Quyosh tojidagi nuqtasimon tizmalar va ularning ko’rsatgichlari

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3164 KB

Ko'chirib olish

Mundarija: Kirish …………………………………………………………………….. 3 I BOB. Quyoshni tekshirish usullari va obektlari . .......................................... 7 1.1. Turli spektrlarda Quyosh tasviri …………………………………………. 10 1.2. Monoxromatik filtr yordamida Quyoshni kuzatish ………………………..14 1.3. Quyoshni atmosfera qatlamlari spektri …………………………………... 17 II BOB. Atmosferaning mayda strukturasi………………………………...21 2.1 Fotosferada granulyatsiya va tebranishlar………………………………….22 2.2 Xromosferada supergranulyatsiya va spikulalar…………………………...25 2.3 Tojda sirtmoqsimon yoki yoysimon tuzilmalar va yorug‘ toj nuqtalar……29 2.4Quyoshdagi yorug‘ nuqtasimon tuzilmalarning fizikko‘rsatgichlarini aniqlash usullari…………………………………………………………………………36 II BOB. Quyosh tojini uzoq ultrabinafsha nurlarida tekshirish…………...39 3.1. Quyoshning uzoq ultrabinafsha spektri……………………………………42 3.2 Kosmik apparatlarga о‘rnatilgan spektrograflar yordamida Quyoshning uzoq ultrabinafsha spektrini о‘rganish……………………………………………….48 3.3 EIT da olingan Quyosh tasvirlarini о‘lchash va tekshirish………………...52 3.4 EIT da aktiv soxalar va yorug‘ nuqtalar ……………………………………57 Xulos a………………………………………………………………………….59 Adabiyotlar ruyxati ………………………………………………………….. 60 3

Kirish Koinot tabiatning tyganmas kitobidir. Unung sirlarini o`rgangan inson o`z tarixini zamon kelajagini bilib oladi. Koinotda mavjud jismlar, va ularning harakatlanishi va bu harakatning bizning planetamizga ta`sirini o`rganish hammaning diqqat etiborini tortadi. Bu hodisalarni o`rganishda astronomiya, astrofizika, astrometriya, osmon mexanikasi kabi fanlarning rivojlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Quyosh yerdagi hayotni ta’minlovchi o`lkan olovli shar bo‘lib uning yorug‘ligi, energiyasi yerdagi hayotni davomiyligini ta’minlaydi. Quyosh protuberanetslari quyosh atmosferasidagi “osilib” turuvchi qizigan gaz bulutlaridir. Protuberanetslar haqida ma’lumot olish oson emas. Sababi Quyosh sirtining haroratining issiqligidir, juda katta tezlikda harakatlanishi, quyosh tojidan ichkarida joylashganligidir. Ilmiy adabiyotlardan va internetdan olingan ma’lumotlarga asoslanib protuberanetslarning ko‘pgina xususiyatlarini o‘rganish mumkin. Mavzuning dolzarbligi: Osmon yoritgichlarni harakatlari va ularning fizik xususiyatlarini o`rganish insoniyatni doimo o`ziga jalb qilgan. Ayniqsa quyosh sestemasida bo`ladigan astronomik jarayonlarni sabablarini va ularga ta`sir etuvchi tashqi kuchlarnni aniqlash dolzarb masala bo`lib kelgan. Koinot sirlarini o`rganish insoniyatning azaliy orzusi bo`lgan. Buning uchun insonlar kuzatish qurilmalarini yaratishdi va takomillashtirib borishmoqda. Quyosh tojidagi nuqtasimon tizmalar va ularning ko’rsatgichlarini, ta’sir etuvchi omillarni o`rganish hozirgi astronomik olimlar uchun qiziqarli mavzulardan biridir. Yorug` toj nuqtalarining Quyosh aktivligi tuzilmalarida tutgan o`rnini va Quyosh temperaturasi haqidagi bilimlarimizni oshirishga yordam beradi. Shuning uchun bu B.M.T. ni mavzusini “Quyosh tojidagi nuqtasimon tizmalar va ularning ko’rsatgichlari” deb tanlandi. Bu mavzu dolzarb mavzudir. Shu sababli ham biz bitiruv malakaviy ishimizni shu mavzu asosida olib bordik. 4

Bitiruv malakaviy ishimning maqsadi va vazifalari: Quyosh ichki tuzilishi va uning atmosferasini haqidagi bilimlarimizning oshirish, Quyosh aktivligining siklik o`zgarishi barobarida tojning yorug` nuqtalari sonini (bir vaqt momentida Quyosh yuzidagi yorug` nuqtalarni soni) o`zgarishini tekshirish. Quyoshdagi bo‘ladigan energetik o‘zgarishlarning uning atmoserasi tizilishi va uning tojidagi tuzilmalarni turlari va ularni shakllarini o‘rganishdan iboratdir. Ishning ilmiyligi va ahamiyati: Mavzuga oid ilmiy manbalar va kerakli adabiyotlardan foydalangan holda protuberanetslarning yashash vaqti, harorati, balandligi, kengligini hosil bo‘lishi shartlari o‘rganildi. Ushbu malakaviy bitiruv ishidan umumiy astronomiya kursida, Astrofizika fanlarida foydalanish mumkin. Har qanday o‘rganilayotgan obekt qanday holatda bo’lishidan qat’iy nazar ularni fizikaviy-ximiyaviy xossalarini, ayniqsa spektroskopik xossalarini bilish, ulardan amaliyotda to’g’ri foydalanishga olib keladi. Bu esa o’z navbatida hurmatli prezidentimiz aytganlaridek tabiat in’om etgan xom-ashyolardan to’g’ri ilmiy asoslangan holda foydalanish iqtisodiy samaradorlikni oshiradi 1 . 2010 yil 12 noyabr kuni hurmatli prezidentimiz I.A.Karimov O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisi qonunchilik palatasi va senatining qo’shma maslisida “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni ya’nada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi” mavzusida ma’ruza qildilar  2 . O’z ma’ruzalarida oltita yo’nalishni eng muhum ustuvor vazifalar sifatida belgilab berdilar. Bu yo’nalishlar quyidagi yo’nalishlardir. 1. Davlat hokimiyati va boshqaruvni demokratlashtirish 2. Sud-huquq tizimini isloh qilish 3. Axborot sohasini isloh qilish, axborot va so’z erkinligini ta’minlash 4.O’zbekistonda saylov huquqi erkinligini ta’minlash va saylov qonunchiligini rivojlantirish 5. Fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish 5

6. Demokratik bozor islohotlarini va iqtisodiyotini liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish Oltinchi yo’nalishda raqobat to’g’risida to’xtaldi. Raqobatlasha oladigan har qanday mahsulot yoki shu mahsulotni ishlab chiqarish ilmiy asoslangan bo’lsada yoki uni ishlab chiqaruvchining ilmiy saviyasi yuqori darajada bo’lganligini bu mahsulot raqobatlasha olishi mumkin ekanligini anglash mumkin. Hech bir zamonda hozirgi kundagi kabi iqtidorli yoshlarga keng yо‘l ochilmagan. Bularning hammasi Mustaqilligimiz sharofatidir. Mutaqillik esa о‘z-о‘zidan qо‘lga kiritilmagan. Bu borada Muhtaram Prezidentimizning “ О‘zbekiston Mustaqillikka erishish ostonasida” kitobi davlatimiz rahbarining ayni shu tarixiy davrdagi faoliyatiga bag‘ishlangan. Xalqimizning asriy orzusi bо‘lgan milliy istiqlol mavzusiga oid fikr va qarashlari atroflicha о‘z aksini topgan. Vatan uchun, xalqning tinchligi va farovonligi uchun chinakam fidoiylik namunasi aks etgan. Asarni о‘qigan sari jо‘shib, tо‘lib ketasan va shunday insonlarga sodiq bо‘lging keladi [3]. K ontseptsiya va Prezidentimizning boshqa asarlaridagi ko ` rsatmalar O’zbekiston zaminida yashayotgan fizik, ximik, biolog, vrach, injener, iqtisodchi, moliyachi, talaba va hokazo, kim bo’lishdan qat’iy nazar hamma uchun dastrul amal bo’lib hizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishini tuzilishi: Kirish, uch bob, hulosa va foydalanilgan adabiyotlarni o‘z ichiga oladi. sahifadan, rasmdan iborat. 6

I Bob. Quyoshni tekshirish usullari va ob’ktlari . Osmonda Quyosh bizga taxminan yarim gradus burchak ostida, aylana shakldagi barkash sifatida ko‘rinadi. Quyosh gardishining chetlari keskin chegaraga ega va uning radiusini yetarli darajada yuqori (bir burchakiy yoy sekundi) aniqlik bilan o‘lchash mumkin. Bunday o‘lchashlar yil dovomida Quyoshning burchakiy diametri biroz (31  31  -afeliyda (iyulni boshida), 32  35  perigeliyda (yanvarni boshida)) o‘zgarib turishini ko‘rsatadi. Bu o‘zgarishlar orbitaning elliptikligi tufayli Quyosh bilan Yer orasidagi masofani biroz uzayishi va qisqarishi bilan bog‘liq. Quyoshning haqiqiy radiusi uning pulsatsiyalanishi tufayli biroz kattalashib va kichrayib turadi va u o‘z o‘qi atrofida aylanganligi tufayli aylanish o‘qi bo‘ylab biroz siqilgan bo‘lishi ham kerak. Biroq bunday o‘zgarishlar miqdori bir necha o‘n km dan oshmaydi, shuning uchun ularni o‘lchash mushkul masala. Bunday o‘zgarishlar kichik bo‘lganligi uchun ular Quyoshning boshqa ko‘rsatkichlarini hisoblashga katta ta’sir ko‘rsatmaydi. Quyosh gardishining burchakiy kattaligi va Yerdan ungacha bo‘lgan masofani (bu masofa Astronomik har yillik jadvallarda har bir sana uchun keltiriladi) bilgan holda uning radiusini hisoblab topish mumkin. 1.1 Quyosh plazma shar 7

Quyosh plazma shar bo‘lib, uning o‘rtacha radiusi 696000 km. Quyosh gaz shar bo‘lsada, u keskin chegaraga ega ekanligi uning moddasini nur yutish xususiyati bilan bog‘liq. Quyoshning hajmi 1,4  10 27 m 3 , massasi 2  10 30 kg va o‘rtacha zichligi 1410 kg/ m 3 . Quyosh yuzida og‘irlik kuchining tezlanishi 274 m/s 2 . Quyosh barcha tomonga, shu jumladan biz (Yer) tomonga ham nurlanish sifatida energiya sochadi. Yer atmosferasidan tashqarida, Quyoshdan bir astronomik birlik masofada uning nurlariga tik o‘rnatilgan yuzaga, o‘rtacha 1366,5 vt/m 2 quvvat tushadi. Agar bu yuza birligiga tushayotgan quvvatni radiusi bir a.b. ga teng sfera sirti yuzasiga ko‘paytirsak barcha tomonga sochilayotgan energiya quvvatini topamiz va u Quyoshning to‘la quvvatiga teng bo‘ladi, ya’ni 3,86 10 26 vt. Bu qiymat Quyosh aktivligini o‘zgarishi bilan biroz (0,15 %) o‘zgarib turadi. Agar Quyoshdan barcha tomonga sochilayotgan to‘la energiyani uning sirti yuziga bo‘lsak Quyosh sirti yuza birligidan sochilayotgan quvvatni topamiz va u 6,35  10 7 vt/m 2 . Agar Quyosh absolyut qora jism singari nurlanish sochadi deb hisoblasak, unga Stefan-Bolsman formulasini qo‘llashimiz va Quyosh sirtining temperaturasini hisoblashimiz mumkin. Bunday hisoblash Quyosh yuzining effektiv temperaturasi 5785 K ekanligini ko‘rsatadi[ 4, 5]. Quyosh o‘z o‘qi atrofida aylanadi. Bu o‘q ekliptika tekisligi bilan 83 gradus burchak tashkil qiladi. Quyoshni o‘q atrofida aylanishi Yerni uning atrofida aylanishi bilan bir xil yo‘nalishida, sharqdan g‘arbga qarab, ro‘y beradi. Aylanish tezligi Quyosh ekvatorida 2 km/s ga teng va ekvatordan shimol va janubga tomon kamayib boradi va bu kamayish qattiq jism, sharnikidan kuchli. Bu hodisa Quyosh o‘z o‘qi atrofida aylanishi differensial aylanish ekanligini va uning kattiq jism emasligini ko‘rsatadi. Odatda o‘q atrofida aylanish burchak tezliklarda berilgani uchun biz ham Quyoshning differensial aylanish qonunini burchakiy tezlik orqali ifodasini yozamiz.  = 14,38  - 2,7  sin 2  , (1.1) 8

Bu yerda  - burchakiy tezlik (grad/sutka),  - Quyosh sirti uchun geliografik kenglik. Yuqorida keltirilgan formula yordamida Quyoshning siderik aylanish davrini hisoblash mumkin. Quyosh ekvatorida (  =0) u 25 kunga, qutblari yaqinida esa 30 kunga teng. Sinodik aylanish davri bundan taxminan 2 kunga uzun va u Yerni Quyosh atrofida aylanishi bilan bog‘liq. Quyoshning differensial aylanishi uning aylanish momentini fotosfera ostidagi oqimlar va maydonlar ta’sirida qayta taqsimlanishi bilan bog‘liq va u Quyosh yuzida magnit maydonlar hosil qilishda, aktivlikni shakillanishida asosiy rol o‘ynaydi . Optik, ya’ni yorug‘lik nurlarida Quyosh spektri qora chiziqlar bilan kesilgan rang-barang tasma sahndan (tutash yoki uzluksiz nurlanish) iborat. Odat bo‘yicha spektr deganda ko‘z oldimizga keladigan bu rang-barang nurlar ketma- ketligida har xil rangli (qizil, sariq, yashil, havorang, ko‘k, binafsha) nurlar biridan ikkinchisiga o‘tishi asta-sekin ro‘y beradi, ikki xil rangli nurlar orasida ularning aralashmasidan iborat rangli nurlar joylashadi. Masalan qizil va sariq rangli nurlar orasida qirmizi va sarg‘ish qizil nurlar o‘rin egallagan, ya’ni har xil rangli nurlar orasida keskin uzilish yo‘q va shuning uchun bunday rangli nurlar ketma-ketligi uzluksiz yoki tutash spektr deb ataladi. [ 6- 8]. Fizik nuqtai nazardan har xil rangli nurlar bir-biridan ularni tashkil etgan fotonlar har xil energiya (kvant)ga ega ekanligi bilan farq qiladi va bu energiya nurlanish 1.2- rasm . Quyosh spektri : rang - barang tutash spektr sahnida qora chiziqlar bo ‘ lib , ular Fraungofer chiziqlari deb ataladi . Pastda to ‘ lqin uzunliklari 0.1 nm larda . Harflar bilan Fraungofer kuchli chiziqlarni belgilagan : C va F vodorod , D natriy chizig‘i. 9

1.1 Turli spektrlarda Quyosh tasviri . Quyosh Yer uchun eng katta energiya manbai ekanligini bilamiz. Uzoq yillar davomida Quyoshda yuz berayotgan jarayonlar insonlarni qiziqtirib kelgan. Nyuton davrida oddiy teleskop yordamida uning yuzidagi dog‘lar kuzatilgan bо‘lsa hozirgi kunga kelib zamonaviy teleskoplar sun’iy yо‘ldoshlarga о‘rnatilib uchirilib, Quyoshning Yer yuziga yetib kelmaydigan (rentgen, ultrabinafsha, infraqizil) nurlarida kuzatib, uning yuzidagi ajoyib manzaralarni insonga taqdim etmoqda. Biz quyida Quyosh yuzidagi ajoyib manzaralarini turli tо‘lqin uzunliklardagi tasvirlarini kо‘rib chiqamiz. Quyosh spektri yorug‘lik (optik) nurlarida qora chiziqlar bilan kesilgan tutash spektrdan iborat. Quyoshning optik spektri tо‘lqin uzunligi 3900 Å dan 7600 Å gacha bо‘lgan oraliqda bо‘ladi. Quyoshning optik spektri tо‘lqin uzunliklari bо‘yicha 3900 Ǻ dan 7600 Ǻ (bir Ǻ = 10 -10 m)gacha bо‘lgan oraliqni ishg‘ol etadi. Bu oraliqdagi kvantlar energiyasi 3.0 elektronvolt (ev) dan to 1.6 ev gacha bо‘lgan diapazonga tо‘g‘ri keladi. Rasm-1.3 Quyosh spektrining optik diapazoni. Eng intensiv chiziqlar A, V, C, D, F, G, H, K xarflar bilan belgilangan. Spektr ustidagi sonlar t о ‘lqin uzunliklari angstreumlarda, ostida kimyoviy belgilari. 10

Quyosh energiyasining 99 % optik diapazondagi tutash spektrda sochiladi. Bu energiya Quyoshning ichki qatlamlaridan uni yuza qatlamiga chiqadi va undan fazoga tarqaladi. Tutash spektr sahnida biz har xil qoralik va kenglik (intensivlik)dagi k о ‘plab (20 000 dan ortiq) chiziqlarni k о ‘ramiz. Quyosh spektrida qora chiziqlarni birinchi bor 1814 yilda nemis optik olimi Fraungofer kuzatgan va shuning uchun bu chiziqlar fraungofer chiziqlari deb ataladi. Fraungofer chiziqlari fizik laboratoriyada kuzatiladigan qizdirilgan gazlarning emission chiziqlariga mos kelishini 1859 yilda nemis olimlari Kirxgof va Bunzenlar kashf etganlar. Hozirgi kunda Quyosh spektrida 72 kimyoviy elementning chiziqlari borligi aniqlangan. Bu chiziqlar orasida qoraligi va kengligi b о ‘yicha eng intensivi kalsiy ioni (Sa II) ga tegishli bir juft chiziqlardir. Ular optik spektrni qisqa t о ‘lqinli chegarasi yaqinida joylashganlar (  1 =3968 YE va  2 =3933 YE) Bu chiziqlarni Frangofer N va K chiziqlar deb belgilangan. Intensivligi b о ‘yicha keyingi о ‘rinlarni vodorodning balmer seriyasiga kiruvchi chiziqlar (N  , N  , N  ...) va ulardan keyin neytral metallar natriy (Na), magniy (Mg), temir (Fe) atomlari chiziqlari egallaydilar. Fraungofer chiziqlari yutilish (absorbsion) chiziqlaridir. Ular Quyoshning ichki qatlamlaridan chiqib kelayotgan tutash spektrga ega b о ‘lgan nurlanishni atmosfera qatlamidagi ionlar (Sa II) va atomlar (N, Na, Mg, Fe...) tomonidan yutilishi natijasida hosil b о ‘lganlar. Atmosferadagi har bir ion yoki atom о ‘ziga xos va mos chastota (t о ‘lqin uzunlik)larda tutash spektrda sochilayotgan nurlanishni yutadi va spektrni shu qismida intensivlik pasayadi, ya’ni yorug‘ tutash spektr sahnida qora chiziq hosil b о ‘ladi. Bunday murakkab spektr fizik laborotoriya sharoitida kuzatilmaydi va uni tushuntirish uchun Quyosh nisbatan past temperaturali siyrak gaz atmosferaga ega b о ‘lsa kerak, degan xulosaga kelamiz. Bunday atmosferada balandlik b о ‘yicha temperatura, zichlik va gaz bosimi kamayib borishi kerak. [ 9, 10]. Quyosh va yulduzlarning bunday atmosfera qatlami fotosfera ya’ni yorug‘lik sferasi deb ataladi. Fotosfera Quyosh va yulduzlarda yagona qatlam emas, fotosfera ustida atmosferaning yuqori 11

qatlamlari joylashgan. Atmosfera qatlamlari bilan tanishishga о‘tishdan oldin Quyosh nurlanishi tarkibi bilan tanishishni davom ettiramiz. Quyoshning optik nurlardagi tasvirlarda uning atmosfera qatlamlarining mayda tuzilmalarini kо‘rishimiz mumkin.1.1-rasmda fotosfera qatlamining mayda tuzilmalari keltirilgan. 1.4-rasm. Quyosh fotosferasining donodor tuzilish (granilyatsiya) Optik nurlarda k о ‘rinadigan spektr Quyosh nurlanishining kichik bir qismini tashkil etadi. Optik diapozondan chap tomonda k о ‘zga k о ‘rinmaydigan ultrabinafsha nurlar joylashsa, undan о ‘ng tomonda infraqizil nurlar ketma- ketligi о ‘rin egallaydi. Ultrabinafsha nurlar keng (0,01-0,39 mkm) elektromagnit t о ‘lqinlar diapozonini egallaydi. Quyoshning rentgen va ultrabinafsha nurlari Yer atmosferasida azot va kislorod molekulalari tomonidan yutiladi, shuning uchun ular Yergacha yetib kelmaydi. Quyoshning rentgen va ultrabinafsha nurlanishi (1-2960Å) Yer atmosferasidan tashqariga k о ‘tarilgan teleskoplar hamda spektrograflar yordamida о ‘rganiladi. Avvalo, rentgen nurlar tomon tutash spektrning intensivligi pasayib boradi va  0,01 mkm da u nolga teng b о ‘ladi. Ikkinchidan uzoq ultrabinafsha nurlar ( λ  0.2 mkm) diapozonida avval yutilish chiziqlari 12

bilan birgalikda chiqarish (emission) chiziqlari, keyinchalik ( λ  1000 A) esa faqat emission chiziqlar kuzatiladi. Quyosh spektrining infraqizil diapozoni (0.76  λ  10000 mkm) kam energiyali kvantlardan tashkil topgan b о ‘lib, uning bir qismi Yer atmosferasidan H 2 O va SO 2 molekulalar tomonidan qisman qolgan qismi esa t о ‘la yutiladi va Yer yuziga yetib kelmaydi. Infraqizil spektr optik diapozon singari keng qora chiziqlar bilan kesilgan tutash spektrdan iborat va unda energiyaning taqsimlanishi optik diapozondagi taqsimot singari temperaturasi T  5000 K b о ‘lgan nurlanishga mos keladi. Demak, Quyoshning infraqizil nurlanishi fatosferadan, uning past (T  4300 K) temperaturali tashqi chegarasidan sochiladi. Quyoshning infraqizil spektrining о ‘ng tomonida uning radiospektri joylashgan. Radiospektr tutash (uzluksiz) radiot о ‘lqinlan ketma-ketligi b о ‘lib, u elektromagnit t о ‘lqinlar diapozonining keng (1mm dan 20 metrgacha) oralig‘ini tashkil etadi. U radioshovqin sifatida qayd etiladi. Radiokvantlar energiyasi 10 -5 eV dan kam b о ‘lsa-da, Quyoshdan kelayotgan radionurlanish oqimi qayd qiladigan darajada yetarlicha kuchlidir. Quyoshning radionurlanishi intensivligi uning rentgen nurlanishi singari yuz minglab gradus temperaturaga ega manba intensivligiga mos keladi. Quyoshning radio va rentgen nurlanishi noissiqlik nurlanishdir . 13

1.2 Monoxromatik filtr yordamida Quyoshni kuzatish Yuqorida keltirilgan rasmlarda atmosfera qatlamlarining mayda strukturasi k о ‘rinmaydi ular bizga sifatiy bilim beradi xolos. YA’ni spektral chiziqlar nurida bizga Quyosh atmosferasining shu chiziqni hosil qilishda ishtirok etayotgan atom yoki ionlaridan tashkil topgan qismi k о ‘rinadi. Quyosh atmosferasining mayda strukturasini, tuzilishini kuzatish va о ‘rganish uchun biz uning yuqori burchakiy ajralishga ega b о ‘lgan monoxromatik tasvirlarni olamiz. Bu maqsadda tor о ‘tqazish polosasiga ega b о ‘lgan maxsus interferension filtrlar (nurlanish saralagichlar), IPF q о ‘llaniladi . Monoxromatik tasvir bu yagona bir t о ‘lqin nuridagi tasvir demakdir. Biroq Quyoshning spektral chiziqlari ma’lum kenglikka ega, shuning uchun monoxromatik filtrning о ‘tqazish polosasi kengligi ham chiziq kengligidan katta b о ‘lmasligi kerak. Masalan, vodorod atomi Balmer seriyasi birinchi chizig‘i kengligi 0,1nm yoki Sa II ioni rezonans chiziqlari kengligi 0,5 nm. Bunday tor chiziqlarda kuzatish uchun tor (0,05) о ‘tqazish polosaga ega IPFlar q о ‘llaniladi va ular ikki xil sindirishga ega muxitdan nur о ‘tayotganda uni oddiy va nooddiyga nurga (t о ‘lqinga) ajralishiga va bu t о ‘lqinlarni interferensiyasiga asoslangan va bunday filtrlarning о ‘t k azish polosasiga asoslangan 0,05 nm dan oshmasligi shart va ularning о ‘tqazish polosasini t о ‘lqin uzunliklar b о ‘yicha biroz u yoki bu tomonga siljitish mumkin. [ 11]. Optik diapozonga Quyosh nihoyatda yorug‘, IPF ni о‘tqazishi kam (30 %) bо‘lsada yorug‘ tasvir hosil bо‘ladi. Biroq uzoq ultrabinafsha emission chiziqlari ancha keng va ular atrofida yorug‘ tutash spektr yо‘q, shuning uchun bunday chiziqlarda kuzatish uchun о‘tqazish polosasi 0,5-1,0 nm bо‘lgan filtr yarayveradi. Bunday о‘tqazish polosasiga ega bо‘lgan filtrlarni Fabri-Peri interferometriga о‘xshatib yasaladi. Bu turdagi filtrlar ikkita parallel sirtdan aks qaytgan tо‘lqinlarning interferensiyasiga asoslangan va ular о‘tqazish polosasi 1-10 nm. Quyosh toji spektral chiziqlari ancha (1 nm ) keng va ular odatda yakka holda uchraydilar, chetki ultrabinafsha va rentgen chiziqlari bundan istesno. Biroq chiziqlarni ajratilgan holda kо‘rishi spektrografni ajrata olish kuchiga ham 14

$bog‘liq. Shunga qaramasdan toj temperaturasi million gradusdan yuqoriligini hisobga olsak, rentgen toj chiziqlari kengligi 1nm dan katta degan xulosaga kelamiz. Shunday qilib, rentgen toj chiziqlarini ajratish uchun interferension filtr yetarli degan xulosaga kelamiz. Ma’lum tо‘lqin uzunlik ( λ ) dagi nurni interferensiyalanishi uchun ikki aks qaytaruvchi sirt hosil qilgan muxit birinchidan, shu nurlarda tiniq bо‘lishi kerak, ikkinchidan , sirtdan nurni aks qayta olishi yuqori darajada bо‘lishi kerak, uchinchidan ikkala sirtlar orasidagi masofa tо‘lqin uzunligining yarmiga butun son marta takror qiymatga ega bо‘lishi kerak, ya’ni λ =h sos φ k Bu yerda h, k-sirtlar orasidagi masofa va butun son, φ - nurni sirtga tushish burchagi. Rentgen va unga yondashgan chetki ultrabinafsha nurlarida interferension filtrlar alyuminiy va alyuminiy –berelliy qog‘oz sifatida tayyorlanadi. Yumshoq rentgen va chegaraviy ultrabinafshadagi spektral chiziqlar nurinigina о‘tkazadigan IF rentgen teleskopi obyektivi oldiga о‘rnatiladi. Dastlab yasalgan rentgen teleskoplar nurlar tushadigan bosh kо‘zgu (obyektiv) asosida yasalgan. Masalan Skylab ga о‘rnatilgan yumshoq rentgen teleskop SXT. Oxirgi paytda yasalayotgan rentgen teleskoplar obyektivi sirtiga nur tik (90 gradusga yaqin) tushadi. Bunday teleskopga misol EIT\SOHO dir. Bayon etilganlardan shunday xulosa qilish mumkin: Quyosh tо‘la tutilgan paytda tirqishsiz spektrograf yordamida olingan halqasimon spektrlar bu monoxromatik nurda Quyosh atmosferasining har xil temperaturadagi qatlamlaridir. Biroq kimyoviy atom yoki ion chizig‘i nurida biz shu kimyoviy element atomlari yoki ionlaridan tarkib topgan Quyoshni va uning atmosfera qatlamlarini kо‘ramiz. О‘tgan asrning 30- yillarida kiritilgan bu usul Quyosh atmosferasini tekshirishda muxim natijalar berdi. Dastavval Quyoshning monoxromatik tasvirlari spektroskoplar yordamida kuzatilgan. Bu usulni amerikalik olim Xeyl amaliyotga tadbik etgan va spektrogelioskop deb ataladigan teleskopni amaliyotga joriy etgan. 15$ Keyinchalik protoberanets-spektroskop ixtiro qilingan va u Quyosh gardishi chetida, osmon sahnida kо‘rinadigan chо‘qqilarni (protoberanetslarni) tekshirishda keng qо‘llanilgan. 16

Keyinchalik protoberanets-spektroskop ixtiro qilingan va u Quyosh gardishi chetida, osmon sahnida kо‘rinadigan chо‘qqilarni (protoberanetslarni) tekshirishda keng qо‘llanilgan. 16

1.3 Quyoshni atmosfera qatlamlari spektri Yuqorida kо‘rganimizdek, Quyosh spektri murakkab spektrdir. Uning optik va yaqin ultrabinafsha qismi ( λ =290 nm) qora, yutilish, (absorsion), chiziqlari bilan kesilgan tutash (uzluksiz) spektrdan iborat. Quyosh spektrining raketalar yoki kosmik apparatlarga о‘rnatilgan spektrograflar yordamida olingan uzoq ultrabinafsha ( tо‘lqin uzunligi λ 290 nm) qismida esa tutash spektr saxnida , yutilishdan yoki obsorsion ,chiziqlar bilan bir qatorda emission (yorug‘, chiqarish) chiziqlar ham kо‘rinadi. Chetki ultrabinafsha ( λ =90 nm) va rentgen ( λ =10 nm) nurlar diapozoni zich joylashgan faqat emission chiziqlardan iborat. Bunday murakkab spektr bir xil temperaturadagi atmosfera qatlamlarida hosil bо‘lmaydi, uning hosil bо‘lishinitushuntirish uchun Quyosh bir necha qatlamlardan iborat atmosferaga ega va bu qatlamlar temperaturasi va boshqa parametrlari (zichligi va yutish koeffitsenti) bilan bir-birlaridan farq qiladi, degan farazni qabul qilishga tо‘g‘ri keladi. Tutash spektr va qora chiziqlar Quyosh atmosferasining eng ichki, nisbatan past temperaturadagi qatlamida hosil bо‘ladi. Yorug‘, emission chiziqlar esa fotosfera ustida joylashgan, fotosferaga nisbatan yuqori temperaturadagi, xromosera yoki rangli sfera deb ataladigan, qatlamida hosil bо‘ladi. Buni 1. 5 -rasmdan qisman kо‘rish mumkin . 1. 5 -rasm. Quyosh tо‘la tutilganda tirqishsiz spektrograf yordami olingan uning spektri. Quyosh tо‘la tutilgan bir necha minut davomida Oy gardishi Quyosh gardishini butunlay tо‘sadi. Chunki bu paytda Oy gardishi Quyosh gardishini 17

butunlay tо‘sadi.Chunki bu paytda Oy gardishi Quyosh gardishidan biroz( bir yoy minuti chamasi yoki 1% ga) katta bо‘ladi. Yaraqlab turadigan Quyosh gardishi uning atmosferasini eng ichki qatlami bо‘lib, ufotosfera deb ataladi. Yorug‘lik sferasi deb ataladigan bu qatlamdan Quyosh energiyasining 99% i chiqadi. Quyosh tо‘la tutilganda, qora gardishi atrofida, xira osmon saxnida biz xromosferani kо‘ramiz. Xromosferaning ravshanligi fotosferanikidan ming marta kam bо‘lganligi uchun uni oddiy sharoitlarda kо‘rib bо‘lmiaydi. Xromosfera spektri yorug‘, emission chiziqlardan iborat. Bu chiziqlar rasmda halqa shaklida kо‘rinmoqda, chunki Oy bilan tо‘silgan Quyoshning xromosfera qatlami xalqa shaklida qora Oy gardishini о‘rab turadi va tirqishsiz spektrograf yordamida olingan uning sprektri har xil rangdagi halqalardan iborat. Xalqalar xar xil spektral chiziqlardir, ular har xil kimyoviy elementlarga tegishli bо‘lib har biri ma’lum tо‘lqin uzunlikka ,ya’ni rangga ega. Bu rasmda qora oq tasvir bо‘lganligi uchun halqasimon chiziqlar faqat yorug‘ xalqa sifatida kо‘rinmoqda. Xromosfera chiziqlari orasida Sa ioniga tegishli N va K chiziqlar (ular tо‘q binafsha rangga ega va ularni kо‘z zо‘rg‘a ilg‘aydi), vodorodning Balmer seriyasi chiziqlari eng yorug‘dir. Xromosferada geliy atomining ham chizig‘i λ=876 Nm kuzatiladi. Bu chiziq 20 ming gradus kelvin temperaturada hosil bо‘ladi, demak xromosferada temperatura fotosferanikidan ancha yuqori. Quyosh tо‘la tutilgan paytda olingan xromosfera spektrining yana bir xususiyati har bir halqaning qalinligi u bо‘ylab bir xil emas va ayrim qismlarida kichkina chо‘qqichalari bor. Bu chо‘qqichalar protuberanetslardir (xromosferada chо‘qqilar). Demak, xalqa spektrlar nafaqat spektral chiziqlar, balki ular xromosferani spektral chiziq nurida, ya’ni monoxromatik, tasvir xamdir. 1. 6 – rasmda Quyosh tо‘la tutilganda olingan uning uzoq UB spektri oq qora tasvir sifatida keltirilgan. 18

1. 6 rasm Ultrabinafsha diapazon (1000-2200 YE) da uch xil ekspozitsiya bilan olingan Quyosh tо‘la tutilganda olingan uning spektri tasvirlari. Ikkinchi va uchinchi qator tasvirlar ostida kimyoviy element ioni belgisi keltirilgan . Yuqoridagi spektr tо‘lqin uzunliklar shkalasi (ostida) bilan birgalikda pastda esa spektral ularda mos keladigan chiziqlar kimyoviy elementlar belgilari bilan. Bu rasmda ham biz spektral chiziqlarni halqa shaklida kо‘ramiz va ular qora Oy gardishi atrofida kо‘rinmoqda. Demak, bu chiziqlar ham fotosferadan ancha balanda hosil bо‘ladilar. Ular orasida vodorodning Layman seriyasiga tegishli L(121,6 nm), L(103,5 nm) chiziqlarni, uglerod S( III ), kremniy S i ( III ), S i ( IX ), azot N(X IV ) ionlarda va boshqa ionlarga tegishli kо‘plab spektral xalqa chiziklarni kо‘rish mumkin. Halqalar har xil qalinlikda va intensivlikda. Bu spektral halqani hosil qilgan kimyoviy elementning ionlanish va о‘yg‘onish temperaturasi 11000 Kelvinga mos keladi. Demak, Layman seriyasiga tegishli harqalar xromosferada hosil bо‘ladilar, chunki xromosfera tojga qaraganda ancha yupqa qatlam. Uglerod, azot, kremniyning yuqori darajada ionlariga tegishli chiziqlar million gradus temperaturada hosil bо‘ladilar va ularni hosil qilayotgan halqalar diametrlari va qalinliklari vodorod atomlarinikidan ancha katta [ 12, 13]. Toj spektri bir qator muhim xususiyatlarga ega. Uning asosi kuchsiz uzluksiz fon bilan energiya taqsimlanishi, aniqrog‘i Quyoshning uzluksiz fon spektrida energiya taqsimlanishining takrorlanishi hisoblanadi. Bu uzluksiz spektr fonida intensivligi kamayuvchi Quyoshdan uzoqlashgan sari ichki tojga tegishli yorug‘ emission chiziqlar kuzatiladi. Bu chiziqlarning kо‘pchiligini 19

$laboratoriya sharoitida hosil qilib bо‘lmaydi. Tashqi tojda Quyosh spektrigacha Fraungofer chiziqlari kuzatiladi. Toj nurlanishi qutblangan, ya’ni qutblanish Quyosh chetidan 0,5 R gacha masofa chegarasida taxminan 50 % gacha kuchayadi, katta masofalarda esa yana yana kamayadi. Quyosh tojining emission chiziqlari spetrning kо‘rinma va yaqin infraqizil sohasida joylashgan, ular oddiy kimyoviy elementlarga tegishli, faqat yuqori darajada ionlashgan. Toj chiziqlari toj spektrida paydo bо‘lishi uchun yuzlab elektron-volt energiya zarur bо‘ladi. Solishtirish uchun vodorodning yagona elektronini ajratib olish uchun bor yо‘g‘i 13,6 eV energiya talab qilinadi. Quyosh fotosferasining nurlanishida fotonlar yо‘q, tojning nurlanishi hisobga olmaslik darajada kichik bо‘lsada, unda modda ionlanishi juda kuchli. Shuning uchun ionlanish sababi atomlar bilan taqsimlanishi, erkin elektronlar bilan rо‘y beradi. Bunday elektronlarning energiyasi bir necha elektron voltni, tezliklari esa bir necha ming km\s ga yetadi. Bu qiymatlar toj temperaturasini bahalashda ishlatiladi. U million Kelvinga yaqin. Ichki tojda Fraungofer chiziqlarning kuzatilmasligi, unda elektronlar katta tezlikka egaligi bilan tushuntiradi. Shunday qilib, Quyosh toji harorati bir necha million Kelvin bо‘lgan siyrak plazmadan iborat. Bunday plazma spektrning rentgen diapozonida kuchli nurlanadi. Tojning о‘lchami juda katta, balandlik shkalasi temperaturaga proporsional. Tojda ionlashgan gazning nisbiy molekulyar massasi, fotosferadagi neytral vodorodlarnikiga qaraganda ikki marta kam temperaturasi 150 marta yuqori. Tojning о‘lchami bir necha ming km , bular kuzatish natijalari bilan mos keladi. 20$

II. Atmosferaning mayda strukturasi Odatda atmosferani nazariy tekshirishda u birjinsli sferik qatlamlardan iborat deb olinadi va energiyani nuriy uzatish va muvozanat tenglamalarini yechish yo‘li bilan uning o‘rtacha fizik ko‘rsatkichlari (T,  , R) topiladi. Bu ko‘rsatkichlar past ajratilishi (<<1  ) ga ega bo‘lgan kuzatishlardan olingan o‘lchash natijalari bilan solishtiriladi va o‘rtacha taqsimotlar chiqariladi, ya’ni atmosfera modeli tuziladi. Yuqorida keltirilgan ko‘rsatkichlar ana shunday atmosfera modeliga tegishlidir. Yuqori darajada ajratilishi (  1  ) ga ega bo‘lgan Quyosh atmosferasi suratlarida u birjinsli emasligi va u mayda strukturaga ega tuzilmalardan tarkib topganligi, bunday tuzilmalar atmosferada gaz oqimlari bilan bog‘liqligi va ular magnit tabiatga ega ekanligini ko‘rsatadi. Atmosfera bo‘ylab tebranishlar va to‘lqinlar tarqalishi topilgan. Bunday atmosfera hodisalarini fotosfera ostidagi konvektiv oqimlar hosil qilishi aniqlangan. Fotosfera ostida joylashgan konvektiv oqimlar sohasiga o‘tishdan oldin atmosfera qatlamlarini mayda strukturasi bilan tanishib chiqamiz. Ma’lumki Quyosh atmosferasi holati uning aktivlik darajasiga bog‘liq: aktivlik oshgan sari atmosfera tuzilmalar kuchayadi (yorug‘lashadi, kattalashadi va murakkablashadi), tez o‘zgaruvchi jarayonlar kuzatiladi[ 14, 15]. Aktiv Quyosh bilan tanishishni keyinroqqa qoldirib bu yerda biz tinch yoki sokin Quyosh atmosferasida kuzatiladigan mayda tuzilmalar tabiati bilan tanishib chiqamiz. 21

2.1 Fotosferada granulyatsiya va tebranishlar. Yuqori darajada ajratilish (  1  ) bilan olingan fotosfera surati mayda donador (granulyatsiyali) strukturaga ega (1.4-rasm). Yorug‘ dona (granula)lar bir-biridan ingichka nisbatan xira oraliqlar bilan ajratilgan. Bunday suratlar qozondagi suvi terilgan guruch donalari yupqa yog‘ oraliqlar bilan bir-biridan ajratib turilgan osh sirtini eslatadi. Yonma-yon joylashgan granulalarni bir- biridan o‘rtacha uzoqligi 1800 km ularni bir-biridan ajratib turadigan oraliqni kengligi 350 km dan oshmaydi. Granula kichkina (  300 km) yorug‘ nuqta sifatida paydo bo‘ladi va kengaya va yorug‘lasha boradi. Uning markazida vertikal bo‘yicha yuqoriga yo‘nalgan, tezligi 400 m/s bo‘lgan qaynoq gaz oqimi kuzatiladi. Bu oqim fotosferada soviydi va vertikal yo‘nalishdan og‘adi va hamma tomonga yoyilib tarqaladigan (  ~250 m/s) gorizontal oqimga aylanadi. Granula atrofida, oraliqda, Quyoshning ichki qatlamlari tomon yo‘nalgan modda oqimi (  ~0.4 km/s) kuzatiladi. Katta granulalarning o‘rtacha ko‘ndalang kesimi 1500 km. Granula maksimal kattalikka (o‘rtacha ~1800 km) yetgach (8 minutda) parchalanadi va uning bo‘laklari barcha tomonga uzoqlasha va kichraya boradi va nihoyat ko‘zdan g‘oyib bo‘ladi. Ularni o‘rtacha umri 30 minut (I. Sattarov). Parchalangan granula o‘rnida boshqa granula paydo bo‘ladi. Granula fotosfera ostidan ko‘tarilayotgan konvektiv oqim uya (katak)ning teppasi bo‘lib oqim granula markazidan uni chegarasi tomon yo‘naladi va undan keyin granulalar orasiga tushadi. Ko‘ndalang kesimi 1000 km va vertikal tezligi  ~0.4 km/s bo‘lgan bunday konvektiv uyada oqimni bir marta to‘la aylanish uchun 1000/0.4 sekund yoki  40 min vaqt ketishi kerak bo‘lar edi. Demak granulani hosil qiluvchi konvektiv oqim noturg‘un, ya’ni granulalar fotosfera ostidan otilib chiqayotgan gaz otilmadirlar (vulqandagi singari). Fotosfera granulyatsion oqimlarni ustki qismini va undan  100 bir birlik balandlik shkalasiga teng balandlikkacha bo‘lgan sohani o‘z ichiga oladi. Fotosferada granulyatsiyadagi harakat bilan birgalikda davriy o‘zgaruvchan xarakatlar, tebranishlar, va katta o‘lchamli modda harakatilari ham kuzatiladi. Tebranish xususiyatiga ega bo‘lgan harakat mezogranulyatsiya (5 - 10  10 3 km), 22

katta o‘lchamli harakat supergranulyatsiya (32  10 3 km) va gigant uya (uyurma, 3  10 5 km) deb ataladi. Vertikal bo‘yicha yuqoriga va pastga qarab yo‘nalgan tebranma harakat spektral chiziqlarni doppler siljishida nomoyon bo‘ladi va tebranish davri 5 m ga, tezligi amplitudasi fotosferaning pastki qatlamlarida 0.15 km/s va xromosferaning pastki qatlamlarida 0.5 km/s ga teng. Besh minutli tebranayotgan elementlarning ko‘ndalang kesimi 5000 dan 10000 km, ya’ni ular granulyatsiya elementlaridan ancha katta. Mezogranulyatsiyani konvektiv zonadan chiqayotgan tovush to‘lqinlar hosil qiladi. Fotosfera ostidagi katta o‘lchamga ega konvektiv oqim uyalari unda superganulyatsiyani beradi. Supergranulyatsiya (SG) ham fraungofer chiziqlarini doppler siljishda namoyon bo‘ladi. Pastki fotosferada Supergranulyatsiya markazida modda 0.1 km/s tezlik bilan ko‘tariladi. Gorizontal holatda Supergranulyatsiya - chegarasi tomon yo‘nalgan oqimga (  0.3-0.4 km/s) aylanadi. Supergranulyatsiya uyalar orasida modda Quyoshning ichki qatlamlari tomon yo‘nalgan (   0.1 km/s) oqimni hosil qiladi. Rasm - 2 .1 Supergranslyatsion uyalarda modda oqimlari y o‘ nalishlari : ustidan ( a ) qaralganda va vertikal kesimi ( b ). Supergranulyatsiya uyalar not o‘ g ‘ ri shakldagi k o‘ p burchakka o‘ xshash b o‘ lib ularni k o‘ ndalang kesimi 20000 – 54000 km (o‘ rtacha 32000 km ) oraliqda b o‘ ladi . Alohida Supergranulyatsiya 1-2 sutka yashaydi va bu vaqt ichida SG da modda oqimi t o‘ la bir marta aylanadi . Xromosferada 23

Supergranulyatsiya chegaralari yaqqol k o‘ rinadi . Ayrim fraungofer chiziqlari ( masalan , kalsiy ioni chizig ‘ i ) qanoti nurida Supergranulyatsiya chegaralari fotosfera t o‘ ri deb ataladigan yorug ‘ t o‘ rsimon tuzilmani hosil qiladi , gardish chegarasi yaqinida esa fotosferada mash ’ allar ( t o‘ rsimon yorug ‘ tuzilma ) sifatida k o‘ rinadi ( q . rasm 1.26). Yuqori darajada ajratilgan fotosfera suratlarida t o‘ r aktiv sohalardan tashqarida ham kuzatiladi va yorug ‘ nuqtalar (  200 km ) qatorlaridan iborat . Bunday ikkala tomonidan granulalar bilan siqilgan nuqtalar qatori filigri deb ataladi . Supergranulyatsiya chegarasida magnit elementlar joylashadi . K o‘ ndalang kesimi  150 km , kuchlanganligi 1500 gs b o‘ lgan bu mayda magnit qutbchalarni biri Supergranulyatsiya ni bir tomonidan b o‘ lsa ikkinchisi uning qarama - qarshi tomonida kuzatiladi . Bu qutbchalarni hosil qilgan magnit nay konvektiv zonadagi magnit kuch chiziqlarini gaz oqimlar ta ’ sirida arqon singari o‘ rilishi natijasida hosil b o‘ lgan . Bu naycha yengil b o‘ lgani uchun fotosfera qatlamlarigacha k o‘ tariladi . Gorizontal oqimlar esa ularni Supergranulyatsiya chegarasiga sudrab boradi va supergranulalar oralig ‘ ida magnit naychalar t o‘ planadi . Ichki qatlamlar tomon y o‘ nalgan gaz oqimi ularni zichlashtiradi natijada kuchli magnit elementlar hosil b o‘ ladi . Boshqa - boshqa magnit naychalarga tegishli qarama - qarshi qutbli magnit elementlar o‘ zaro t o‘ qnashganda ular yemiriladilar ( annigilyatsiya ). Bunday maydondagi magnit naychaning bir qutbli magnit elementlar o‘ zaro t o‘ qnashganda magnit kuch chiziqlarini qisqa ulanishi r o‘ y beradi ( annigilyatsiya ), natijada katta o‘ lchamli magnit maydon hosil b o‘ ladi . Bunday maydondagi magnit naychaning bir qutbi ikkinchisidan yuzlab ming km uzqlikda joylashadi , u sirtmoqsimon shakl egallaydi va uning yuqori nuqtasi toj qatlamlarigacha ( h  150 000 km ) k o‘ tariladi . 24

2.2 Xromosferada supergranulyatsiya va spikulalar . Biz yuqorida xromosferaning qalinligi 12-15 ming km ekanligini va unda temperatura balandlik b o‘ yicha k o‘ tarilishini ta ’ kidlagan edik . Biroq bu k o‘ rsatkichlar har xil xromosfera tuzilmalari uchun har xildir , chunki xromosfera o‘ ta birjinsli emas qatlamdir . Quyosh gardishi chetida u qariyib radial joylashgan va yonayotgan dashtni eslatuvchi ( Rasm 2 . 2 da ) k o‘ plab alanga tilchalari sifatida namoyon b o‘ ladi . Xromosferaning pastki qatlamlarida (1500 km ) alanga tilchalari zich joylashganliklari tufayli tutash muhit hosil qiladilar . Bir qism bunday tilchalar xromosferani eng yuqori qatlamlarigacha k o‘ tariladilar va ular spikula deb ataladilar . Spikulalar 5-10 minut umr k o‘ radilar va ularni diametri 500 dan 1200 km , balandligi esa 10000 - 20000 km gacha oraliqqa t o‘ g ‘ ri keladi . Ularda elektron konsentratsiyasi 3 . 10 16 -3 . 10 17 m -3 , temperaturasi (1-2)  10 4 K oraliqdan chetga chiqmaydi . Spikula xromosfera ostidan otilib chiqayotgan plazma otilmasi b o‘ lib unda modda tezligi 20-30 km / s ga yetadi va bu oqimcha buralma oqimdir . Spikulalar har uchta supergranula hosil qilgan umuman olganda uchburchak shakldagi oraliqlar (  10 4 km ) da t o‘ da - t o‘ da b o‘ lib joylashadilar . Bir vaqt momentida har bir supergranulaga 30 ta spikula to‘g‘ri keladi. 25

Yuqorida ko‘rganimizdek xromosferani tuzulmalarini vodorodning N  , kalsiy ionining K chiziqlarida gardish yuzida ham ko‘rish mumkin . Kalsiy ioni chizig‘ida xromosfera yorug‘ to‘r ko‘rinishiga ega. Bu to‘rni SG chegaralari hosil qiladi. Xromosfera vodorod chizig‘i H  qanotlarida (qanotlarni xromosfera ostidan chiqayotgan nurlanish hosil qiladi) qora to‘r, chiziq markazida esa yorug‘ uyalar ko‘rinishiga ega. Rasm - 2. 3 Quyosh gardishi chetida ( a ) va yuzida ( b ) H chiziq nurida spikulalar . Gardish chetida ular yonayotgan dashtda alanga tilchalarini eslatadi . Gardish yuzida ular qora b o‘ lib k o‘ rinadi va qator - qator b o‘ lib joylashganlar . Demak spikulalar orasidagi xromosferada temperatura ulardagiga qaraganda ancha yuqori , toj temperaturasiga yaqin b o‘ lishi kerak . N  chizig ‘ ida olingan yuqori darajada ajratilishga ega b o‘ lgan xromosfera suratlarida SGlar hosil qilgan oraliqlarda ingichka va mayda qora ( yorug ‘) tolasimon tuzilmalar ( fibrilla ) k o‘ rinadi . Barcha spikulalar gardishning 1% yuzasini egallasalar , fibrillar - 50 % egallaydilar . Spikulalar Quyosh sirtiga vertikal joylashsalar , fibrillar gorizontal joylashadilar . Bu ikkala tuzilmani ham Quyosh yuziga uning 26

ichki qatlamlaridan chiqayotgan magnit kuch chiziqlari hosil qiladilar . Xromosferada modda zichligi fotosferadagidan past b o‘ lganligi uchun unda kinetik bosim ( m  2 /2) magnit bosimdan     8 2 B kam b o‘ ladi va plazmaning harakatini magnit maydon o‘ zining kuch chiziqlari b o‘ ylab y o‘ naltiradi . Shuning uchun kuchli magnit maydonga ega va supergranula chegaralarida joylashgan magnit elementlar orasida spikulalar hosil b o‘ ladi . Supergarnula ichida magnit maydon kuch chiziqlari gorizontal y o‘ nalganligi uchun ular b o‘ ylab y o‘ nalgan fibrillarni k o‘ ramiz . Shunday qilib xromosferani birjinsli b o‘ lmagan mayda strukturali qatlam sifat olishida magnit maydonlar asosiy o‘ rin egallaydi . Rasm 2.4 Kalsiy ioni ( K ) chizig ‘ i nurida xromosfera qismi . Yorug ‘ sohalar flokkulalar , kataksimon tuzilmani , xromosfera t o‘ ri , magnit maydon hosil qiladi . Kataklar supergranulalar deb ataladi ularni ajratib turuvchi yorug ‘ t o‘ r magnit maydonlarga va spikulalarga mos keladi . 27

Rasm- 2.5 Quyoshning sokin sohalaridagi supergranula ustida magnit maydon kuch chiziqlari (yuqorida, ko‘rsatgichlar bilan belgilangan), spikulalar (o‘rtada, kuch chiziqlariga tirmashib ko‘tarilayotgan modda), gaz oqimlari (pastda, ko‘rsatgichlar bilan belgilangan egrilar) va temperatura sohalari (gorizontal to‘lqinsimon va aylanasimon yo‘g‘on egri). 28

2.3 Tojda sirtmoqsimon yoki yoysimon tuzilmalar va yorug‘ toj nuqtalar. Yorug‘lik nurlarida Quyosh toji qator toj tuzilmalaridan iborat ekanligi azaldan ma’lum edi. Bular toj nurlari, gardish chetiga qoplangan karnaysimon, qolpoqsimon tuzilmalar va qutb taroqlari bo‘lib ular Quyosh to‘la tutilganda yoki koronograf yordamida olingan suratlarda ko‘rinar edi Biroq yumshoq rentgen nurlarda (Skaylab, 1973 y.) olingan tasvirlarida toj nihoyatda effektli tarzda namoyon bo‘ldi. Rentgen nurlarda toj tasviri maxsus rentgen teleskop yordamida olinadi. Rentgen teleskop (Skylab, Yonkon) Yerning suniy yo‘ldoshi orbitasiga chiqariladi. Avvalo bu tasvirlarda biz tojni nafaqat gardish chetidagina balki gardish yuzida ham ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘ldik. Rentgen tasvirlarda Quyosh toji son-sanoqsiz yuqori (millionlab) temperaturali yoysimon va sirtmoqsimon tuzilmalardan tarkib topganligi ma’lum bo‘ldi Yerda turib bajarilgan kuzatishlarda topilgan qalqonsimon tuzilmalar ko‘plab yoysimon tuzilmalardan iborat ekanligi aniqlandi. Quyosh yuzida sepkil singari sochilgan yorug‘ rentgen nuqtalari kashf etildi. Bu tuzilmalar magnit tabiatga ega ekanligi aniqlandi. Gardish yuzida ko‘rinadigan yoysimon yoki sirtmoqsimon tuzilmaning bir uchi Quyosh yuzidagi magnit maydonining N qutbiga ikkinchi uchi esa S qutbga kiradi. Bunday yoysimon yoki sirtmoqsimon tuzilmalar Quyoshning fotosfera qatlamlaridan uning toj qatlamlarigacha ko‘tarilgan magnit nayni namoyish etadi. Magnit nay bipolyar magnit sokin sohalarni yoki ikkita bipolyar magnit sohalarni qarama-qarshi qutblarini tutashtiradi (tutashtiruvchi sirtmoq). Bulardan tashqari aktiv soha, oddiy chaqnash va chaqnashdan keyin kuzatiladigan sirtmoqlar ham mavjud. Bu sirmoqlarni fizik ko‘rsatgichlari jadvalda keltirilgan: L-uzunligiga (10 3 km) T- temperaturasi (K) N-konsentratsiya (1/sm 3 ) 29

Rasm-2.6 Quyoshnig rentgen qism((2 x 4) yuz ming km) tasviri: gardish yuzida yorug‘ rentgen nuqtalarni va gardish chetida ko‘plab yoysimon, nursimon va sirtmoqsimon tuzilmalarni ko‘rish mumkin. Ular Quyoshning magnit maydonlari kuch chiziqlariga yopishgan toj moddasini joylashishini namoyish etadi. Jadval 2. 1 Sokin soha sirtmog‘i Tutashtiruvchi sirtmoq Aktiv soha sirtmog‘i Oddiy chaqnash sirtmog‘i Chaqnashd an keyingi sirtmoql ari L (20  700) 10 3 km (20  700)10 3 k m (10- 100) . 10 3 k m (5  50)10 3 (10  100) 10 3 T, K 1 . 8 . 10 6 (2  3) . 10 6 10 4  2.5 . 10 6  4 . 10 7 10 4  4 . 10 6 N 1/sm 3 (2  10)1 0 8 7 . 10 8 (0.5  5.0) . 10 9  10 12 10 11 Dog‘lar bilan bog‘liq toj sirtmoqlari uzunligi 10 5 km, yo‘g‘onligi esa 10 4 km va bunday sirtmoq ichida sovuq (atrofnikidan o‘n marta past temperaturada) o‘zak arqon mavjud. Umuman olganda sirtmoqlar past temperaturada hosil 30

bo‘ladigan spektral chiziqlarda ingichka, yuqori temperaturadagilarda yo‘g‘on bo‘ladi ya’ni sirtmoq arqonni tashqi qobug‘i yuqori temperatura (qaynoq) va ichki o‘zagi past temperaturali (sovuq). Sirtmoq arqoni o‘zagida elektron bosim past qobug‘ida esa yuqori. Rasm - 2.7 Quyosh dog ‘ i atrofidagi aktiv soha ustida har xil ionlar CII (3 10 4 K ), L  (10 4 K ), CIII (7  10 4 K ), OVI (1.8  10 4 K ), MgX (1.8  10 6 K ) chizig ‘ i nurida kuzatiladigan sirtmoqsimon tuzilmalar . Ular past temperaturada k o‘ rinadi va yuqori temperaturada hosil b o‘ ladigan uglerod ionlari nurida k o‘ rinmaydi . Tojning rentgen tasvirlarida gardish yuzida quzatiladigan yana bir mayda tuzilma yorug ‘ rentgen nuqtalardir ( k o‘ ndalang kesimi 5 – 50 ming km oraliqda , temperaturasi 3 mln gradus ). Ular minimum yillarida ayniqsa ko‘plab va yaqqol qo‘rinadilar. Yorug‘ rentgen nuqtalar granulyatsiya singari Quyosh gardishining barcha qismlarida, ekvatordan qutblarigacha, yorug‘ aktiv sohalardan to toj tuynak (teshik)larigacha birtekis taqsimlanganlar. Temperaturasi atrof tojnikidan bir necha marta yuqori bo‘lgan bu toj tuzulmalarini zich bipolyar magnit tuzulmalar bilan bog‘lashmoqda. Ayrim kichik yorug‘ tuzulmalar toj sirtmog‘ining xromosferaga kirish joyida kuzatiladi. Yorug‘ rentgen nuqtalar past (1 – 2 mln ) temperaturadagi toj chiziqlarida (FeX l171 YE, FeXII l195 YE ) ham kuzatiladi. Bu chegaraviy UB chiziqlar nurida tojni rasmga olish 31

oxirgi yillarda EIT/SOHO va TRACE nomli kosmik teleskoplar yordamida muvaffaqiyatli bajarilmoqda.. Odatda bir sutkada to‘rttadan olingan bunday rasmlar katalogida hafta dovomida har 15 minutda bittadan olingan qatorlari ham bor. Vaqt bo‘yicha zich ketma-ketlikda olingan Quyoshning bu rasmlari uning toj qatlamlarida ro‘y berayotgan jarayonlarni o‘rganishda qo‘llaniladi. Fizika-matematika fanlari doktori I. Sattarov rahbarligidagi yosh olimlar guruhi bu rasmlarda yorug‘ nuqtalarni tekshirishda talaygina ishlar bajardilar va ular olgan natijalar chet ellik olimlar tomonidan tan olinmoqda. Shunday qilib, xromosfera va tojda kuzatiladigan mayda strukturali tuzilmalar umumiy tabiatga ega. Ular qutblari fotosferada joylashgan magnit maydon kuch chiziqlaridan eshilgan yoysimon arqonlarni namoyish etadilar. Xromosfera va toj moddasi asosan sirtmoqsimon va yoysimon tuzilmalarda mujassamlangan va ular bo‘ylab harakat qiladi. Xromosfera va tojda kuzatiladigan tez o‘zgaruvchan jarayonlar ham magnit tabiatga ega. Agar Quyosh magnit maydonlarga ega bo‘lmaganda uni kuzatish va o‘rganish nihoyatda zerikarli mashg‘ulotga aylanar edi deb aytgan zamondoshimiz haqlidir. Quyosh yuzida magnit maydonlarni o‘rganishga o‘tishdan oldin xromosfera va toj qatlamlarni qizdirilish mexanizmi va Quyoshni ichki tuzilishi bilan tanishib chiqamiz. Xromosfera va toj qatlamlarini qizdirilish mexanizmi. Xromosfera va toj qatlamlari fotosferaga nisbatan yuqori temperaturaga ega. Ular fotosfera singari mayda strukturaga ega. Xromosferada kuzatiladigan spikulalar va tojda kuzatiladigan yoysimon tuzilmalar fotosferadan chiqqan kuchli magnit trubkalar (naylar) bilan bog‘liq. 32

Rasm- 2.8 Quyosh atmosferasining tashqi qatlamlariga energiya to‘lqinlar vositasida uzatiladi. Konvektiv zonada hosil bo‘lgan tovush to‘lqinlari xromosfera va tojda tezlashadi va zarb to‘lqinlariga aylanadi. Zarb to‘lqin o‘z energiyasini atmosfera moddasiga beradi, natijada xromosfera 10-30 ming gradusgacha qiziydi. Bu magnit naychalar bo‘ylab modda fotosferadan xromosferaga va undan toj qatlamlariga ko‘tariladi va undan qaytib tushadi. Magnit nay bo‘ylab harakat qilayotgan bu moddani temperaturasi balandlik bo‘ylab ortib boradi: Xromosferada (spikula) temperatura (1-2)  10 4 , tojda (sirtmoqsimon tuzilmada) 10 5 K, ya’ni magnit trubka bo‘ylab yuqori ko‘tarilgan sari T ortib boradi. Demak moddaning temperaturasini ko‘taruvchi mexanizm magnit nay bo‘ylab tarqaladi. Bunday mexanizm magnitogidrodinamik to‘lqinlar bo‘lishi mumkin. Bunday to‘lqinlar bo‘ylama va ko‘ndalang to‘lqinlar bo‘lib ular dutor tori bo‘ylab tarqaladigan to‘lqinlar singari magnit maydon kuch chiziqlari bo‘ylab tarqaladilar (Rasm 1.20). Bu mexanik to‘lqinlar bo‘lib ularning tezligi v = H/ (  ) 1/2 va ularni kashf etgan shved olimi sharafiga Alven to‘lqinlar deb ataladi. Ma’lumki balandlik bo‘ylab zichlik kamayib boradi. Zichlik kamayib 33

borayotgan muhitda tarqalayotgan bu to‘lqinlar zarb to‘lqinlarga aylanadilar. Bunday zarb to‘lqinlar tovush to‘lqinlaridan o‘laroq tez so‘nadilar va to‘lqin harakati energiyasi issiqlik energiyaga aylanadi va xromosfera va toj moddasini qizdiradi. Biz yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek fotosfera qatlamlari konvektiv zonadan chiqayotgan tovush to‘lqinlari tasirida 5 minutli davr bilan tebranadi (ko‘tarilib pasayib turadi). Bu tebranishlar fotosfera ostida hosil bo‘ladilar. Tebranishlar hosil qilayotgan to‘lqinlar tovush to‘lqinlari bo‘lib ular fotosferadan o‘zgarmasdan o‘tadilar. Xromosferada bunday to‘lqinlar zarb to‘lqinlariga aylanadi va o‘z energiyasini moddaga beradi. Birjinsli muhitda (l-uzunlikda) to‘lqin profilining har bir qismi o‘z tezligi bilan harakat qiladi. To‘lqin qirrasining temperaturasi ayrisinikidan katta bo‘lganligi uchun tezroq yuradi. Agar  t atrof muhitda tovush tezligi,  to‘lqin tezligi bo‘lsa qirraning tezligi  t +  a va ayriniki  t =  a bo‘ladi. Natijada to‘lqin frontini qiyaligi ortadi va qirra ayrini 2  tezlik bilan l/4  t vaqt ichida quvib yetadi. Buning uchun qirra d=l  t / 4  =  t 2 /4  –yo‘lni bosib o‘tadi; bu yerda  =l/  t -to‘lqin davri. To‘lqinni davri qancha qisqa bo‘lsa u shuncha qisqa yo‘l o‘tib zarb to‘lqinga aylanadi. Izotermik atmosferada balandlik bo‘yicha bosim va zichlikni o‘zgarishi  (h)   0 e -h/H (N- balandlik shkalasi) qonun bilan ifodalanadi. Agar to‘lqin energiyasi   2 /2 sochilmasa va balandlik bo‘yicha o‘zgarmasa to‘lqin tezligi amplitudasi  0 e h/ 2H tarzda ortadi. Xromosferani pastki chegarasida  t  6 km/s, N~130 km, issiqlik sig‘imlari nisbati  ~5/3 va boshlang‘ich tezligi amplitudasi  ~0.6 km/s bo‘lgan to‘lqinlar  =10 s bo‘lganda h=500 km,  =3.0 10 -8 g/sm 3 s bo‘lganda h=800 km balandlikda zarb to‘lqinlariga aylanadilar. Shunday qilib qisqa davrli tovush to‘lqinlari xromosferada zarb to‘lqinlariga aylanadilar va uni qizdiradilar. Uzun davrli tovush to‘lqinlari energiyasi xromosfera va toj qatlamlarini qizdirish uchun yetarli emas. Bu qatlamlarni faqat magnit tabiatga ega bo‘lgan mexanizmlar qizdirish mumkin. Xromosferani qisqa davrli (  10 sek) tovush to‘lqinlar qizdirsa toj qatlamlarini asosan uzun (5 min) davrli to‘lqinlar qizdiradi. 34

Fotosferada granulyatsion harakat magnit naylarda magnitogidrodinamik to‘lqinlar hosil qiladi. Bunday to‘lqinlarga magnit tovush va alven to‘lqinlari kiradi va ular ham yuqori qatlamlarga ko‘tarilgan sari zarb to‘lqinlarga aylanadilar va o‘z energiyasini moddaga beradi. Xromosfera va tojni to‘lqinlar bilan birgalikda o‘zgaruvchan magnit maydonda hosil bo‘ladigan elektr toklar (omik dissipatsiya) qizdirishi mumkin. Bunday toklar qarama-qarshi yo‘nalgan magnit-kuch chiziqlari orasidagi qatlamda hosil bo‘ladilar. Yuqori atmosfera qatlamlarini qizdiruvchi yana bir mexanizm bu magnit kuch chiziqlarini qisqa ulanishi natijasida ro‘y beradi va kamon singari moddani otadi. Bu masalalarga Quyosh aktivligiga bag‘ishlangan paragrafda yana qaytamiz. Yuqorida keltirilganlardan ko‘rinib turibdiki atmosfera qatlamlarni tuzilishi magnit tabiatga ega va bu qatlamlar ichki qatlamlardan chiqayotgan energiya hisobga qizdiriladi. Bu energiya nuriy va mexanik yo‘l bilan ichki qatlamlardan tashqi qatlamlar tomon uzatiladi. Fotosferada va uni bevosita ostidan konvektiv oqimlar keltirayotgan mexanik energiyani bu yerda hosil bo‘layotgan to‘lqinlar tashiy boshlaydilar. Magnit maydonlar ham fotosfera ostidagi bizga ko‘rinmaydigan ichki qatlamlardan chiqadilar. Endi anashu, Quyoshning ichki tuzilishini ko‘rishga o‘tamiz. 35

2.4 Quyoshdagi yorug‘ nuqtasimon tuzilmalarning fizik ko‘rsatgichlarini aniqlash usullari Quyoshda yorug‘ nuqtasimon tuzilmalar borligi dastlab Skylab nomli sun’iy yo‘ldoshda olingan rentgen tasvirlarda topilgan edi[17]. Shundan so‘ng boshqa spektral chiziqlarda ham ko‘plab bunday nuqtasimon tuzilmalar borligi aniqlandi. Ularning fizik xaraktristikalarini aniqlash muhim masala hisoblanadi. Chunki Quyosh xromosferasi va tojining qizdirilish mexanizmi aynan shu tuzilmalar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Nuqtasimon tuzilma (NT) lar deb, Quyosh tojidagi o‘lchami 5  dan 50  gacha va intensivligi o‘rtacha +3  dan yuqori bo‘lgan obektlarga aytiladi (Quyoshning butun tasviri bo‘yicha o‘rtacha intensivlikdan uch sigmalar /  - o‘rtacha kvadratik chetlanish/). NT larning fizik xaraktristikalari va koordinatalarini avtomatik topish metodikasi ishlab chiqilgan [18]. Biz bu yerda SOHO/EIT sun’iy yo‘ldoshi yordamida olingan uzoq ultrabinafsha tasvirlarni qayta ishlash bilan shug‘ullanamiz (1-rasm). 1- rasm . Quyoshning uzoq ultrabinafsha tasviri ( =195 YE ) HT larni ajratish qa ’ tiy kriteriy asosida olib boriladi va bir qancha bosqichdan iborat . Birinchi navbatda tasvirlar kosmik nurlar va boshqa defektlardan tozalanadi . Yorug ‘ nuqtalarni ajratish uchun Quyosh diski 36

markazidan chetiga tomon intensivlik o‘ zgarishini hisobga olmaslik maqsadida intensivlik taqsimlanishi silliqlanadi va aktiv sohalar bekitiladi . Silliqlangan bunday tasvirlardagi yorug ‘ nuqtalar ajratiladi va ularning koordinatalari o‘ lchanadi . NT larning fizik parametrlari ( maydoni , intensivligi va boshqalar ). Kosmik nurlardan tozalangan , matritsaning butun maydoni b o‘ yicha sezgirligi notekis va kolibravka qilingan quyoshning t o‘ la disk tasviridan o‘ lchanadi (2- rasm ). 2-rasm. Quyoshning silliqlanguncha (punktr chiziq) va silliqlangandan keyingi tasviri kesimlari (tutash chiziq). Birinchi qadamdan keyin tan olinmagan yorug‘ nuqtalar qoladi, ikkinchi qadamdan keyin esa yorug‘ nuqtalar soni 1.5 marta oshadi. Natijada Quyoshning ko‘rinma yarim sharida (FeXII  195YE chiziq) da 400 ga yaqin yorug‘ nuqta sanaldi. Bunday qiymat [ 19 ] da, o‘lchami 800x800 (yoy sekundi) 2 bo‘lgan Quyosh sirtidagi yorug‘ nuqtalarni sanashda ham olingan. Bu ishda qo‘llanilgan metoddan farqli ravishda biz har bir nuqtaning Quyosh bilan birga aylanadigan kerrington koordinatalar sistemasida bajardik va u metod har xil vaqta olingan Quyosh tasvirlaridagi NT larni solishtirish uchun qulaydir [ 20 ]. 37

Bizning kelgusidagi rejalarimizdan biri, bu tuzilmalarning evolyusiyasini, shuningdek ularning tabiatini o‘rganish iborat [ 21 ]. 38

$III-BOB. Quyosh tojini uzoq ultrabinafsha nurlarida tekshirish Quyosh toji Quyosh atmosferasining eng tashqi va siyrak qatlami b о ‘lib, uni elektromagnit nurlanish spektrining barcha (rentgendan to radiodiapozongacha) sohasida kuzatish mumkin. Bundan tashqari toj moddasining namunalari kosmik zondlar yordamida bevosita tadqiq qilish mumkin. Biroq tojni kuzatishning k о ‘pgina metodlari juda murakkab, ulardan olingan natijalarni talqin (interpretatsiya) qilish ancha qiyin. Quyosh toji yo Yer atmosferasidan tashqarida , ya’ni rentgen va ultrabinafsha nurlanish yutilmaydigan joyda, yoki Quyosh t о ‘la tutilgan paytda kuzatiladi, bunda Quyosh diski chetida bir necha Quyosh radiusiga ch о ‘zilgan kuchsiz oq shu’lani k о ‘rish mumkin. Tojni kuzatishni sistematik ravishda faqat radiodiapozonda olib borish mumkin, chunki Yer atmosferasida bir necha darajasi darajasi mavjud, lekin biz radionurlanishni bor y о ‘g‘i kichik ajrata olish qobiliyati bilan qayd qilishini bilamiz. Tojning «tutqich bermas» tabiati uning zichligi juda kamligi bilan tushuntiriladi. Xromosfera orqali Alven t о ‘lqinlari va sekinlashgan magnitogidrodinamik t о ‘lqinlari k о ‘rinishda yuqoriga uzatilgan nuriy b о ‘lmagan energiya, zichligi kam atmosferaning qatlamlariga nisbatan dissipatsiyalanadi, ularni 10 6 K yuqori temperaturagacha qizdiradi. Temperaturaning bunday qiymatlarida balandlik shkalasi juda katta b о ‘ladi, bunga sabab, Quyosh t о ‘la tutilganda ishonch hosil qilamiz, tojning keng ch о ‘zilganligini. Yuqori temperatura shuningdek, gazning issiqlik о ‘tkazuvchanligini oshiradi, oxirida esa о ‘z navbatida temperaturani tojning butun hajmi b о ‘ylab tekis taqsimlanishga harakat qiladi. Masalan, issiqlik о ‘tkazuvchanlik hosil qilgan energiya oqimi T 5\2 dt\dh ga proporsional. Binobarin temperaturasi 10 6 K dan yuqori toj moddasi T=10 4 K b о ‘lgan xromosfera maddasiga qaraganda 10 5 marta k о ‘p effiktiv issiqlik olib keladi, shuning uchun tojda temperaturaning taqsimlanishi Quyosh atmosferasining quyi sohalariga qaraganda ancha bir jinsli b о ‘ladi. Biroq shunday yuqori temperaturaga qaramay tojning k о ‘rinish yorug‘likda nurlanishi moddasi zichligi juda kam b о ‘lganligi uchun fotosfera nurlanishiga 39$

qaraganda juda kuchsiz. Tojning Quyosh t о ‘la tutilishi paytida k о ‘rinadigan oq yorug‘ligi – bu asosan toj moddasida sochilgan Yer yunalishidagi fotosferaning (6000 K temperaturaga ega) nurlanishdir. Sochilgan uzluksiz nurlanishdan tashqari tojning k о ‘rinish spektida shuningdek kam miqdorda emmision chiziqlar ham joylashadi, lekin bu chiziqlarda nurlangan yig‘indi energiya sochilgan nurlanish energiyasi bilan solishtirilganda kam b о ‘ladi. Spektrning uzoq ultrabinafsha va rentgen sohalarida toj, zichligi kam b о ‘lishiga qaramay, Quyosh nurlanishining asosiy manbai b о ‘lib qoladi. Bu shu bilan tushuntiriladiki, yuqori temperaturalarda nurlanish maksimumi qisqaroq t о ‘lqinlar sohasiga siljiydi. Uzoq ultrabinafsha va rentgen diapozonlarda, toj moddasining ma’lum elementlari mos nisbiy miqdorini aniqlashga imkon beruvchi, k о ‘p sonli tig‘iz (zich) joylashgan uning, nurlanish chiziqlari kuzatiladi. Biroq bu chiziqlarni interpretatsiya qilish k о ‘p hollarda juda qiyin chunki ular lokal termodinamik muvozanat yuqolgan sharoitlarda hosil b о ‘ladi. Tojni ultrabinafsha va rentgen nurlanishda kuzatishning ustunligi shundan iboratki uni Quyosh diski fonida k о ‘rish mumkin, ya’ni fotosfera yorug‘ligini bartaraf etish shart emas. T о ‘lqin uzunliklari kamayishi bilan nurlanishi Quyosh atmosferasining yanada yuqoriroq qatlamlaridan tushadi, Quyoshning kuzatiluvchi cheti aniqlanadigan b о ‘lib qoladi va fotosfera diski ustidan balandga k о ‘tarilish barobarida chetga tomon ravshanlikning sezilarli oshishi namoyon b о ‘ladi. Tojni shuningdek elektromagnit spektrining boshqa tashkil etuvchisi oxirida ham kuzatish mumkin. Radiodiapozonda toj katta optik qalinlikka ega, chiqarish va yutilish nurlanishlarni asosan ozod elektronlar keltirib chiqaradi. Tojning radionurlanishi million graduss Kelvin tartibga mos, uzun t о ‘lqinli dumning teng muvozanati taqsimlanishi kabi b о ‘ladi. Radiodiapozonda, xuddi uzoq ultrabinafsha va rentgen sohalaridagidek, Quyosh diskining ravshanligi markazdan chetga tomon oshib boradi, Quyosh о ‘lchami oq nuridagiga qaraganda katta va kuzatish olib borilayotgan t о ‘lqin uzunligini о ‘zgartirib, biz Quyosh atmosferasining Har xil qatlamlarini k о ‘rishimiz mumkin. Biroq, katta 40

t о ‘lqin uzunliklarda avvalgidek ajrata olish kuchini saqlash uchun radioteleskop antennasining aperturasini kattalashtirishga t о ‘g‘ri keladi. Quyosh tojini kuzatishning yana bir turi, yuqorida k о ‘rganimizdek-bu toj moddasini sun’iy y о ‘ldoshlar yordamida tadqiq qilishidir. Quyoshdan katta tezliklar bilan uzoqlashuvchi, juda qaynoq, siyrak zarralar oqimi «Quyosh shamoli» deb ataladi. Quyosh shamoli juda о ‘zgaruvchan va murakkab tuzilgan magnit maydondan iboratligi aniqlangan. Quyosh shamolida energiya manbalari yuqori tojning elektromagnit nurlanishi kabi quyida yotuvchi konvektiv zonadan chiquvchi nuriy b о ‘lmagan energiya xizmat qiladi. 41

3.1. Quyoshning uzoq ultrabinafsha spektri Toj nurlanishi lokal termodinamik muvozanat batamom y о ‘qolgan sharoitlarda hosil b о ‘ladi, uning interpretatsiyasi juda murakkab masala. Toj past temperaturali fotosfera nurlanishida qorilgan yuqori kinetik energiyalitemperaturaga egasiyraklashgan gaz zarralardan iborat. Atom va ionlarning tez elektronlar shuningdek sekin protonlar bilan t о ‘qnashuvlar chastotasi qandaydir muvozanat holatni о ‘rnatish uchun yetarlicha kata emas. Bunday sharoitni Yer laboratoriyasida yaratib b о ‘lmaydi, yuqori bosqichli ionlardagi nurlanishlar esa fotosferaning spektri bilan hech qanday umumiy jihatga ega b о ‘lgan spektrning k о ‘rinma sohasini vujudga keltiradi. 3.1 rasmda k о ‘ramizki, fotosfera va xromosferada yaqkol mahalliylashgan (lokallashgan) aktiv sohalar yuqori temperaturali toj nurlanishida g о ‘yoki «oqib ketayotgandek». 3.1-rasm. Quyoshning ultrabinafsha nurlardagi tasviri 42

Shimoliy yarim sharda aktivlik Quyosh aktivligining oxirgi sikli uchun janubiy yaqqol namoyon bо‘ladi. Rasmlar Quyosh atmosferasida balandlik bо‘ylab chiziq temperatura oshishi tartibida joylashgan. Ulardagi yorug‘ sohalar Quyosh atmosferasining qaynoq joylariga, yuqoriroq sohalar esa kam isitilgan sohalarga mos keladi. A) Sakramento Pik observatoriyasida ultrabinafsha tasvirlar olingan kundagi H α -chizig‘ida Quyoshning rasmi. B) Xromosferada hosil bо‘luvchi vodorodning Layman kontiniumdagi Quyosh tasviri; temperatura 10 4 K tartibga tо‘g‘ri keladi. Unda odatda Hα - kо‘rinadigan barcha tuzilmalar: tolalar, flokkullar va boshqa obyektlarni kо‘rish mumkin; disk chetiga tomon qorayish ham sezilarli ravishda. V) harorati 10 5 K tartibga mos keluvchi N ( III ) yorug‘likdagi tasvir; unda xarakterli xromosferaning yuqori qatlamlarining xususiyatlari: atmosferaning aktiv va sokin sohalari orasidagi kontrastning kuchayishi, disk chetiga tomon ravshanlikning ortishi, aktivlik sohalari bо‘ylab nurlanish intensivligining ortishi va qutblarda pasayishi kuzatiladi. G) Quyoshning3.25*10 5 K temperaturaga mos O ( VI ) nurda tasviri. D) harorati 1.4  10 6 K ga mos Mg ( X ) nurdagi tasvir. YE) Si ( XII ) nurda, 2.25  10 6 K temperaturaga mos olingan tasvir. Temperatura oshishi va balandlik ortishi bilan Quyosh atmosferasida teng intensivlikli juda egri chiziqlar va toj yanada baland kо‘tarilishida ularni sezish qiyin emas. Binobarin, tojda aktivlik fotosfera va xromosferadagidek lokalizatsiyalangan deb hisoblash mumkin emas. Toj nurlanishi о‘ziga boy detallar va juda muhim ma’lumotlarni qamrab oladi. Tojning kо‘rinma sohadan to rentgengacha obsorbsion-emission spektridagi tuzilmalarda har qanday element bir necha ionlanish bosqichida ishtirok etgan bо‘ladi. Har bir ionlanish bosqichida nurlanish о‘zi hosil bо‘lishi uchun qulay sharoitdagi sohadan chiqadi. Bu hol tojda, agar instrument fazoviy ajrata olish qobiliyati yetarlicha kata bо‘lsa, temperatura va zichlikning bir jinsli emasligini tadqiq qilishga yordam beradi. Bundan tashqari kuzatilayotgan intensivligi yoki ekvivalent kengliklaridan har xil elementlarning nisbiy miqdorini topish mumkin. Tо‘g‘ri, bu masalani har bir elementning bir 43

$nechta ionlash bosqichlari borligi va toj moddasida fizik sharoit bir jinsli emasligi murakkablashtiradi. Vodorodni hisobga olmaganda eng kо‘p uchraydigan elementlarning deyarli barchasi uncha kо‘p bо‘lmagan va juft atom nomeriga ega bо‘ladi. Temir, nisbiy miqdori juda kata bо‘lgan, juda eng kо‘p ionizatsiya bosqichida uchraydi va uning emission chiziqlari toj spektri uchun alohida xarakterli. Ultrabinafsha sohadan rentgen diapozonga о‘tish barobarida nurlanish chiziqlari va fon (uzluksiz spektr) orasidagi kontrast kuchayib boradi, chiziq intensivligi gazning kinetik temperaturaga tomon yanada sezilarli bо‘ladi, nurlanish esa Quyosh atmosferasining yanada balandroq qatlamlaridan keladi. Agar fotosfera harorati 5600 K ga teng absolyut qora jism singari nurlansa, u holda uning nurlanishi qisqa tо‘lqinlar sohasida λ -5 exp (- hc \ λkT ) ga proporsional bо‘ladi, ya’ni tо‘lqin uzunligining 1000 dan 100 Å gacha sohasida 10 23 marta kuchsizlanishi kerak. Demak, fotosfera hissasi Quyoshning uzoq ultrabinafsha va rentgen nurlanishida hisobga olinmaydigan darajada kichik va bu sohada tojning lokal termodinamik muvozanatda hosil bо‘luvchi nurlanishi ustunlik qiladi. Shu sababli biz tojni Quyoshning bizga qaragan yarimini ultrabinafsha va rentgen nurlarida bir vaqtda kuzatish imkonini beradi. 3.2-rasmda Quyoshning ultrabinafsha nurlarida olingan suratlari keltirilgan. Kо‘ramizki, Quyosh tasviri ba’zi tо‘lqin uzunliklarida juda intensiv va ayniqsa aktiv sohalar ustida va disk chetida nurlanish intensivligi yanada yuqori. Toj emission spektrining boshqa xarakterli xususiyati shundan iboratki, unda oraliq ionlanish bosqichida bо‘lgan ionlar chiziqlari juda kuchsiz yoki umuman yо‘q. Ionizatsiya potensiali 100 va 200 eV oraliqdagi ionlar nurlanishini qayd qilishi juda qiyin. 44$

3.2–rasm tirqishsiz spektrograf yordamida Quyoshning ultrabbinafsha nurlarida olingan tasviri. Ion о‘yg‘onishi uchun zarur energiya miqdori odatda uning hosil bо‘lishi uchun yо‘qtilgan energiya bilan teng bо‘ladi, chunki toj ionlarining nurlanishi yuqori energiyali bо‘lishi kerak. Uncha yuqori bо‘lmagan ionlanish bosqichi xromosferada (5000 dan 10000 K gacha temperatura mos), yuqori bosqichi esa (10 6 K tartibga mos temperaturali) tojda kuzatiladi. Oraliq ionlanish bosqichida ionlar о‘tish sohasida, temperatura gradiyenti kata bо‘lganidan uning qalinligi juda kichik joylashgan bо‘lishi shart. 6.30-rasmdagi spektrda Quyosh diski markazida aktivlik xodisalari yо‘q bо‘lgan holda 20 ta yozuv yordamida о‘rtalashgan natijalar keltirilgan. Kо‘rish maydoni 1 kv.mm. Bu registragrammalarda yuqori ajrata olish qobiliyati tufayli juda kо‘p kuchsiz chiziqlarni solishtirish mumkin. Bundan tashqari, kichik kо‘rish maydoni Quyosh diskini butunicha emas alohida-alohida sohalarning spektrini tekshirish imkonini beradi. Shunday qilib, ma’lumotlarni interpretatsiya qilishda disk tomoniga qorayishining ta’sirini approksimatsiyalash zarurati yо‘q. Shtrixli chiziqlar disk markazidagi (1`) 2 soha uchun о‘rtachalashgan fotometrik 45

$kalibratsiyasi natijalarni bildiradi va 1s da 1 steradianga, 1 sm 2 da fotonlar sonida ifodalangan. Eng kuchli nurlanish chizig‘i –Layman α λ 1226 Å intensivligi 3  10 15 foton\ sm 2 strad s. 3 .3. rasm. Λ 26 dan λ 12 Å gacha sohada Quyosh spektri. Bu sohadagi ba’zi toj chiziqlarining xarakteristikalari jadvallarda solishtirishlar qarab chiqilgan. B1 va B2 jadvallarda spektrning kо‘rinma soxasiga tegishli toj ionlari nurlanishining kuzatiluvchi chiziqlari keltirilgan. Aynan tojga tegishli chiziqlar sirasiga kelib chiqishi tojniki ekanligiga shubha yо‘q chiziqlar kiritilgan, taxmin qilinayotganlarga esa kelib chiqishi munozarali chiziqlar qoldirilgan (Vagner va Xauzlar bо‘yicha). Birinchi va ikkinchi ustunlarda izoelektronlar ketma-ketligining birinchi hadi va shu chiziqlarga mos о‘tishlar kо‘rsatilgan. Uchinchi va tо‘rtinchi ustunlarda yutiluvchi ionlar va tо‘lqin uzunliklari turibdi. Qiymati beshinchi ustunda 46$ berilgan ekvivalent kenglik berilgan. Oltinchi ustundagi A , B yoki C harflar jadvalda berilgan о‘xshatish darajasining ishonchliligini xarakterlaydi. A harfi aniq ishonchli о‘xshatish, B esa ishonchsiz о‘xshatishdir. 47

berilgan ekvivalent kenglik berilgan. Oltinchi ustundagi A , B yoki C harflar jadvalda berilgan о‘xshatish darajasining ishonchliligini xarakterlaydi. A harfi aniq ishonchli о‘xshatish, B esa ishonchsiz о‘xshatishdir. 47

3.2 - Kosmik apparatga о‘rnatilgan spektrograflar yordamida Quyoshning uzoq ultrabinafsha spektrini olish Ultrabinafsha nurlari ham Yer atmosferasida yutiladi,shuning uchun kuzatishlarni tasvirga olishni atmosferadan tashqarida olib borishga tо‘g‘ri keladi. Ultrabinafsha spektrini olishda Shuman fotoemmulsiyasi ishlatiladi. Bu emmulsiyada jilatin kam. Ma’lumki, emmulsiyadagi jilatin ultrbinafsha nurlanishini kuchli yutadi va kuchli shu’lalanadi. Bu maqsadda fotoelektrik pryomniklari ham qо‘llaniladi. Tо‘lqin uzunligi 1600 Å dan qisqa nur Geyger- Myuller sanoqchisi yordamida qayd qilinishi mumkin (3.4 - rasm). 3.4- rasm. Geyger-Myuller sanoqchisining sxemasi Sanoqchi ichiga о‘qi bо‘ylab uning devorlari va sim orasida kata qarshilik orqali yuqori darajada potensiallar ayirmasi hosil qilinadi. Sim manbaning musbat ,sim esa manfiy qutbiga ulanadi. Kо‘pchilik bunday sanaqchilar silindri etil spirti, azot oksid iva xlorli metal aralashtirilgan (10 %) argon bilan tо‘ldiriladi. Ultrabinafsha kvantlarini yutgan aralashma gaz atomlardan elektronva ionlar hosil bо‘ladi. Sim bilan silindr orasidagi elektr maydoni ta’sirida bu zaryadlar qarama-qarshi tomonga tezlanish oladilar va neytral atomlar bilan tо‘qnashib ularni ham ionlashtiradilar. Natijada har bir yutilgan kvant 10 4 juft zaryadlangan zarra hosil qiladi va ular elektronlarga urilib zanjir 48

$orqali oqayotgan tokni keskin kamaytiradi. Sanoqchi bunday jarayonlarni sanay boshlaydi. EXE nomli yerning sun’iy yо‘ldoshiga о‘rnatilgan 40 simli tо‘rt teleskop butun osmonni 100-1000 A 0 oraliqda kо‘rib chiqishga imkon beradi. Maqsad Quyoshning ichki tuzilishidan to tojigacha bо‘lgan kattaliklarni tadqiq qilishidir. Ma’lumki toj Quyosh atmosferasining eng tashqi qatlami bо‘lib, u orqali Yerga zaryadlangan zarralar yetib keladi. Quyoshni bu diapozonini kuzatish uchun orbitaga maxsus teleskoplar SOHO ( Solar and Heliospheric Observatory -Quyosh va geliosfera teleskopii) hamda TRACE (ichki tojni va utish zonasini tekshiruvchi teleskoplari) tadqiqot ishlari olib bordi. TRACE teleskopii aynan magnit maydonlari va kuch chiziqlari quyosh atmosferasining bu holati dinamikasi va energiya balansidan muhim rol о‘ynashini tasdiqlamoqda. EIT \ SOHO teleskopi Rechi- Kretyen tizimida yasalgan: bosh va ikkilamchi kо‘zgular giperbolik sirtga esa va ular tо‘rtta kvadrantlarga bо‘lingan va har bir juft (biri bosh va ikkinchisi ikkilamchi kо‘zguda) kvadrantlarning yuzi ma’lum (17.1, 19.5, 28.4, 30.4 nm) spektral diapozonni ajratish uchun ma’lum qalinlikdagi ( h ) ular molibden va kremniy qatlamlar bilan qoplangan. Bu qatlamlardan aks qaytgan chetki ultrabinafsha nur interferensiyalanadi, ya’ni ma’lum tо‘lqin uzunlikdagi nurlar bir-birini kuchaytirsa, boshqalari susaytiradi. Har bir kvadrantga yotqizilgan molibden va kremniy qatlamlarining qalinligi shunday tanlanganki ularda hosil bо‘lgan interferetsion manzara maksimumlari 17.1, 19.5, 28.4, 30.4 nm ga mos keladi. Teleskopni kirishiga о‘rnatilgan bitta kvadrantli yopgich disk navbat bilan har xil spektral diapozonlarda, har xil kvadrantlarda kuzatishni ta’minlaydi. Yopgich disk oldiga qalinliklari 150 nm bо‘lgan ikkita Al qog‘oz orasiga qalinligi 70 nm bо‘lgan selyuloiza plyonka joylashtirilgan qatlama filtr о‘rnatilgan. Bu filtr va interferometr kvadrantlar ingichka о‘tqazish polosasi hosil qiladigan SSD kamera oldiga 4 xil filtr 49$

tortilgan va bitta teshigi bо‘lgan aylanadigan disk о‘rnatilgan. Yopqich va filtrli disklar aylantirilib dam u polosada dam bu polosada Quyosh rasmga olinadi. 3.5 - rasm. Tо‘rtta spektral chiziqlarni ajratishga rejalashtirilgan polosalarni о‘tqazish koeffitsentini tasvirlovchi egrilar. Teleskop Quyoshni yuqorida о‘tqazish koyeffitsentlari egrilari keltirilgan har xil polosalarga ketma-ket 1ta SSD kamera yordamida rasmga oladi. Buni aylanuvchi 2 ta disk ta’minlaydi: biri kiraverishda joylashgan va 11 ta sektorni ochadi, ikkinchisi esa kamera oldida joylashgan va u nur yо‘liga har xil filtrlar kiritadi. Teleskop interferometr va almashinadigan filtrlar yuqoridagi chiziqlar nurida Quyoshni rasmga oladi. Ekspozitsiya vaqti 171, 195, va 304 da 10 sekund atrofida, 284 da esa 30 sekund. Bu ekspozitsiya vaqti 1 minutda barcha filtrlarda bittadan rasm oishni ta’minlaydi. SSD matritsa 1024 ta elementga 1024 elementli matritsadan iborat. 50

$Matritsa elemenlari kataklari kattaligi 20 mikron va 1ta elementga, pikselga Quyosh yuzida 2.6 yoy sekundi yoki 1800 kmga tо‘g‘ri keladi. Har bir pikselga tushgan nurlanish energiyasiga mos zaryad tо‘planadi va ular sanalgandan keyin kompyuter xotirasiga yozib qо‘yiladi. Piksellarning nur qabul qilish diapozoni 1 ta DN dan 10 marta farq qiladigan Quyosh yuzidagi tuzilmalarni, masalan toj о‘rasi va Quyosh chaqnashini bemalol qayd qila oladi. Bu jihatdan SSD kamera tengi yо‘q nurlanish pryomnigidir. EIT / SoHO teleskopni optik sxemasi 3.6- rasmda keltirilgan. Unga nur о‘ng tomondan tushadi va teleskopning har xil qismlaridan birma bir о‘tadi: oldingi tо‘sqich-ajratgich, kirish (bosh) eshik, kirish filtri (alyumen (15 Nm) +sellyuloza (8 Nm) +alyumen(15 Nm)), bosh kо‘zgu, ikkilamchi kо‘zgu, filtrlar о‘rnatilgan aylanuvchi disk, eatvor (ochqich-yopqich) va nihoyat SSD kamera. 3.6-rasm. EIT\SOHO teleskopining optik sxemasi. EIT da olingan tasvirlar FITS (Fltxibility Imege Traspotrrter Sistem, ya’ni tashish mumkin b о ‘lgan qayiluvchan rasm tizimi formati) formatida b о ‘ladi va 1024 ga 1024 ya’ni bir milliondan biroz ortiq (1048576) sonlar ketma-ketligidan iborat, bunday rasmlar ikkilik sistemada kompyuter xotirasida 500 kilobayt joy egallaydi. Bu rasmlarni faqat kompyuterlarda k о ‘rish, qayta ishlash va о ‘lchashlar tez ishlovchi PC Pentium 4 markali kompyuterlarda bajariladi. Buning uchun maxsus kompyuter dasturlari ishlab chiqilgan. Masalan IDL (Interaktive Date Language- sonlarni interaktiv ishlov beradigan kompyuter tili) yoki IRAF. Biz IDL tilidan foydalanamiz, shuning uchun bu tilda rasmlarni 51$