamayib boradi. Zichlik kamayib borayotgan muhitda tarqalayotgan bu to`lqinlar zarb to`lqinlarga aylanadilar. Bunday zarb to`lqinlar tovush to`lqinlaridan o`laroq tez so`nadilar va to`lqin harakati energiyasi issiqlik energiyaga aylanadi va xromosfera va toj moddasini qizdiradi. Biz yuqorida ko`rib o`tganimizdek fotosfera qatlamlari konvektiv zonadan chiqayotgan tovush to`lqinlari tasirida 5 minutli davr bilan tebranadi (ko`tarilib pasayib turadi). Bu tebranishlar fotosfera ostida hosil bo`ladilar. Tebranishlar hosil qilayotgan to`lqinlar tovush to`lqinlari bo`lib ular fotosferadan o`zgarmasdan o`tadilar. Xromosferada bunday to`lqinlar zarb to`lqinlariga aylanadi va o`z energiyasini moddaga beradi. Birjinsli muhitda (l-uzunlikda) to`lqin profilining har bir qismi o`z tezligi bilan harakat qiladi. To`lqin qirrasining temperaturasi ayrisinikidan katta bo`lganligi uchun tezroq yuradi. Agar  т atrof muhitda tovush tezligi,  to`lqin tezligi bo`lsa qirraning tezligi  т +  а va ayriniki  т =  а bo`ladi. Natijada to`lqin frontini qiyaligi ortadi va qirra ayrini 2  tezlik bilan l/4  т vaqt ichida quvib yetadi. Buning uchun qirra d=l  т /4  =  т 2 /4  –yo`lni bosib o`tadi; bu yerda  =l/  т -to`lqin davri. To`lqinni davri qancha qisqa bo`lsa u shuncha qisqa yo`l o`tib zarb to`lqinga aylanadi. Izotermik atmosferada balandlik bo`yicha bosim va zichlikni o`zgarishi  (h)   0 e -h/H (N-balandlik shkalasi) qonun bilan ifodalanadi. Agar to`lqin energiyasi   2 /2 sochilmasa va balandlik bo`yicha o`zgarmasa to`lqin tezligi amplitudasi  0 e h/2H tarzda ortadi. Xromosferani pastki chegarasida  т  6 km/s, Н ~130 km, issiqlik sig`imlari nisbati  ~5/3 va boshlang`ich tezligi amplitudasi  ~0.6 km/s bo`lgan to`lqinlar  =10 s bo`lganda h=500 km,  =3.0 10 -8 г /sm 3 s bo`lganda h=800 km balandlikda zarb to`lqinlariga aylanadilar. Shunday qilib qisqa davrli tovush to`lqinlari xromosferada zarb to`lqinlariga aylanadilar va uni qizdiradilar. 4343

Uzun davrli tovush to`lqinlari energiyasi xromosfera va toj qatlamlarini qizdirish uchun yetarli emas. Bu qatlamlarni faqat magnit tabiatga ega bo`lgan mexanizmlar qizdirish mumkin. Xromosferani qisqa davrli (10 sek) tovush to`lqinlar qizdirsa toj qatlamlarini asosan uzun (5 min) davrli to`lqinlar qizdiradi. Fotosferada granulyatsion harakat magnit naylarda magnitogidrodinamik to`lqinlar hosil qiladi. Bunday to`lqinlarga magnit tovush va alven to`lqinlari kiradi va ular ham yuqori qatlamlarga ko`tarilgan sari zarb to`lqinlarga aylanadilar va o`z energiyasini moddaga beradi. Xromosfera va tojni to`lqinlar bilan birgalikda o`zgaruvchan magnit maydonda hosil bo`ladigan elektr toklar (omik dissipatsiya) qizdirishi mumkin. Bunday toklar qarama-qarshi yo`nalgan magnit-kuch chiziqlari orasidagi qatlamda hosil bo`ladilar. Yuqori atmosfera qatlamlarini qizdiruvchi yana bir mexanizm bu magnit kuch chiziqlarini qisqa ulanishi natijasida ro`y beradi va kamon singari moddani otadi. Bu masalalarga Quyosh aktivligiga bag`ishlangan paragrafda yana qaytamiz. Yuqorida keltirilganlardan ko`rinib turibdiki atmosfera qatlamlarni tuzilishi magnit tabiatga ega va bu qatlamlar ichki qatlamlardan chiqayotgan energiya hisobga qizdiriladi. Bu energiya nuriy va mexanik yo`l bilan ichki qatlamlardan tashqi qatlamlar tomon uzatiladi. Fotosferada va uni bevosita ostidan konvektiv oqimlar keltirayotgan mexanik energiyani bu yerda hosil bo`layotgan to`lqinlar tashiy boshlaydilar. Magnit maydonlar ham fotosfera ostidagi bizga ko`rinmaydigan ichki qatlamlardan chiqadilar. Endi anashu, Quyoshning ichki tuzilishini ko`rishga o`tamiz. 4444

II-bob. Quyosh tojidagi nuxtasimon tuzmalar ko`rsatgichlarini tadqiqi va metodik tahlili. 3.4. Quyosh toji qatlamlari va uning qizdirish mexanizimim. Quyosh toji. Xromasfera ustida Quyoshning eng siyraklashgan qatlami – Quysh toji joylashgan bo`lib, haqda quyosh to`la tutulgan paytlardagina ko`rinadi. Tutilishining to`la fazosi boshlanish paytida Oyning qora diski atirfida Quyoshning bir necha diametiriga teng bo`lgan masofada kumish – inju tusdagi tutash shu`la nurlar yoki oqimlaar ko`rinadi (115-rasm). Tojning umuiy ravshanligi taxminan to`linoy ravshanligining yarmiga teng. Uning fotasferagayaqinroq bo`lgan qisimlari (“ichki” toj) fotasferadan uzoqroqda bo`gan qismlari (“tashqi” toj)ga qaraganda ancha yorug` bo`ladi . Shuning uchun ichgi tojnini tutulish bo`lmagan vaqitlarda ham kuzatishga muyasar bo`ladi. Bunday kuzatishlar uchun maxsus asbob tutilishsiz koronograf qo`llaniladi; “sun`iy” Oy va interferension – polyarizagraf fil`tr bu asbobning asosiy qismlari hisoblanadi (ya`ni toj mohoxarmatik nurlarda kuzatiladi) . Asbobda optikaning sifatiga ayniqsa katta ahamiyat ahamiyati berilgan bo`lib , linzalarda pufak, chang va hokozalar singari yorug`likni sochuvchi manbalar bo`masligi zarur. Atmosferadagi chag zarrachalarining yorug`likni sochilishini kamaytirish maqsadida koronograf juda baland tog`larga o`rnatiladi. Juda murakkab nur tuzilish tashqi toj ilgarigidek Quyoshning to`la tutulgan paytlaridagina kuzatiladi. (-rasm) Rus astronomi A.P. Ganskiy dog`lar maksimumi va minimumi vaqtida tashqi tojning shakli turlicha bo`lishini aniqladi: maksimumda tojning nurlari har tamonga yo`nalgan bo`ladi (- rasmga qaralsin), minimum davrida esa tojning nurlari Quyosh ekvatori bo`ylab cho`zilgan va qutublarda qisqargan bo`ladi. Tashqi toj nunrni sochivchichegara zarrachalaridan va erkin elekturanlardan iborat ,shuning uchun uning spektiri tutash bo`lib, fraungofer chiziqlari ham bor. 4545

Ichki tojning tutash spektiri fonida vodorod , geli chiziqlari va hozirgacha o`ganilgan elimintlarning oddiy chiziqlariga mos kelmaydigan chiziqlar ko`rinadi. Avvallari bu chiziqlarni hali Yerda ma`lum bo`lmagan elimitga mos bo`lgan chiziqlar deb o`laganlar , xotto bu elementga “koroniy” degan nom ham berilgan. Ammo Mendeliyeev jadivalida unga o`rin topilmadi. 1941 yelda bu chiziqlarning atomlari (26 elekturondan) 10 va 14 tadan elektron yo`qatgan ko`p martadan iyonlashgan temirning chiqlari ekanligi va, shuningdek, ko`p karra iyohlashgan nikil va kalsiy atomlariga tegishli chiziqlar ekanligi isbotlanadi. (-rasm) Toj nur tuzulishga ega . Ayrim nurlar , “oqimlar” harakatlanadi va tojning shakli o`zgarib turadi; ammo bu o`zgarishlarni sezish qiyin, chunki har bir ayrim kuzatuvchi tutilish paytida tojni bir necha minut davomidagina o`rganishi mumkin. Shunday bo`lishiga qarmay , savit olimlari quyosh tojini o`rganish masalasini muvaffaqiyatli hal qildilar. Ularga a`lodarajadagiasboblardan tashqari ishni planlashtirish , ishdagi uyushqoqlik va kollektivlilik yordam berdi. Yer yuzidagi ma`lum joy uchun Quyosh tutulishi bir necha minut davom etadi, ammo Oy soyasi Yer yuzini ancha uzoq vaqt mobaynida bosib o`tadi. Masalan , 1936- yilning 19- iyulidagi quyosh tutilish vaqtida Oy soyasi CCCP territpriyasida Qora dengizdan tinch okeanigacha bo`lgan oraliqni taxminan ikki soat ichida bosib o`tadi. Bu tutilishni kuzatish maqsadida D.D. Maksutov va N.G. Ponomarevlar rxbarligida bizning optik zvodlarimiz tojning fotasuratini oladigan bir tupdagi oltita asbob (standart koronogroflar) tayyorladilar. 28 ta savet ekspeddisiyasi (bulardan oltitasi koronograflar bilan ta`minlanganedi) bukil quyosh tutulishi polosasi bo`yicha joylashdilar va Oy soyasi Qora dengizdan Tinch okeyaniga tomon siljib borgani sari,quyosh toji muntazam ravishda fotosuratlar olib turadi. Ishni bunday tashkil etish natijasida tutilish, umiman olganda, taxminan 2 soat maboynida kuzatiladi, bu esa quyosh tojida hosil bo`lgan ayrim hobisalarning harakatini payqab olishga imkon beradi. Tojdagi ayrim oqimlarning harakat tezligi 50 km/sek gach etib beradi. Tojdagi oqimlarning harakati elektromagnit kuchlari ta`siri ostida vujutga kelsa kerak 4646

2.2 Tojdagi aktivlik tuzilmalari va uning radionurlanishi Quyosh atmosferasining toj qatlami gardish yuzida va undan tashqarida рентген (MgXI л 9.2 Е ,) va chegaraviy UB spektral chiziqlari (Fe XVI л 284 Е , Fe XII л 195 Е ) nurida yaqqol kuzatiladi. Rasm 1.30 da Quyoshning rentgen rasmi keltirilgan. Rasm 1.30. Quyoshning rentgen tasvirida a.s. yorug`, qora joy toj teshigi. Bu rasmda toj avvalo ko`plab yorug` sirtmoqsimon tuzilmalardan tashkil topganligini ko`rish mumkin. Sirtmoqlarni ikkala uchi ham ichki qatlamlarga kirib ketgan va ular qarama-qarshi magnit qutblarga kirishini tasavvur etish qiyin emas. Chunki bu yorug` tuzilmalar a.s. lar ustida joylashganlar. Bunday magnit maydonlar yopiq magnit strukturani hosil qiladilar. Magnit maydoni yo`q yoki kuchsiz sohalarda toj intensivligi past. Bu sohalarda kuchsiz maydonlar ochiq magnit strukturaga ega. Bu moydon kuch chiziqlarining bir uchi shu qora sohalarda bo`lsa ikkinchi uchi juda uzoqda, boshqa yarimsharda bo`lishi mumkin. Bunday kuch chiziqlar Quyoshdan uzoq-uzoklargacha cho`zilgan va ular sayyoralararo magnit maydon kuch chiziqlari sifatida qaraladi. Bunday kuch chiziqlari bo`ylab ular atrofida aylangan holda Quyosh shamoli, elektronlar va protonlar oqimi, tarqaladi. Quyosh kuchli radionurlanish manbai hamdir. Bu radionurlanish tutash (uzluksiz), radioto`lqinlar ketma-ketligidan iborat. Quyoshning radiospektri uning elektromagnit to`lqinlar diapozonini egallaydi. Radio kvantlar energiyasi 10 -5 ev dan kam bo`lsada Quyoshdan kelayotgan radionurlanish oqimi yetarli darajada kuchli va radioshovqin va radiocharsillashdan iborat biroq spektrda radio chiziqlar qayd qilinmagan. Quyosh toji kuchli radionurlanish (10 6 – 10 10 gs chastotalarda) manbai hamdir. Bu radionurlanish 4 tipga bo`linadi: I tip radionurlanish, u radio shovqin deb ataladi va umumiy Quyosh aktivligi metr diapazonda hosil qiladi, soatlar va kunlar dovomida ruy berib turadi, a.s. bilan bog`liq, chaqnashlar bilan bog`liq emas; II – tip, metr to`lqinlarda razryad ko`rinishiga ega, 10 5 – 10 8 гц chastotalarda kuzatiladi, chastotasi sekundiga bir Mgs dan pasayib borishi, 4747

manbadan sekundiga ming km tezlik bilan uzoqlashayotgan harakat bilan bog`liq degan xulosaga olib keladi; III – tip, Quyosh chaqnashlari bilan боғлиқ метр тўлқинларда разряд , 10 5 – 10 9 gs chastotalarda kuzatiladi, chastotasi sekundiga 100 Mgs dan yuqori chastotalardan pastlari tomon siljib boradi, manbadan sekundiga 150 ming km tezlik bilan tarqalayotgan energiyasi 10 – 100 kev elektronlar nur dastasi bilan bog`langan; IV – tip, Quyosh chaqnashining impuls fazasidan keyin soatlar dovom etadi, keng chastotalar oralig`ida tutash spektr singari sochiladi, nurlanishi aylana bo`lab qutblangan, uni hosil qilayotgan manb`a elektron bulut bo`lib u sekundiga birnecha yuz km dan ming km gacha tezlik bilan harkatda, sinxrotron xususiyatga ega. Bulardan tashqri sm to`lqinlarda sochiladigan tutash impuls nurlanish razryad ham kuzatiladi. Bu mikroto`lqin razryad yuqori tezlikka, yuz va ming kev energiyaga ega elektronlarning girosinxrotron nurlanishidir. Ular manbai toj sirtmog`i tepa qismida joylashgan. Radionurlanishning yana bir turi, millisekunddagi chaqmoqchalardir, bu radio chaqnashlar minglab mayda chaqmoqchalardan tashkil topadi, ular sekundni mingdan biri ichida kuzatiladi. 4848

3.3. Tojdagi nuqtasimon tuzmlarni tadiqiqoti va metodik taxlil. Tojda sirtmoqsimon yoki yoysimon tuzilmalar va yorug` toj nuqtalar. Yorug`lik nurlarida Quyosh toji qator toj tuzilmalaridan iborat ekanligi azaldan ma`lum edi. Rasm 3.6. Quyosh to`la tutilganda olingan toj surati (minimumda): karnaysimon (yuqori chapda va past o`ngda) va nursimon (Quyoshning magnit maydon kuch chiziqlari) toj tuzilmalari. Qutb taroqlari (yuqorida va pastda) magnit maydon kuch chiziqlari bo`ylab yo`nalganlar. Bular toj nurlari, gardish chetiga qoplangan karnaysimon, qolpoqsimon tuzilmalar va qutb taroqlari bo`lib ular Quyosh to`la tutilganda yoki koronograf yordamida olingan suratlarda ko`rinar edi (rasm 3.6). Biroq yumshoq rentgen nurlarda (Skaylab, 1973 y.) olingan tasvirlarida toj nihoyatda effektli tarzda namoyon bo`ldi. Rentgen nurlarda toj tasviri maxsus rentgen teleskop yordamida olinadi. Rentgen teleskop (Skylab, Yonkon) Yerning suniy yo`ldoshi orbitasiga chiqariladi. Avvalo bu tasvirlarda biz tojni nafaqat gardish chetidagina balki gardish yuzida ham ko`rish imkoniyatiga ega bo`ldik. Rentgen tasvirlarda Quyosh toji son-sanoqsiz yuqori (millionlab) temperaturali yoysimon va sirtmoqsimon tuzilmalardan tarkib topganligi ma`lum bo`ldi (3.7 da). 4949

Yerda turib bajarilgan kuzatishlarda topilgan qalqonsimon tuzilmalar ko`plab yoysimon tuzilmalardan iborat ekanligi aniqlandi. Quyosh yuzida sepkil singari sochilgan yorug` rentgen nuqtalari kashf etildi. Bu tuzilmalar magnit tabiatga ega ekanligi aniqlandi. Gardish yuzida ko`rinadigan yoysimon yoki sirtmoqsimon tuzilmaning bir uchi Quyosh yuzidagi magnit maydonining N qutbiga ikkinchi uchi esa S qutbga kiradi. Bunday yoysimon yoki sirtmoqsimon tuzilmalar Quyoshning fotosfera qatlamlaridan uning toj qatlamlarigacha ko`tarilgan magnit nayni namoyish etadi. Magnit nay bipolyar magnit sokin sohalarni yoki ikkita bipolyar magnit sohalarni qarama-qarshi qutblarini tutashtiradi (tutashtiruvchi sirtmoq). Bulardan tashqari aktiv soha, oddiy chaqnash va chaqnashdan keyin kuzatiladigan sirtmoqlar ham mavjud. Bu sirmoqlarni fizik ko`rsatgichlari jadvalda keltirilgan: L-uzunligiga (10 3 km T - temperaturasi ( K ) N - konsentratsiya (1/ см 3 ) Rasm-3.7. Quyoshnig rentgen qism((2 x 4) yuz ming km) tasviri: gardish yuzida yorug` rentgen nuqtalarni va gardish chetida ko`plab yoysimon, nursimon va sirtmoqsimon tuzilmalarni ko`rish mumkin. Ular Quyoshning magnit maydonlari kuch chiziqlariga yopishgan toj moddasini joylashishini namoyish etadi. Jadval 1.4 . 5050

Sokin soha sirtmog`i Tutashtiruvc hi sirtmoq Aktiv soha sirtmog`i Oddiy chaqnas h sirtmog`i Chaqnashda n keyingi sirtmoqla ri L (20  700) 10 3 км (20  700)10 3 к м (10- 100) . 10 3 к м (5  50)10 3 (10  100) 10 3 Т, К 1 . 8 . 10 6 (2  3) . 10 6 10 4  2.5 . 10 6 # 4 . 10 7 10 4  4 . 10 6 N 1/см 3 (2  10)1 0 8 7 . 10 8 (0.5  5.0) . 10 9  10 12 10 11 Dog ` lar bilan bog ` liq toj sirtmoqlari uzunligi 10 5 km , yo ` g ` onligi esa 10 4 km va bunday sirtmoq ichida sovuq ( atrofnikidan o ` n marta past temperaturada ) o ` zak arqon mavjud . Umuman olganda sirtmoqlar past temperaturada hosil bo ` ladigan spektral chiziqlarda ingichka , yuqori temperaturadagilarda yo ` g ` on bo ` ladi ya ` ni sirtmoq arqonni tashqi qobug ` i yuqori temperatura ( qaynoq ) va ichki o ` zagi past temperaturali ( sovuq ) ( Rasm 3.8). Sirtmoq arqoni o ` zagida elektron bosim past qobug ` ida esa yuqori . 5151

Rasm- 3.8. Quyosh dog`i atrofidagi aktiv soha ustida har xil ionlar CII (3(104K), L( (104K), CIII (7(104K), OVI (1.8(104K), MgX (1.8(106K) chizig`i nurida kuzatiladigan sirtmoqsimon tuzilmalar. Ular past temperaturada ko`rinadi va yuqori temperaturada hosil bo`ladigan uglerod ionlari nurida ko`rinmaydi. Tojning rentgen tasvirlarida gardish yuzida quzatiladigan yana bir mayda tuzilma yorug` rentgen nuqtalardir (ko`ndalang kesimi 5 – 50 ming km oraliqda, temperaturasi 3 mln gradus). Ular minimum yillarida ayniqsa ko`plab va yaqqol qo`rinadilar. Yorug` rentgen nuqtalar granulatsiya singari Quyosh gardishining barcha qismlarida, ekvatordan qutblarigacha, yorug` aktiv sohalardan to toj tuynak (teshik)larigacha birtekis taqsimlanganlar. Temperaturasi atrof tojnikidan bir necha marta yuqori bo`lgan bu toj tuzulmalarini zich bipolyar magnit tuzulmalar bilan bog`lashmoqda. Ayrim kichik yorug` tuzulmalar toj sirtmog`ining xromosferaga kirish joyida (3.7 rasmda) kuzatiladi. Yorug` rentgen nuqtalar past (1 – 2 mln ) temperaturadagi toj chiziqlarida (FeX l171 YE, FeXII l195 YE ) ham kuzatiladi. Bu chegaraviy UB chiziqlar nurida tojni rasmga olish oxirgi yillarda EIT/SOHO va TRACE nomli kosmik teleskoplar yordamida muvaffaqiyatli bajarilmoqda.. Odatda bir sutkada to`rttadan olingan bunday rasmlar katalogida hafta dovomida har 15 minutda bittadan olingan qatorlari ham bor. Vaqt bo`yicha zich ketma- ketlikda olingan Quyoshning bu rasmlari uning toj qatlamlarida ro`y berayotgan jarayonlarni o`rganishda qo`llaniladi. Fizika-matematika fanlari doktori I. Sattarov rahbarligidagi yosh olimlar guruhi bu rasmlarda yorug` nuqtalarni tekshirishda talaygina ishlar bajardilar va ular olgan natijalar chet ellik olimlar tomonidan tan olinmoqda. Shunday qilib, xromosfera va tojda kuzatiladigan mayda strukturali tuzilmalar umumiy tabiatga ega. Ular qutblari fotosferada joylashgan magnit maydon kuch chiziqlaridan eshilgan yoysimon arqonlarni namoyish etadilar. Xromosfera va toj moddasi asosan sirtmoqsimon va yoysimon tuzilmalarda mujassamlangan va ular 5252

bo`ylab harakat qiladi. Xromosfera va tojda kuzatiladigan tez o`zgaruvchan jarayonlar ham magnit tabiatga ega. Agar Quyosh magnit maydonlarga ega bo`lmaganda uni kuzatish va o`rganish nihoyatda zerikarli mashg`ulotga aylanar edi deb aytgan zamondoshimiz haqlidir. Quyosh yuzida magnit maydonlarni o`rganishga o`tishdan oldin xromosfera va toj qatlamlarni qizdirilish mexanizmi va Quyoshni ichki tuzilishi bilan tanishib chiqamiz. Xromosfera va toj qatlamlarini qizdirilish mexanizmi. Xromosfera va toj qatlamlari fotosferaga nisbatan yuqori temperaturaga ega. Ular fotosfera singari mayda strukturaga ega. Xromosferada kuzatiladigan spikulalar va tojda kuzatiladigan yoysimon tuzilmalar fotosferadan chiqqan kuchli magnit trubkalar (naylar) bilan bog`liq. Rasm- 3.9. Quyosh atmosferasining tashqi qatlamlariga energiya to`lqinlar vositasida uzatiladi. Konvektiv zonada hosil bo`lgan tovush to`lqinlari xromosfera va tojda tezlashadi va zarb to`lqinlariga aylanadi. Zarb to`lqin o`z energiyasini atmosfera moddasiga beradi, natijada xromosfera 10-30 ming gradusgacha qiziydi. 5353

Bu magnit naychalar bo`ylab modda fotosferadan xromosferaga va undan toj qatlamlariga ko`tariladi va undan qaytib tushadi. Magnit nay bo`ylab harakat qilayotgan bu moddani temperaturasi balandlik bo`ylab ortib boradi: Xromosferada (spikula) temperatura (1-2)  10 4 , tojda (sirtmoqsimon tuzilmada) 10 5 К , ya`ni magnit trubka bo`ylab yuqori ko`tarilgan sari T ortib boradi. Demak moddaning temperaturasini ko`taruvchi mexanizm magnit nay bo`ylab tarqaladi. Bunday mexanizm magnitogidrodinamik to`lqinlar bo`lishi mumkin. Bunday to`lqinlar bo`ylama va ko`ndalang to`lqinlar bo`lib ular dutor tori bo`ylab tarqaladigan to`lqinlar singari magnit maydon kuch chiziqlari bo`ylab tarqaladilar (Rasm 3.9). Bu mexanik to`lqinlar bo`lib ularning tezligi v = H/(  ) 1/2 va ularni kashf etgan shved olimi sharafiga Alven to`lqinlar deb ataladi. Ma`lumki balandlik bo`ylab zichlik kamayib boradi. Zichlik kamayib borayotgan muhitda tarqalayotgan bu to`lqinlar zarb to`lqinlarga aylanadilar. Bunday zarb to`lqinlar tovush to`lqinlaridan o`laroq tez so`nadilar va to`lqin harakati energiyasi issiqlik energiyaga aylanadi va xromosfera va toj moddasini qizdiradi. Biz yuqorida ko`rib o`tganimizdek fotosfera qatlamlari konvektiv zonadan chiqayotgan tovush to`lqinlari tasirida 5 minutli davr bilan tebranadi (ko`tarilib pasayib turadi). Bu tebranishlar fotosfera ostida hosil bo`ladilar. Tebranishlar hosil qilayotgan to`lqinlar tovush to`lqinlari bo`lib ular fotosferadan o`zgarmasdan o`tadilar. Xromosferada bunday to`lqinlar zarb to`lqinlariga aylanadi va o`z energiyasini moddaga beradi. Birjinsli muhitda (l-uzunlikda) to`lqin profilining har bir qismi o`z tezligi bilan harakat qiladi. To`lqin qirrasining temperaturasi ayrisinikidan katta bo`lganligi uchun tezroq yuradi. Agar  т atrof muhitda tovush tezligi, ( to`lqin tezligi bo`lsa qirraning tezligi  т +  а va ayriniki  т =  а bo`ladi. Natijada to`lqin frontini qiyaligi ortadi va qirra ayrini 2  tezlik bilan l/4  т vaqt ichida quvib yetadi. Buning uchun qirra d=l  т /4  =  т 2 /4  –yo`lni bosib o`tadi; bu yerda  =l/  т -to`lqin davri. To`lqinni davri qancha qisqa bo`lsa u shuncha qisqa yo`l o`tib zarb to`lqinga aylanadi. Izotermik atmosferada balandlik bo`yicha bosim va zichlikni o`zgarishi  (h)   0 e -h/H ( Н -balandlik shkalasi) qonun bilan ifodalanadi. Agar to`lqin energiyasi   2 /2 sochilmasa va balandlik bo`yicha o`zgarmasa to`lqin 5454

tezligi amplitudasi  0 e h/2H tarzda ortadi. Xromosferani pastki chegarasida  т  6 km/s, Н ~130 km, issiqlik sig`imlari nisbati  ~5/3 va boshlang`ich tezligi amplitudasi  ~0.6 km/s bo`lgan to`lqinlar  =10 s bo`lganda h=500 km,  =3.0 10 -8 г / см 3 s bo`lganda h=800 km balandlikda zarb to`lqinlariga aylanadilar. Shunday qilib qisqa davrli tovush to`lqinlari xromosferada zarb to`lqinlariga aylanadilar va uni qizdiradilar. Uzun davrli tovush to`lqinlari energiyasi xromosfera va toj qatlamlarini qizdirish uchun yetarli emas. Bu qatlamlarni faqat magnit tabiatga ega bo`lgan mexanizmlar qizdirish mumkin. Xromosferani qisqa davrli ((10 sek) tovush to`lqinlar qizdirsa toj qatlamlarini asosan uzun (5 min) davrli to`lqinlar qizdiradi. Fotosferada granulatsion harakat magnit naylarda magnitogidrodinamik to`lqinlar hosil qiladi. Bunday to`lqinlarga magnit tovush va alven to`lqinlari kiradi va ular ham yuqori qatlamlarga ko`tarilgan sari zarb to`lqinlarga aylanadilar va o`z energiyasini moddaga beradi. Xromosfera va tojni to`lqinlar bilan birgalikda o`zgaruvchan magnit maydonda hosil bo`ladigan elektr toklar (omik dissipatsiya) qizdirishi mumkin. Bunday toklar qarama-qarshi yo`nalgan magnit-kuch chiziqlari orasidagi qatlamda hosil bo`ladilar. Yuqori atmosfera qatlamlarini qizdiruvchi yana bir mexanizm bu magnit kuch chiziqlarini qisqa ulanishi natijasida ro`y beradi va kamon singari moddani otadi. Bu masalalarga Quyosh aktivligiga bag`ishlangan paragrafda yana qaytamiz. Yuqorida keltirilganlardan ko`rinib turibdiki atmosfera qatlamlarni tuzilishi magnit tabiatga ega va bu qatlamlar ichki qatlamlardan chiqayotgan energiya hisobga qizdiriladi. Bu energiya nuriy va mexanik yo`l bilan ichki qatlamlardan tashqi qatlamlar tomon uzatiladi. Fotosferada va uni bevosita ostidan konvektiv oqimlar keltirayotgan mexanik energiyani bu yerda hosil bo`layotgan to`lqinlar tashiy boshlaydilar. Magnit maydonlar ham fotosfera ostidagi bizga ko`rinmaydigan ichki qatlamlardan chiqadilar. Endi anashu, Quyoshning ichki tuzilishini ko`rishga o`tamiz. 5555

X ULOSA. 1. Men malakaviy bitiruv ishimda bajarilgan ishlarim bo`yicha quyidagicha xulosa qilishim mumkin: 2. Mavzuga oid adabiyotlar va davriy ravishda nashr etilgan ilmiy jurnallardan, internet ma`lumotlaridan foydalanib Bitiruv malakaviy ishning nazariy qismi yoritildi. 3. B.M.I.yozish davrida Quyosh va uning toji Quyoshning fizik ko`rsatgichlari bilan yaqindan tanishib chiqdim. 4. Quyosh toji Quyosh atmosfersining Quyoshning qatlami ( ) shuni o`rgandim 5. Tojdagi zuzulmalar va ularning tulari haqida tushunchaga ega bo`ldim. 6. Tojdagi tuzulmalar tadqiqot usullari bilan tanishib chiqdim. 5656

O'xshashlar

Quyosh tojidagi nuqtasimon tizmalar va ularning ko’rsatgichlari

Oy va Quyosh to`g`risida umumiy ma`lumot

Optik teleskoplar sharxi

Кометаларни ўрганиш

Quyoshning asosiy xarakteristikasi