Abdulla Qodiriy publitsistikasida hayot voqeligining badiiy aks etishi - Adabiyot - Diplom ishlar

Abdulla Qodiriy publitsistikasida hayot voqeligining badiiy aks etishi

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

192 KB

Ko'chirib olish

Abdulla Qodiriy publitsistikasida hayot voqeligining badiiy aks etishi 1

Mundarija Kirish ……………………………………………………………………………3 I-BOB Abdulla Qodiriy publitsistikasinig o‘ziga xos xususiyatlar I.1 Adib publitsistikasining individualligi………………………………………..7 I.2 Abdulla Qodiriy publitsistiksida hayot voqeligining aks etishi……………...15 II-bob.Abdulla Qodiriy publitsistikasining janriy rang-barangligi II.1 Adib publitsistikasida hajv va yumorning sinkritlashuvi …………………..26 II.2 Abdulla Qodiriy publitsistikasida “xat”janri va “Mushtum” jurnalining o‘rni ……………………………………………………………..39 Xulosa …………………………………………………………………………….5 6 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati … ………………………………………….61 2

KIRISH Tadqiqot mavzusining dolzarbligi. Publitsistikaning eng muhim vazifasi zamonning dolzarb muammolarini kun tartibiga qo‘yish, jamoatchilik fikrini uyg‘otish, qo‘zg‘atish, shakllantirish, bu orqali omma ongiga ta’sir ko‘rsatishdan iboratdir. Bu borada matbuot eng qulay vosita va muhim quroldir. Ayni shu jihatlarni e’tiborga oladigan bo‘lsak, jadidlar publitsistikasi ham shu jarayonda tashkil topdi, deb ayta olamiz. Prezidentimiz “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida ta’kidlanganidek: “Agar biz O‘zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi, uning qadimgi tarixi va yorug‘ kelajagini ulug‘lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo‘lsak, avvalambor, buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni, buyuk ijodkorlarni tarbiyalashimiz kerak” 1 . Bunday tarbiya vositalaridan biri o‘zbek adabiyoti namoyondalari asarlari, badiiy va publitsistik ijodi bilan yosh avlodni kengroq tanishtirib borish orqali amalga oshiriladi. XX asr o‘zbek publitsistikasida Abdulla Qodiriyning o‘rni alohida ahamiyatga ega. U 1918 yilda Eski shahar Oziq qo‘mitasining sarkotibi, 1919 yilda «Oziq ishlari» gazetasining muharriri, 1920 yilda Kasabalar sho‘rosining sarkotibi, 1924-26 yillarda «Mushtum» jurnali tashkilotchilaridan va tahrir hay’ati a’zosi kabi ishlarda ishlagan. Abdulla Qodiriy o‘zidan katta publitsistik meros ham qoldirgan. Bu meros, asosan, uning, adabiy-tanqidiy maqolalari, feletonlari, xatlari va hajviyalarida aks etgan. Mazkur publitsistik asarlarda adibning badiiy-estetik konsepsiyasi, o‘z davrining ko‘plab kamchilik va muammolariga bildirgan munosabati, badiiy ijod sir-asrorlari, davr siyostining mazmun-mohiyati, zamondonlarining hayoti va ijodiga doir qarashlari ifodalangan! Adib publitsistikasining o‘ziga xos xususiyatlarini yoritish asosida XX asr o‘zbek adabiyoti bilan yanada yaqinroq tanishitirish, XX asr o‘zbek matbuoti haqida ma’lumotlar berish, ijodkor ma’naviy olamini tadqiq qilish, yozuvchi 1 И. А. Каримов. «Юксак маънавият-енгилмас куч». Т., «Маънавият». 2008, 139-140 бетлар. 3

shaxsiyati, mahorati, jasorati va vijdoni masalalarini yoritish, publitsistikasining ba’zi bir xususiyatlarini o‘rganish va o‘zlashtirishdagi ahamiyati tadqiq qilishga harakat qilindi. O‘zbek adabiyotida ulkan mavqeda turgan Abdulla Qodiriy publitsistikasi yosh jurnalist va ijodkorlar uchun o‘ziga xos maktab ekanligi, bu adib merosini tadqiq qilish shu jihati bilan ham dolzarb ekanligini hisobga olindi. Bundan tashqari o‘zbek adabiyotshunosligida Abdulla Qodiriy publitsistikasini o‘rganish, o‘rganganda ham adib publitsistikasidagi hayot voqeligining badiiy aks etishini tahlil va tadqiq etish bitiruv malakaviy ishinining dolzarbligini belgilaydi. Ilmiy izlanishning ishning maqsad va vazifalari. Abdulla Qodiriyning badiiy ijodini, xususan publitsistikasining o‘ziga xosligini, mavzu ko‘lami, uslubi, adib publitsistikasidagi ijtimoiy mavzu va muammolarning yoritilishini tahlil qilish asosiy maqsadi qilib olingan. Bu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni amalga oshirish belgilab olindi: – Qodiriy publitsistikasining o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq etish; – Adib publitsistikasining individualligi asarlari misolida o‘rganish; – A.Qodiriy publitsistikasida hayot voqeligining aks etishini tahlil qilish – A.Qodiriy publitsistikasining janriy rang-baranglini tadqiq etish ; – Adib publitsistikasidagi “xat”janrini hamda “Mushtum”jurnalidagi faoliyatini o‘rganish. Mavzuningning o‘rganilish darajasining qiyosiy tahlili . Biz tadqiqotimiz obyekti sifatida tanlangan o‘zbek adabiyotining buyuk nomoyondasi o‘zidan katta ijodiy meros qoldirgan ijodkordir. O‘zbek adabiyotshunosligida Abdulla Qodiriy ijodi keng o‘rganilgan va o‘rganilmoqda. Bugungi kunda qodiriyshunoslik yangilanib, yangi-yangi tadqiqotlar yaratila boshlandi. Xususan, M.Qo‘shjonovning “O‘zbekning o‘zligi” (T., 1994), A.Aliyevning “Ma’naviyat, qadriyat va badiiyat” (T.,Akademiya, 2000. 270-320 betlar), U.Normatovning “Abdulla Qodiriyning bog‘i” (T., 1994), I.G‘aniyevning “Ruhiy go‘zallik qismati” (Buxoro,1994), A.Murodxonovning “Iste’dod jozibasi” (T., 1992), hamda 4

“Abdulla Qodiriynning badiiy dunyosi” (T., 1994), B.Karimov “Qodiriy qadri” (T., 2004) kabi yangi ruhdagi yangicha tafakkur mevalarini ko‘rsatish mumkin. Shuningdek, bir qator ilmiy-tanqidiy va publitsistik maqolalar ham chop etilmoqda 2 . Bundan tashqari yangi-yangi yo‘nalishlarda doktorlik va nomzodlik dissertatsiyalari yoqlanmoqda. B.Qosimov, M.Qo‘shjonov, U.Normatov, B.Karimov, N.Karimov, S.Mirvaliyev, M.Sharafutdinova, M.Xudoyqulov, U.Dolimov, D.Quronov, I.G‘aniyev, A.Murodxonov kabi olimlar uning ijodini keng tadqiq qilishgan va bu jarayon davom etmoqda. Mazkur bitiruv malakaviy ishi ham shu jarayonning davomi bo‘lib, bunda asosan Abdulla Qodiriy publitsistikasining o‘ziga xosligi, jurnalistik faoliyati, matbuotdagi ishtiroki o‘rganildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi O‘zbek adabiyotshunosligida A. Qodiriyning hayoti va ijodi asarlari misolida keng tahlil qilingan.Biz buni ishning o‘rganilganlik darajasida ko‘rsatib berishga urindik.Ammo adibning publitsistik mahorati yetarlicha tadqiq etilmagan. Biz mazkur muommoni hisobga olib , kichik ilmiy ishimizda ana shu masalani tahlil qilishga harakat qildik. Bu esa ishimizning o‘ziga xos yangilini belgilab ko‘rsatadi. Tadqiqotning predmeti va obyekti. Bitiruv malakaviy ishining obyekti sifatida Abdulla Qodiriy ijodi, predmeti sifatida esa uning publitsistikasi, matbuotlardagi faoliyati va ishtiroki olindi.Bundan tashqari publitsistning Otam va bolshevik”, “Qimmatchilik hasrati”, “Bozor surushtirmaydir”, “Yo‘lda”, “Ijmoli sayosiy”, “Saylovmi bosqunlik”, “G‘irvonlik Mallavoy aka”, “Mochalov”, “Siyosiy maydonlarda”, “Solnoma”, “Birinchi may”, “Yig‘indi gaplar”, “Sakkiz yil”, “Ulug‘ ayyom”, “Naxs bosqan ekan”, “Da’vosiz dardlar”, “” kabi maqola va felyetonlar obyekt sifatida olindi,tahlil qilindi Bitiruv malakaviy ishning ilmiy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy ahamiyati, avvalo, Abdulla Qodiriy publitsistikasining o‘ziga xosligi 2 Султонов Х. Андиша (А.Қодирийнинг бадиий дунёси. Т.,1994.66-74 бет), Малик Т., Ибрат мактаби.ЎзАС. 2003,19-сентябр, Каримов Н. Қодирийнинг боши – янги йил совғаси. Фан ва турмуш. 1992. 3-4-сонлар, Каримов Н. Уни Қашқарда ҳам севишади. Туркистон. 1994. 7-декабр, Ҳошимов Ў. Андиша. Ўзбекистон овози. 2003, 15-март, Каримов Б. Ривоят ичидаги роман. ЎзАС. 2002, 7-апр.; “Далойил” ўқиётган Юсуфбек хожи”. ЎзАС, 2003, 11-апрел, Сувон Мели. Самовий миқёс: “Ўткан кунлар” ва “Қирол Лир”. ЎзАС, 2003, 7- октябр, М.Шарафутдинова. Хатдир кўнгил дафтари. Тафаккур. 2009, 4-сон. 5

hamda adib badiiy estetik qarashlariga xos yetakchi xususiyatlarning belgilab chiqilgani va nazariy asoslanganidir. Mazkur tadqiqot kasb mahoratini oshirishga intiladigan jurnalistlar, adabiyotshunoslar, bo‘lajak yozuvchilar, talaba va kitobxonlarga Abdulla Qodiriy ijodi haqida bir qator tasavvur berish bilan amaliy ahamiyat kasb etadi. Undan maktab, litsey va kollejning adabiyot o‘qituvchilari ijodkor hayoti va ijodini o‘rganishda foydalanishlari mumkin. Ishning tuzilishi va hajmi . Mazkur bitiruv malakaviy ish ikki bob va to‘rt fasldan tashqari kirish , xulosa va o‘rganilgan va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib,13 ming 869 so‘zdan iborat. 6

I.BOB ABDULLA QODIRIY PUBLITSISTIKASINING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI I .1 Adib publitsistikasining individualligi XX asr xalqimiz tarixida o‘zlikni anglash, milliy uyg‘onish davri bo‘ldi. “Jadidchilik harakati” nomi bilan tarixga kirgan bu jarayon xalqimiz ma’naviy hayotining hamma jabhalarini qamrab oldi. Badiiy adabiyot va madaniy hayotda tom ma’noda yangilanish jarayoni kechdi. O‘tgan asrning 10-yillarida Mahmudxo‘ja Bexbudiyning “Padarqush” asari, Abdurauf Fitratning “Munozara”, “Bayonoti sayyohi hindi” asarlari badiiy adabiyotda buyuk o‘zgarish yasagan edi. Abdulla Qodiriy mana shunday badiiy ijodda tub o‘zgarishlar kechayotgan bir davrda adabiyotga kirib keldi. Abdulla Qodiriy ijodkor sifatida o‘z adabiy faoliyatini she’riyatdan boshladi, uning “To‘y”, “Millatimga”, “Fikr aylag‘il”, “Ahvolimiz” kabi she’rlari shu davr mahsulidir. Oradan ko‘p o‘tmay uning “Baxtsiz kuyov” dramasi, “Juvonboz”, “Uloqda” hikoyalari kitobxonlar qo‘liga borib tegdi. Abdulla Qodiriyning tom ma’nodagi jurnalistik faoliyati 1917 yil fevral inqilobidan keyingi davrga borib taqaladi. Shu davrdan boshlab uning matbuotda maqolalari, felyetonlari, hajviyalari, ochiq xatlari chiqa boshladi: “Shodmarg (Kichik feletun)”, “Ishtirokiyun” 1917 yil, 21 mart, “Saylovmi, Bosqunlikmi kaykan”, “Ulug‘ Turkiston” 1917 yil avgust. 3 1919 yildan boshlab Oziq qo‘mitasi organi “Oziq ishlari” gazetasida muharrir bo‘lib ishlaydi. Bu davrda u “Inqilob” va “Kommunist yo‘ldoshi” jurnallarida mas’ul kotib, jurnalist-publitsist sifatida faoliyat ko‘rsatadi. 1923 yilda “Mushtum” jurnalining tashkil etilishi ham bevosita Abdulla Qodiriy va G‘ozi Yunus (Yunusov G‘ozi olim- 1893-1939) faoliyati bilan uzviy bog‘lanadi. Bu haqda Qodiriy quyidagilarni yozadi: “23-yilning fevral oyida, shekilli, “Turkiston” gazetasiga o‘rtoq Abdulhay Toji muharrir belgilanadi va shu o‘rtoq bir kulgi jurnali chiqaringiz, deb men bilan G‘ozini chaqirdi. (Bu vaqtda G‘ozi gazetaning 3 Қодирий А. Диёри бакр. Т., Янги аср авлоди НММ. 2007. Б. 49. 7

muharriri edi). Biz ikkovimiz ishga kirishdik-da, natijada sakkiz soncha “Mushtum” chiqdi”. 4 Abdulla Qodiriyning “Mushtum” jurnalini tashkil etilishi va Moskvaga o‘qishga ketgunigacha, ya’ni 1924 yilgacha matbuotda ko‘plab chiqishlar qiladi. Quyida ularning ayrimlarini ko‘rib, tahlilini keltiramiz va albatta, birinchi bo‘lib felyetonlariga murojaat qilamiz. “Dumbasi tushib qolgan emish. Kichkina feletun. “Eski shahar oziq sho‘basiga bag‘ishlayman” (“Ishtirokiyun” 1919 yil avgust.) 5 Ushbu felyeton orqali o‘sha davr Oziq qo‘mitasining faoliyatini hajv orqali yoritadi. Go‘sht mahsulotiga bo‘lgan talabni, narxi va fuqoroning ahvolini anchadan beri go‘sht yemay yurgan, “go‘shtsirab ketgan” obraz yordamida, achchiq kinoyalar bilan ifodalaydi. “Komitet qo‘yining dumbasi tushib qolgan” 6 deb xalqqa tarqatilayotgan go‘shtning ahvolini tasvirlaydi. “Bozor surishtirmaydir (kichik feleto‘n) ”. “Ishtirokiyun” 1920 yil 16- aprel. Bu felyeton orqali jurnalist xalq ahvoli haqida ayniqsa, o‘sha davr madaniy hayotining muhim jihati bo‘lgan teatr san’ati, teatr tanqidchiligini yoritishga harakat qiladi. Bundan tashqari, etikchi kosib tilidan yaroqsiz mahsulotga nisbatan: Xayf bo‘lmasin, bozor surishtirmaydir” jumlasining berilishi o‘sha vaqtda hech kim o‘z ishi bilan shug‘ullanmaytgani, natijada ishlar “o‘lda-jo‘lda”, mahsulot sifatsiz ekanligi tasvirlanadi. “Nega kim” (Kichkina feleto‘n). Elbekga bag‘ishlab. “Ishtirokiyun” 1920 yil 8 may 7 . Bu chiqishi orqali Abdulla Qodiriy Elbek, Xamza, N. To‘raqulovlar bilan bog‘liq ba’zi ma’lumotlarni berib o‘tadi. Ayniqsa To‘raqulovning matbuotdagi chiqishlarini keskin tanqid qiladi. Bundan tashqari gazeta faoliyati va zamon nozikligini quyidagicha tasvirlaydi. “Ishtirokiyun” gazetasi necha bir kun chiqib, bir kun oqsay boshladi? 4 Қосимов Б. ва бошқалар. Миллий уйғониш даври адабиёти. Т., Маънавият, 2004. Б. 403. 5 Қодирий А. Диёри бакр. Т., Янги аср авлоди НММ, 2007. Б. 36. 6 Ўша асар, 58-беТ., 7 Ўша асар, 72-беТ., 8

-Negakim, xarf teruvchi xizmatlarini hukumat ortiqcha to‘ydirib, qorin soldirg‘ani uchun” “Nega so‘zini shu yerda to‘xtatmoqchi bo‘lasan?” -“Negakim bundan ortiqni zamon ko‘tarmagani uchun!” 8 Bundan tashqari “Kula-kula o‘lasan”, “Ijmoli sayosiy”, “Azob bog‘chasida- yig‘i- sig‘i kechasi”, “Qazoyi osmonitlar”, “Qurbonlik o‘g‘rilari”, “Mochalov”, “Layli va Majnun”, “Past-u baland dunyoda”, “Huquq” 9 kabi felyetonlarida jamiyatdagi muammolar, insonlarning huquqsizligi jamiyat peshvolarining faoliyati, ijtimoiy-madaniy hayotdagi o‘zgarish va keskinliklarini tasvirlaydi. Abdulla Qodiriyning munaqqid, beayov hajvchi ham bo‘lganligini uning 1923 - 1926 yillari yozgan maqola, felyeton va hajviyalaridan bilish mumkin. Adibning publitsistik mahorati aynan 1920-yillari kamol topgan, bugun biz to‘lqinlanib o‘qiydigan hajviyalari ham o‘sha yillari matbuot yuzini ko‘rgan edi. Yozuvchi haqidagi xotiralarda aytilishicha, o‘z davrida odamlar uning har bir yangi asarini intiqlik bilan kutar ekan. Masalan, Qodiriyga zamondosh shoir Toshqin (Mo‘minjon Muhammadjon o‘g‘li) xotiralarida yozilishicha, Julqunboyning asari "bosilib, do‘konlarga chikishi bilan ming-ming o‘zbek, tojik, qozoq, qirg‘iz va tatarlar navbatga tizilishar" ekan. Bunday shuhratni unga o‘sha ikki yirik asari keltirgan, desak ham bo‘ladi. Ammo, o‘ylashimizcha, "O‘tkan kunlar" (1926 yili to‘lik chop etib bo‘lingan) va "Mehrobdan chayon" (1928 yili kitob holida nashr qilingan) asarlari to‘liq yetib borgunga qadar ham Julqunboy nomi xalq orasida mashhur bo‘lgan. Abdulla Qodiriyning 1924 yilgacha, ya’ni Moskvaga o‘qishga ketgunigacha yozilgan aksariyat maqola va hangomalarida o‘sha davr butun bo‘y basti bilan namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, o‘z millatining ma’rifatsizligi, ilm-ma’rifatga qiziqmasligi ijodkorni bu mavzuga qayta va qayta murojaat qilishga majbur qiladi: “Qiroatxonalarimiz”, “Tilxat”, “Ikki og‘iz tariqatdan ham bo‘lsin”, “Chuvi chiqdi”, 8 ўша асар, 73-бет 9 Ўша асар, 137-беТ., 9

“Solnoma”, “Ma’orif sho‘rosi diqqatiga”, “Bizda teatru ishining borishi” (Teatru va muzika), “Eski kitoblar savdosini qo‘lga olaylik”, “Tarbiya ishlariga diqqat” 10 . Jurnalist-publitsistning “Toshkent xabarlari” 11 ва “Bildirishlar” 12 maqolalarida esa o‘sha davrning siyosiy o‘yinlari, ishchi va mehnatkashlarning ahvoli, savdo-sotiq va xalqning murakkab ahvoli kuchli hajv orqali ifodalanadi. Abdulla Qodiriy 1924 yilning yozida Moskvaga ketadi va Valeriy Bryusov nomidagi jurnalistlar institutiga o‘qiydi, ammo Respublika matbuoti, xususan “Mushtum” jurnali bilan aloqasini uzmaydi. Abdulla Qodiriyning “Moskvadan” turkumi ostida bir qancha hajviy maqolalari, xatlari e’lon qilinadi. 1925 yilda yozuvchining “Mushtum” nomli ancha jiddiy tanqidiy maqolasi “Qizil O‘zbekiston” gazetasida bosiladi. Maqolada jurnalning o‘sha kezlardagi faoliyati, istiqboli ancha chuqur tahlil qilinadi, “Mushtum” jamoasining yanada faolroq bo‘lishiga da’vat etadi. 1923-1926 yillar davomida “Mushtum” jurnalining qiyofasini belgilovchi, hajviy qissa janrining yetuk namunalari e’lon qilinadi. “Kalvak Maxsumning xotira daftaridan” hajviy qissasi jurnalning “Mushtumning bordi-keldisi” rubrikasi ostida 21-sonda davomli nashr etiladi. Asar qahramoni haqiqiy hayotdan butunlay uzilgan, xurofotdan boshqa narsani ko‘ra olmaydigan mahalla masjidi imomi Kalvakning kulguli sarguzashtlari, tug‘ilishidan boshlab boshdan kechirgan voqea –hodisalar hikoya qilinadi. Kalvak Maxsum – taraqqiyot dushmani. Har qanday o‘zgarishlarga qarshi bir odam. Uni jamiyat allaqachon chiqindi sifatida uloqtirib tashlagan. U shu darajada mutaasibki, ruhoniy bilimlarini ham yolchitib o‘rgangan emas. U shu darajada taraqqiyotdan orqada qolib ketganki, sho‘rolar maktabida o‘qiyotgan yosh qizchalarning maktabga ochiq borishi-yu ularning kiyinishi unga buzuqlik, g‘ayri shar’iy ko‘rinadi. U o‘z so‘zlari, savollari bilan o‘z ruhiy olamini namoyish qiladi. Kalvak Maxsum realistik hajviy obraz bo‘lib, ana shu jihati bilan alohida ajralib turadi. U ham kulguli ham fojeali obrazdir. 10 Қодирий А. Диёри бакр. Т., Янги аср авлоди НММ, 2007. 11 Ўша асар, 60- беТ., 12 Ўша асар, 97-беТ., 10

Ijodkorning “Toshpo‘lad tajang nima deydi?” hajviy turkumida o‘ziga xos voqea tasvirlanadi. Unda o‘z davrining yangi bir ijtimoiy tabaqasi jaholat va qoloqlik muhiti yaratgan chapanilar ustidan kulgu ustuvordir. Faqat chapani – takasaltanglar ustidangina emas, ularning hatti-harakatlari, so‘zlashuv va imo-ishoralari orqali nopob boylaru bayonlar, hokim-u hakamlar ustidan ham ayovsiz kulgu, faqat kulguning o‘zigina emas, ayovsiz masharalash maqsadlari ilgari suriladi. Uning "Mushtum", "Inqilob" jurnallari, "Ishtirokiyun", "Qizil bayroq" gazetalarida chiqqan hajviy asarlari, tanqidiy maqolalari nimasi bilan xalqqa yoqar edi? Mutolaa qilganimizda guvoh bo‘ldikki, mazkur nashrlarda Julqunboy, Ovsar, Shilg‘ay, Dumbul (Qodiriy tahalluslari) imzolari bilan yozilgan birorta asar yo‘qki, unda kulgi, tanqid va yo bittagina bo‘lsa-da, qalampirta’m so‘z, qochirim ibora topilmasa! Xalq tilida bo‘lgan va bo‘lmagan (ya’ni, faqat Qodiriyga xos) g‘aroyib jumlalar, tesha tegmagan iboralar, maqol va matallar bu jajji asarlarga yanada jozibadorlik bag‘ishlagan deyish mumkin. Ajabtovurligi shuki, sizu bizning og‘zimizdan chiqsa ot hurkadigan "kalomi muborak" - so‘kish va hakorat so‘zlari ham, Ovsar yo Dumbul felyetonlarida o‘zining dag‘al ma’nosini andak o‘zgartirgandek, qulog‘ingizga yoqimli eshitiladi. Masalan, "qornini yorg‘anda alif o‘rniga loaqal kaltak chiqmayturg‘an dardisar" deb ta’riflaydi yozuvchi "Eshonlarimiz" sarlavhali felyetonida bir qahramonini 13 . Uning savodsiz bir nodon ekanligini bu qadar obrazli tasvirlash uchun uncha-muncha qalam ojizlik qilgan bo‘lur edi... 1924 yili "Maskov xatlari" turkum xatlarining birida Turkistonda chiqayotgan gazetalarni tahlil qilar ekan, ruscha "skidka" so‘zini o‘zbekcha maqolada "guzasht" (tojikcha so‘z) deb ishlatgan muallifni Julqunboy shunday "chaqib" oladi: "Skidka"ni "guzasht" deydir, "chegirish" degan bilan tili kesilib qoladir..." Bir vaqtning o‘zida ko‘p ishlarga unnaydigan bir zamondoshi qiyofasini "Olti yillik bazm" maqolasida shunday chizadi: 13 Қодирий А. Диёри бакр. Т., Янги аср авлоди НММ, 2007. Б. 183. 11

"To‘rt tomong‘a yugurib tili bir yarim qarich osilg‘an; bir ko‘zi Mag‘ribda, bir ko‘zi Mashriqda; serharakatu bebarakat..." "G‘idi-bidi gaplar" hajviyasida bir so‘fi haqida: "Ko‘zining yoshidan soqolig‘a marvarid munchoq osibdir" 14 , deb yozadi. Umuman olganda, Abdulla Qodiriy badiiy nasrining deyarli hamma janrlarida ijod qilgan va o‘zbek adabiyotidagi ocherk, hikoya, qissa va roman janrlarining bir qancha yetuk namunalarini yaratgan. Xususan adibning “G‘irvonlik Mallaboy aka” ocherkida ijtimoiy muhit, shart-sharoit o‘zgarishi bilan inson ongi va ruhiyatida sodir bo‘lgan o‘sish- o‘zgarish, evrilishlar haqqoniy aks ettirilgan. Ocherkda tasvirlanishicha, o‘tmishda o‘zgalarning soddaligi, teran fikr yurita olmasligi bilan mashhur bo‘lgan G‘irvonlik dehqonlar vaqti kelib paxtachilikni mashinalashtirishga doir yangiliklar kashfiyotlar darajasigacha ko‘taradilar. Ocherkda paxtachilikdagi “shoxmot usuli” ning ixtirochisi g‘irvonlik dehqon Mallaboy aka obrazi juda jonli va tabiiy berilgan. Ijodkor paxta maydonida fidokorona mehnat qilib, o‘lkamizda dong taratgan, katta obro‘ga erishgan yangi tipdagi dehqon Mallaboy Boqiyev obrazini samimiy hurmat bilan yaratadi. Bu ocherki bilan ijodkor millatning eski usullardan voz kechishga, kashfiyotlar yaratishga chaqiradi. Dehqonning oddiygina hayoti, mehnati asnosida ijodkorning yuksak g‘oyalari beriladi. Umuman olganda, Abdulla Qodiriy badiiy adabiyotning aksariyat janrlarida ijod qildi: Adib she’riyati haqida to‘xtaladigan bo‘lsak, yuqorida aytib o‘tdik, adib ijodini she’riyatdan boshlagan. Uning “To‘y”, “Millatimga”, “Fikr aylag‘il”, “Ahvolimiz” kabi she’rlaridan tashqari roman va hajviy asarlarida yaratilgan she’rlari ham mavjud. Bu she’rlar tasvirlanayotgan qahramonning ruhiy holatidan kelib chiqib yaratilgan – Anvar va Ra’no kabi obrazlar nutqidagi she’rlarda tom ma’nodagi she’riyat namoyon bo‘lsa, hajviyalaridagi she’rlarda esa hajv va yumor muhim hisoblanadi, jamiyat va turmushdagi kamchilik va nuqsonlar kulgu orqali тасвирланади (“Пилдир-пис”, Тошпўлад тажанг нима дейди?”, “Калвак 14 Қодирий А. Диёри бакр. Т., Янги аср авлоди НММ, 2007. Б. 191. 12

Maxzumning xatora daftaridan”, “Nafsi shayton”, “Maskov xatlari III”, “Sakkiz yil” 15 ).Abdulla Qodiriy shoirgina emas, dramaturg sifatida ham qalam tebratdi. “1913 yillarda sahnalashtirilgan “Padarkush” pyesasi ta’sirida – deb yozadi o‘z tarjimai holida- “Baxtsiz kuyov” degan teatr kitobini yozib yuborg‘animni o‘zim ham payqamay qoldim”. “Baxtsiz kuyov” adibning drama sohasidagi yagona asari deb qayd etilsa ham “Hech kim bilmasin” degan bir pardali komediya asari ham Abdulla Qodiriyga nisbat beriladi. Bu haqda “Qizil bayroq” gazetasining 1921 yil 17 sentabr sonida xabar berilgan: “...10 senyatbr yozliq “Turon” sahnasida “Hech kim bilmasin” (Julqunboy asari) o‘ynaldi.” 16 Abdulla Qodiriy 30-yillardagi murakkab sharoitda ham badiiy ijodni davom ettirdi. 1934 yil qishloq hayotidan “Obid ketmon” qissasini yozdi. Qissadagi Obid obrazi o‘zbek adabiyotidagi noyob hodisa. Qissada o‘zbek dehqoni, ayniqsa, o‘rta hol dehqonlar ruhiyatini to‘laqonli tasvirlovchi obrazlar yaratdi. Uni o‘zbek xalqining mehnat, dehqonchilik, madaniyati bobidagi yetukligi timsoli, deyish mumkin. Yozuvchi inson shaxsiga yondashishda o‘sha davrda odat tusiga kirgan tor “sinfiylik” doirasidan ancha chetga chiqib umuminsoniy qadriyatlarni asrash, ardoqlash yo‘lidan boradi. Adib xolis turib kollektivlashtirish harakatining bir qancha tomonlarini haqqoniy ko‘rsatadi. Kolxoz tuzumi oxir-oqibatda odamlardagi tashabbusni, shaxsiy egalik, manfaatdorlik tuyg‘usini so‘ndirish mumkinligini aytadi. Abdulla Qodiriy asarlar yozish bilan bir qatorda zukko tilshunos, zabardast tarjimon sifatida ham katta ishlar qiladi. Adib fizik olimi Abdulla Shunosiyning “Fizika” (1928), N.V. Gogolning “Uylanish” asarini (1935), A.P.Chexovning “Buqalamun” (1936) asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qildi. N.V. Gogolning “Uylanish” asari tarjimasi o‘sha yili Hamza nomli teatr sahnasida sahnalashtirildi. Qozonda nashr etilgan “To‘la ruscha-o‘zbekcha lug‘at”ni (1934) tuzishda ishtirok etgan. Abdulla Qodiriyning asarlari, jumladan romanlari jahon miqyosida tez tarqaldi. “O‘tkan kunlar”, “Mehrobdan chayon” romanlari, rus, ozarbayjon, latish, litva, tatar, turkman, uyg‘ur, qirg‘iz, qozoq, qoraqalpoq, arab, italiyan, ingliz, turk va boshqa tillarga tarjima qilinib qayta-qayta nashr etib 15 Қодирий А. Диёри бакр. Т., Янги аср авлоди НММ, 2007. 16 Қодирий Ҳ. Отам ҳақида. Ғ. Ғулом нашриёти. 1983. Б. 32. 13

kelinmoqda. Abdulla Qodiriy “Amir Umarxonning kanizi”, “Namoz o‘g‘ri” kabi romanlar yaratish orzusida bo‘lgan. “Amir Umarxonning kanizi”, “Namoz o‘g‘ri” romanlari uchun materiallar ham yiqqan. Biroq mustabid tuzum adibning bu orzularini ruyobga chiqarishga imkon bermadi.Abdulla Qodiriy 1926 yilda “Mushtum”da bosilgan “Yig‘indi gaplar” maqolasi tufayli qisqa muddat hibsga olingan. Bu maqola hajv tariqasida yozilgan bo‘lib, unda bir necha kishilar, arbob kimsalar haziltomuz tanqid qilib o‘tiladi. Hajviyasidagi tanqidiy mulohazalari uchun “aksilinqilobiy harakat qilinganlik” deb ayblanib hibsga olingan. Adibning tarixiy romanlari millat taqdiri, birligi, el-yurt qayg‘usi, mustaqilligi, shaxs erki, ijtimoiy adolat uchun kurash g‘oyalari bilan yozilganligi ham hukmron mafkuraga zid asarlar bo‘lib chiqdi. Yaratilgan bu romanlar sho‘ro davri siyosati uchun zararli kitoblar sifatida bot-bot qoralandi. 30-yillarning o‘rtalariga kelib, bu mash’um ulfatlar (kompaniya) avjiga chiqdi. Bugungi kunda hozirgi o‘zbek nasri mazmun va janrlar jihatidan nihoyatda yuksaklikka erishdi. Bularning hammasida Abdulla Qodiriy ijodining ahamiyati, Qodiriy nasri maktabining ta’sirini ko‘rish mumkin. Abdulla Qodiriy XX asr o‘zbek adabiyotidagi eng yirik yozuvchidir. Chunki, u nasrning hamma janrlarida badiiy jihatdan yetuk bo‘lgan asarlar yaratdi. Uning dastlabki asarlari ma’rifatparvarlik ruhida yozilgan, jadidchilik g‘oyalari bilan sug‘orilgan, xalqning zabun holatidan kuyub, millatni uyg‘otishga da’vat etgan, fikrlashga chorlagan bo‘lsa, hikoyalarida o‘z xalqini savodli, madaniyatli bo‘lish istagi barq urub turadi, “Obid ketmon” qissasida esa asar qahramoni orqali o‘zbek xalqining mehnat, dehqonchilik bobida yetukligi timsolini yaratadi. Yozuvchining romanlari millat taqdiri, birligi, yurt qayg‘usi, mustaqilligi, shaxs erki, ijtimoiy adolat uchun kurash g‘oyalari bilan yo‘g‘rilgan. Bundan tashqari uning o‘sha davr matbuotidagi ishtiroki o‘zbek matbuotining shakllanishi va rivojlanishida nihoyatda katta rol o‘ynaydi. I .2. A . Qodiriy publitsistikasida hayot voqeligining aks etishi 14

Abdulla Qodiriy publitsistikasi haqida fikr bildirishdan avval Cho‘lponnning publitsistikasiga nazar tashlaylik. Cho‘lponning matbuot yuzini ko‘rgan ilk asarlaridan biri —"Bahor avvallari" nomli etyud (badiiy-publitsistik lavha) uning ocherk janridagi ilk mashqlaridan sanalishi mumkin. O‘n yetti yoshli muallif voqelikka bir qur nazar tashlaydi-da, nigohiga ilingan narsalarni shoshib qalamga oladi: go‘yo u rassomu ijtimoiy hayotning muayyan lahzasini matoda qotirib qo‘yishga shoshilayotgandek. Muallif nigohi tabiatdan dehqonlarga, ulardan mahalliy boylarga, keyin tolibu mudarrislarga, nihoyat, "xushyoqmas xalq"qa ko‘chadi — ularning birontasida uzoqroq to‘xtalmaydi. Shu bois ham "Bahor avvallari" parchalardan tarkib topgan mozaikadek taassurot qoldiradi kishida: parchalar orasidagi choklar aniq ravshan ko‘zga tashlanadi-yu, lekin bir butunlik yuzaga kelaveradi. Butunlikni ta’minlovchi unsur esa — muallif nigohi, uning voqelikka munosabati. Darvoqe, muallif munosabati ham qo‘sh qirrali — lirik va kinoyaviy. Tabiatdagi jonlanish haqida gap ketganida liriklikka yo‘g‘rilgan ifoda jamiyat hayoti haqida so‘z yuritilganida kinoyaviylik kasb etadi: Iching choy, o‘lturung behuda g‘iybat sotub, ey xalq, Kelur qish bir vaqt, qolmas sizga bu davru davronlar. Avvalo, teskari ma’nodagi chaqiriq(kinoyaning bir turi — antifrazis) nafaqat tabiat bahori, ijtimoiy hayot bahorini-da g‘aflatda o‘tkazmaslikka undayotganini qayd etish lozim Zero, davr kontekstida ayni shu ma’no muallif uchun birlamchidir. Ikkinchidan, "Bahor avvallari"ning har bir kompozitsion bo‘lagi she’riy misralar bilan yakunlanadiki, bu Cho‘lpon an’anaviy nasrimiz, xususan, didaktik asarlarga xos usuldan foydalanganini ko‘rsatadi. Aytish kerakki, an’anaviy shakldan foydalangan adib unga yangicha mazmun bag‘ishlaydi: she’riy parchalarning g‘oyaviy-badiiy funksiyasini tubdan o‘zgartiradi. Agar didaktik nasrchiligimizda she’riy parchalar aytilgan fikrlarni jamlashu lo‘nda ifodalashga xizmat qilgan bo‘lsa, Cho‘lpon ulardan o‘zi tasvirlayotgan narsaga g‘oyaviy-hissiy munosabatini ifodalash uchun foydalanadi. 15

"Bahor avvallari"da kuzatganimiz kinoyaviy ifoda yo‘sini o‘ziga maxsus nuqtai nazar poetikasini taqozo qiladi. YA’ni, bu holda muallifning chetdan kuzatuvchi mavqeida turishi kamlik qiladi, voqelikdan har tomonlama "yuqori" turishi taqozo qilinadi. Shunga ko‘ra, Cho‘lpon ijtimoiy hayotni "yuqori"dan kuzatadiki, shu tufayligina uning nigohi lahzalar mobaynida u ijtimoiy qatlamdan bunisiga ko‘cha oladi, shu mo‘jaz parcha orqali butunga — Turkiston ijtimoiy voqeligiga yaxlit munosabatini ifodalash imkoniga ega bo‘ladi. Cho‘lponning yo‘l ocherklaridan biri — "Vayronalar orasidan" 17 nomli safarnomasida esa o‘zgacha holga duch kelamiz: bunda muallif voqelikni "ichdan" kuzatadi. Andijondan O‘sh va Jalolobodga qilingan safar davomida muallif o‘zi guvoh bo‘lgan eng xarakterli voqealarni, ko‘zi tushgan narsalarni qayd etib boradi. Biroq safarnomani faktlarning oddiygina qaydi deya olmaymiz, zero, unda faktografik va tahliliy qatlamlar yonma-yon boradi. Asar markazida turuvchi sayyoh-muallif obrazi ikki qatlamning uyg‘un birikuvini ta’minlaydi. Cho‘lpon keltirayotgan faktlar reallikdan olingani ayon, biroq buni naturalistik qaydlar ma’nosida tushunmaslik lozim. 18 Faol ijodkor shaxs sifatida Cho‘lponning o‘z qarashlari, orzu-intilishlari, bir so‘z bilan, ijtimoiy-estetik ideali mavjud edi. Demakki, tanlanayotgan faktlar ham o‘sha idealga mos, birinchi galda adibning qarashlariyu xulosalarini ifodalashga xizmat qiladilar. Shu ma’noda ularning aksariyatini publitsistik-illyustrativ obrazlar sirasiga qo‘shishimiz mumkin. "Vayronalar orasidan"ning kompozitsion qurilishi, bir tomondan, safarnoma janri talabi bilan, ikkinchi tomondan, undagi tahliliy qatlamning o‘ziga xosligi bilan belgilanadi. Safarnoma janri talabidan kelib chiqqan holda makon va zamon o‘zgarishlarining qat’iy tartibi saqlangan. Biroq bu yo‘llardan ilgari ham ko‘p bor yurgan sayyoh mushohadasi hozirgi mavjud faktlar bilangina qanoatlanmaydi: u o‘zi bilgan o‘tmishga bot-bot qaytadi, chog‘ishtirishga intiladi. Yurt qayg‘usida yashayotgan adib tafakkuri vaqt chegaralarini buzib yuboradi. Adib biron faktni 17 N.Karimov. Cholpon.-T.,1991y 39b 18 N.Karimov. Cholpon.-T.,1991,34b 16

keltirar ekan o‘tmishni eslaydi, muqoyasa qiladi, uning o‘ylari qatida esa doimo kelajak tashvishi botin bo‘ladi. Fikrimizni asoslash uchun sayyohning birgina faktni qay tarzda mushohada etishiga e’tibor beraylik. Xo‘jaobod qishlog‘i yaqinida "Farg‘onaning mashhur qorunlaridan yahudiy simxoyevlar"ning pu-liyu hiyla-nayranglari bilan barpo etilgan bog‘ haqida quyi-dagilarni o‘qiymiz: "Ko‘p mevali daraxtdan iborat bo‘lg‘on ul keng bog‘ni juda ko‘p, hadsiz-hisobsiz kerak ko‘chatlari bor ekan, g‘alati ovrupovoriy imoratlar, gulshanlar yasalgan. Necha yuzlab qo‘y, necha o‘nlab mol-siyirlar, yaxshi ho‘kuzlar necha juft otlar turg‘onlar, dehqonchilik asboblarining ham har xili bo‘lg‘on. Bu, albatta, ilgari vaqtda, mana bu kichik urushlar vaqtida bog‘cha tamom ishdan chiqib, bir chakalakzor bo‘lib qolg‘on. Imoratlarini istehkom yasab olib bosmachilar bilan askarlarimiz, askarlarimiz bilan bosmachilar otishqonlar. Hisobsiz miltiq teshiklari yaqin zamondagi dahshatlik damlarni esga solub, masxara qilib turadurlar... Ilgari tubjoy xalqidan bir necha kishi bog‘ni hukumatdan ijaraga olg‘on ekanlar. Keyingi vaqtda hukumat ul ijarachilardan qaytarib olub, "qishloq soyuzi" degan tashkilotga bergan. Bu tashkilot ziroat muhandislari yuborg‘on, xo‘jaobodliklardan mardikor yollab, ishlatub turadur. Biz o‘tub ketayotqonda bir necha kishi zambar to‘kub turar edi. Yiqilg‘on, buzulg‘on uylar tuzatilmakga boshlag‘on, bog‘chaga ham chinakam bel bog‘lab ishlagan ko‘rinadilar". Abdulla Qodiriyning ilk adabiy faoliyati 1913 yildan boshlandi, bu haqda u keyinchalik tarjimai holida shunday yozadi: “Shu miyonalarda bozor vositasi bilan tatarlarda chiqaburg‘on gazetlarni o‘qib, dunyoda gazeta degan gap borlig‘iga imon keltirdim. 1913-yilda o‘zbekcha “Sadoyi Turkiston”, “Samarqand”, “Oyna” gazetalari chiqa boshlag‘ach menda shularga gap yozib yuborish fikri uyg‘ondi”. Darhaqiqat, uning “Yangi masjid va maktab” nomli ilk maqolasi “Sadoyi Turkiston” gazetasining 1914 yil 1 aprel sonida “Abdulla Qodiriy imzosi” bilan e’lon qilindi. Abdulla Qodiriyning tom ma’nodagi jurnalistik faoliyati 1917 yil fevral inqilobidan keyingi davrga borib taqaladi. Shu davrdan boshlab uning matbuotda 17

maqolalari, felyetonlari, hajviyalari, ochiq xatlari chiqa boshladi: “Shodmarg (Kichik feletun)”, “Ishtirokiyun” 1917 yil, 21 mart, “Saylovmi, Bosqunlikmi kaykan”, “Ulug‘ Turkiston” 1917 yil avgust. Uning shahar dumasiga qayta saylov munosabati bilan yozilgan “Saylovmi, bosqunlikmi?” maqolasida o‘sha davrdagi saylov jarayoni “SHo‘roi islomiya” o‘tkazayotgan saylov siyosati aks etgan. Yozuvchi bir saylovchi sifatida ovoz berish huquqining oyoq osti qilinayotganligini, saylanayotgan nomzodga ovoz berish zo‘rlik bilan, tahdid bilan amalga oshirilayotganligini, bu holga militsiya va uchastka raisi jim qarab turganligini tasvirlaydi. “Qimmatchilik hasrati” maqolasida esa ijodkor shunchaki qimmatchilikdan nolimaydi, balki, o‘zi olayotgan maoshning qiymatini ko‘rsatadi. Xalqning bir vakili, minglab oila boshilardan biri sifatida oilasining iqtisodiy aqvolini tahlil qiladi. Ba’zi o‘rinlarda achchiq hikoyalar berib o‘tadi: “Bulardan boshqa tag‘in bir yashar o‘g‘lum bo‘lsa ham, Xudoga shukr, hali tishi chiqg‘ancha yo‘q”. “O‘rni yo‘q chiqimlar: tushlik choyga uch dona non – puli o‘n besh so‘m. O‘zim xizmat vaqtida arzon baho oshxonasidan bir kosa osh yeyman- puli olti so‘m. Jami yigirma bir so‘m ”. 19 Bu hikoyalardan tishi yo‘q o‘g‘liga shukr qilsa, tushlikni o‘rinsiz xarj hisoblaydi. Shu bilan birga yana bir o‘rinda quyidagilarni yozib o‘tadi: “Bunga kim aybli? Molni qimmatlantiruvchi ispikulayantmi? Yoki vazifani oz beruvchi hukumatmi?”, “Bobolarimizdan qarzing mingga yetsa, murg‘i mursamman yegin” degan bir maqoli bor. Lekin hozirda musammandan darak yo‘q Abdulla Qodiriy ijodida felyetonlar alohida ahamiyatga ega. Chunonchi, uning felyetonlari o‘sha davr matbuotida ham o‘z o‘rniga ega. “Dumbasi tushib qolgan emish”. Kichkina feletun. “Eski shahar oziq sho‘basiga bag‘ishlayman”, “Ishtirokiyun” 1919 yil, avgust. Ushbu feleyeton orqali o‘sha davr Oziq qo‘mitasining faoliyatini hajv orqali yoritadi. Go‘sht mahsulotiga bo‘lgan talabni, narxi va fuqoroning ahvolini anchadan beri go‘sht yemay yurgan, “go‘shtsirab ketgan” obraz yordamida, achchiq kinoyalar bilan 19 Ўша асар, 54-беТ., 18

ifodalaydi. “Komitet qo‘yining dumbasi tushib qolgan” deb xalqqa tarqatilayotgan go‘shtning ahvolini tasvirlaydi. “Bozor surishtirmaydir (kichik feleto‘n) ”. “Ishtirokiyun” 1920 yil 16 aprel 20 . Bu felyeton orqali jurnalist xalq ahvoli xaqida ayniqsa, o‘sha davr madaniy hayotining muhim jihati bo‘lgan teatr san’ati, teatr tanqidchiligini yoritishga harakat qiladi. Shu bilan birga kosib tilidan yaroqsiz o‘z mol-mahsulotiga nisbatan: “Xayf bo‘lmasin, bozor surishtirmaydir” jumlasining berilishi o‘sha vaqtda hech kim o‘z ishi bilan shug‘ullanmaytgani, natijada ishlar “o‘lda-jo‘lda”, mahsulot sifatsiz ekanligi tasvirlanadi. Abdulla Qodiriy publitsistikasida har bir ijtimoiy muammolar, yutuq va kamchiliklar, ijtimoiy masalalarga katta e’tibor qaratilgan. “Ma’orif shurosi diqqatig‘a” maqolasida ta’lim tizimidagi muammolar yoritiladi. “Ma’orif sho‘rosi va hukumatning ta’lim tizimiga jiddiyroq e’tibor qaratishi”, “millat gullari- bolalarimiz” 21 kelajak ekanligi tasvirlanadi. Bundan tashqari xalqning o‘z dardiga, qobig‘iga o‘ralib qolganligi aks ettiriladi. “Nega kim” (Kichkina feleto‘n). Elbekga bag‘ishlab. “Ishtirokiyun” 1920 yil 8 may 22 . – Bu chiqishi orqali Abdulla Qodiriy Elbek, Hamza, N. To‘raqulovlar bilan bog‘liq ba’zi ma’lumotlarni berib o‘tadi. Ayniqsa, To‘raqulovning matbuotdagi chiqishlarini keskin tanqid qiladi. Bundan tashqari gazeta faoliyati va zamon nozikligini quyidagicha tasvirlaydi. – “Ishtirokiyun” gazetasi necha bir kun chiqib, bir kun oqsay boshladi? – -Negakim, xarf teruvchi xizmatlarini hukumat ortiqcha to‘ydirib, qorin soldirg‘ani uchun” – “Nega so‘zini shu yerda to‘xtatmoqchi bo‘lasan?” – -“Negakim bundan ortiqni zamon ko‘tarmagani uchun!” – Bundan tashqari “Kula-kula o‘lasan”, “Ijmoli sayosiy”, “Azob bog‘chasida – yig‘i-sig‘i kechasi”, “Qazoyi osmonitlar”, “Qurbonlik o‘g‘rilari”, 20 Ўша асар, 70-беТ., 21 Ўша асар, 59-бет 22 Ўша асар, 72-беТ., 19

“Mochalov”, “Layli va Majnun”, “Past-u baland dunyoda”, “Huquq”. kabi felyetonlarida jamiyatdagi muammolar, insonlarning huquqsizligi jamiyat peshvolarining faoliyati, ijtimoiy-madaniy hayotdagi o‘zgarish va keskinliklarini tasvirlaydi. – Bundan tashqari ijodkorning jamiyatdagi madaniy o‘zgarishlar, madaniy hayot diqqat markazida turgan. “Eski shahar teatru havaskorlariga”, “bizda teatru ishining borishi” kabi maqolalarida o‘lkadagi teatr san’ati, faoliyati, ba’zi muammolari yoritiladi. Masalan, “Azob bog‘chasida-yig‘i kechasi” maqolasida “Rohat bog‘chasi”da bo‘ladigan teatr kechasi, unda o‘ynalgan sahna asari tasvirlanadi. Maqolada ishtirokchi va aktyorlarning o‘zini tutishi, tomoshabinlar tashrifi, umuman teatr faoliyati tahlil qilinadi. kamchiliklar kulgu hajv orqali tasvirlanadi: – Xi, xi, xi... qurbaqalar ham mahluqmi? Maxluq, maxluq! Bular madaniy maxluqlar. Bog‘cha idorasi kishi yo‘qlikdan biletlarni qurbaqalarg‘a sotmay kimga sotsin”. “Milliy ashulachiligimiz” Qori Muhiddin italiyadan o‘qib qaytdimi” 23 maqolasida xalqdan pul yig‘ib, chet elda o‘qib o‘zini ashulachi deb hisoblagan qori Muhiddin haqida to‘xtalib o‘tadi, uning xalq pulini havoga sovurayotganligini tasvirlaydi. “Qiroatxonalarimiz” maqolasida esa kutubxona masalasi ko‘tariladi. “Turkistonning markazi bo‘lg‘an Toshkentda musulmon qiroatxonalari yo‘q” -deb tub xalq mentaliteti, e’tiqodi inobatga olib kutubxona ochilmaganligini kuyunchaklik bilan aks ettiradi. “Bildirishlar” hangomasida shaharda “Kommunissiy” magazini ochilganligi, lekin buning oddiy xalqqa foydasizligini tasvirlanadi. “Tilxat” hangomasida esa tilxat beruvchining chalasavodligi, dumbultabatligi berayotgan tilxati orqali tasvirlanadi: “Navoiyning tatarmi va yo o‘zbekligi masalasi alohida bir o‘lturushda hal qilinur”. Abdulla Qodiriyning o‘tkir nigohi jamiyatdagi juda ko‘p kamchiliklarni ko‘ra oldi va uning iqtidori bu muammolarni o‘ziga xos tarzda mutbuotda aks 23 Ўша асар, 64-бет 20

ettirdi. Masalan “Tilanchilik yoxud yengil kasb” maqolasida tirikchilikning manbosini tilanchilikka qurib olgan, sog‘ salomat, “ishbilarmon”lar qalamga olinadi. shubilan birga maqolada yosh bolalarning jalb qilinishini qoralaydi. “Kula kula o‘lasan” felyetoni orqali o‘lkadagi noshirlik faoliyatining bir qismi (G‘ozi Yunus faoliyati) tasvirlanadi. Bu faoliyatdagi kamchiliklar tanqid qilib o‘tiladi. “Otam va bolshevik” nomli mashhur hangomasida esa bir necha siyosiy boshqaruvni ko‘rgan, hozirgi kunda mehnatkashlar jamiyati davrida yashayotgan qariya otaxonning zamon haqidagi, siyosiy o‘yinlar to‘g‘risidagi fikr- mulohazalarini, niyatlari tasvirlangan. “Nafsi shayton” hangomasi orqali esa o‘sha davrdagi er yigitlarning o‘zini tutishlari, ro‘za oyidagi xalq hayoti, bozordagi muammolar she’rlar orqali aks ettirilgan. Abdulla Qodiriy ijodida matbuotning, matbuotdagi chiqishlarning o‘rni beqiyos ekanligini yuqorida ham aytib o‘tdik. Bu haqda Habibulla Qodiriy shunday yozadi: “Biz adabiyotda ikkita Abdulla Qodiriy-Julqunboyni bilamiz: Biri – mashhur romanchi Abdulla Qodiriy. Ikkinchisi – o‘z zamonasining kundalik vaoqeasini, siyosatini keng ommaga tarqatishda, tashviqot qilishda faol qatnashgan, “Julqunboy” laqabi bilan tanilgan jurnalchi, hajvchi, felyetonchi Abdulla Qodiriy.” O‘z davrida xalq avvalo Abdulla Qodiriyni satirik til bilan yo‘g‘rilgan publitsistikasi va hajviyalari orqali bilar edi. Chunki u xalq dardini, turmushdagi kamchilik va nuqsonlarni kulgu bilan yoki kalvak, Toshpo‘lad, Shirvon xola obrazi orqali aks ettirilgan, ularning dardu alamini o‘zining dardu alamiday kuyunchaklik bilan tasvirlagan. Bu hol uning “Qurbonlik o‘g‘rilari”, “Machalov”, “Layli va Majnun”, “Pastu baland dunyo” kabi felyetonlarida, “Davosiz dardlar”, “Og‘zinga qarab gapir”, “Tilak”, “Chuvi chiqdi”, “Xususiy maktublar”, “Ko‘mak” uyushmasiga maqolalar, “SHo‘x baytal” kabi hangomalarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Abdulla Qodiriyning jurnalistik faoliyati haqida Abdulla Sa’diyning “Turkiston“ gazetasining 1924 yil avgust sonida bosilgan “Olti yil ichida” degan maqolasida 1917-1923 yillar o‘zbek matbuoti to‘g‘risida shunday yozadi: “Bu davr 21

ichida uch qalam o‘zini ochiq tanita oldi: Julqunboy, Ishchi, Shaloq Maxzum. Bular “Ishtirokiyun” gazetasidan boshlab ishlab keladilar”. Maqolada Abdulla Qodiriyning xalq sevib o‘qishiga asosiy sabablar qisqacha keltirib o‘tiladi, bular kulgu va muammoning yoritilishi ekanligi asoslanadi. Bunga yorqin misol tariqasida “Yig‘indi gaplar”, “G‘idi-bidi gaplar”, “Kalvak Maxzum xotira daftaridan”, “Toshpo‘lad tajang nima deydi”, “Shirvon xola nima deydi”, “O‘zi xon –ko‘lankasi maydon”, “Po‘skallasi”, “Naxs bosgan ekan”, “Tilak”, “Davosiz dardlar” kabi hajviya, hangoma va maqolalarida keltirish mumkin. Birgina “Tilak” 24 hangomasini tahlil qilib ko‘raylik. Maqola “Lo‘li elakli bo‘ldi, eshagi tilakli bo‘ldi”-deb boshlanadi. Va yangi yil kirib kelayotganligi sababli 10 ta muhim tilaklar bayon qilinadi. Birinchi tilak – ta’lim tizimiga qaratiladi va uning muammolari ko‘tariladi: “...maktab remo‘nti haqda o‘qish boshlanaturg‘on kunda eska tushsa, bolalar sovuqda dildirashib, bit qoqishsalar, har bir tutanturuqsiz muallim va murabbiy qilib belgulansalar, bolalar bilan qo‘chqor urushtirib xalq o‘rtasida yangi maktablarga yangi “obro‘” orttirib bersalar...”. “... Shahar maktablarining xoli shu bo‘lsa, Xudo rizosi uchun qishloqda maktab ochish tilga olmasun. Chunki “Yopiqlik qozon yopiqlik”da...”. Ikkinchi tilak matbuot va noshirlik ishlari yuzasidan aytiladi. “Ibtidoiy maktab bitirmagan talantlik muharrir va adiblar, savodi chiqmag‘an shoir matbuotdagi faoliyatiga bir-bir nazar tashlanadi”. Uchinchi tilakda esa “Turkiston” gazetasining faoliyati tahlil qilinadi. Kamchiliklari hajv orqali tasvirlanadi va shu bilan birga gazetaning ommalashishi uchun ba’zi bir hajviy maslahatlar beriladi: “Turkiston”da shu kungacha bo‘lub kelgan bo‘lumlar shu usul bilan o‘zgartirulsin: Siyosat o‘rniga “Hangomai hazrat Ali”dan to‘rt og‘iz; Iqtisod o‘rniga “Hangomai Jamshid”dan bir fasl; Feleto‘n o‘rniga “Notpinkartun” va “SHerlo‘k Xo‘lms” ajinalaridan bir parcha (negakim, bizning ziyolilarimiz uchun huddi po‘latga suv bergandek bo‘ladir); 24 Қодирий А. Диёри бакр. Т., Янги аср авлоди НММ, 2007. Б. 125 22

O‘lka va Toshkand xabarlari o‘rniga “Aldarko‘sa” hikoyalaridan, “Aliflaylo” (Ming bir kecha hikoyalaridan, hikoyalarning arabcha nomi-tad) voqealaridan shirin-shirin rivoyat (e’lonlarga tegila ko‘rilmasun, chunki e’lon uchun “Turkiston”ni olg‘uchi savdogarlarimiz ko‘p ko‘rinadur)”. To‘rtinchi tilak esa “Inqilob” jurnaliga bag‘ishlanadi va uning faoliyatiga talab nuqtai nazaridan baho beriladi: “...yilda uch marotaba chiqsun: “Yangi yil”ga bag‘ishlab bir no‘mir, may bayramisig‘a bir no‘mir, o‘ktabr o‘zg‘arishig‘a bag‘ishlanub yana bir no‘mir, ja’mi uch no‘mir”. Beshinchi tilakni esa hech bir tahlil va izohsiz keltirib o‘tmoqchiman. “Bilim o‘chog‘i” o‘likmi, tirikmi, buni Usmonjon maxsus jurnal chiqarub e’lon qilsun!” . Oltinchi tilak esa teatr ishlariga bag‘ishlanadi. Qurilayotgan teatr binosining qurilishi cho‘zilishi, aktyorlarning har yerda yurganligi kulgu orqali tasvirlanadi: “Buyuk teatru binosi o‘n yerga ko‘chirulib solinsun. Shu bino bitkuncha ham hech kim pyesa yozmasun. Shungacha artistlarimiz unda –munda dam “Halima”ni, goh “Abomuslim”ni qo‘ya-qo‘ya, qarub-chirub dorilfanodan chipakka chiqib ketsunlar”. Yettinchi tilak esa pochta-telegraf xizmati borasida bo‘lib, u yerdagi munosabat, hayda-haydalar qalamga olinadi. Sakkizinchi tilak esa temir yo‘ldagi “turtish-surtish”lar tasvirlanadi va u yangi yilda ham davom etishi tilak etiladi. To‘qqinzinchi tilak Shariyat mahkamasi faoliyati bilan bog‘langan. Bu niyati mdrasalardagi o‘qitish uslubini yangilash bo‘yicha har-har zamonda bir-ikki rivoyat axtarib o‘tirish tavsiya etiladi. O‘ninchi tilakda esa Qozonda nashr etiladigan “Bizning bayroq” gazetasidagi Sharif boychura yozgan bir maqolaga kesatiq munosabatlar aks ettiriladi: “Bundagi “Vaqt tabiatli” o‘zbeklar (sartlar) orasinda yurib tirnoq ostidan kir izlamasun”. Birgina “Tilak” hangomasida shuncha muammolarni hajv, yumor orqali ko‘tarib chiqyapti. Bu fikrimizni “Kichkina bildirish” maqolasida ham davom 23

ettirishimiz mumkin. Bu maqolada ham Abdulla Qodiriy jamiyatdagi kamchiliklarni hazil tariqasida quyidagicha yoritadi: “Xila tuzalib qoldi. “Mahalla kommissiyalarini qaytadan saylash xabari chiqg‘andan keyin kommiyalari xila tuzalib qoldilar Duo qiling, bular yana o‘rinlarida qolsunlar”. “Sovuq urdi. So‘ng‘i bemahal tushkan sovuq buning ko‘kcha dahasidagi bazmchi kungi yigitlarni urib ketdi. Bo‘lmasa yozi bilan payshanba kechasi nog‘ora bazmidan mijja qoqa olmas edik. Xudog‘a shukr, sovuq urgandan beri suv quyg‘andek jim-jit” 25 . “Xay, yer yutkur (Xotun-qizlarning baynalminal kuniga bag‘ishlab)” 26 maqolasida esa yana bir ijtimoiy muammo ayollarga munosabat tasvirlanadi. Ijodkor “chala dumbul tabiatli”, omi va savodsiz obrazi orqali xotinlarga qanday munosabatda bo‘lish kerakligini, er-xotin munosabatini, o‘sha davrdagi ayollarning haq-huquqi muammosini ishonarli tasvirlab beradi. Keltirib o‘tilgan bu maqola, felyeton va hajviyalardan ko‘rinadiki, Abdulla Qodiriy o‘z ijodida ijtimoiy muammolarni, turmushdagi kamchilik va nuqsonlarni, madaniy hayotni, siyosiy voqealarni hajv va yumor orqali yoritadi. Uning e’tiboridan hech bir muammo chetda qolmaydi. Eng asosiysi u har bir ijtimoiy muammoni hajv orqali ko‘tarar ekan, aksariyat hollarda uning yechimiga ham aynan hajv va yumor bilan ishora qilib o‘tadi. Bu hol Abdulla Qodiriy publitsistikasining ajralib turadigan o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. 25 Ўша асар 212-беТ., 26 Ўша асар 173-беТ., 24

II.BOB ABDULLA QODIRIY PUBLITSISTIKASINING JANRIY RANG BARANGLIGI II.1 Adib publitsistikasida hajv va yumorning sinkretlashuvi 20-yillarning murakkab ma’naviy muhitiga shakllangan zamonaviy adabiyotshunoslik va adabiy tanqidchilik matbuotda kо‘zga kо‘rina boshlagan yosh ijodkorlarga, shuningdek, alohida nashrdan chiqqan badiiy asarlarga e’tibor berdi. Abdulla Qodiriy toifasidagi 20-30-yillarning murakkab ma’naviy muhitida qalam tebratgan yozuvchilarni ham shaxs, ham ijodkor sifatida goh u, goh bu qirg‘oqqa uloqtirmasdan, fikrni jamlab, eng muhimi, barcha asarlarini jiddiy о‘rganish lozim. Chunki ularning milliy ma’daniyatimiz xazinasiga qо‘shgan ulushlari katta. Abdulla Qodiriy ijodini 30-yillarda M.Sheverdin, Sotti Husayn, Miyon Buzruk kabi adabiyotshunoslar biryoqlama talqin qildilar. Jumladan, yuksak iste’dod sohibi Abdulla Qodiriy haqida dastlab Mixail Sheverdin chiqdi. Uning 1928 yili yozilgan “Birinchi о‘zbek romani” maqolasida jiddiy ilmiy talqindan kо‘ra ijtimoiy-siyosiy yondashuv va maslahat ohangi kuchli edi. Qanday bо‘lmasin romanni zamonaviy siyosatga moslash, bepoyon badiiyat dengizini tor bir kо‘lmakka aylantirishga urinishi seziladi. Bundan kо‘rinadiki, adabiyot siyosat yо‘rig‘i bilan xarakat qilgan, bu holat esa, talqinchilarga asarni dastlab zamonaviy siyosat talablariga javob beradimi – yо‘qmi manna shu jihati muhimdir. 20-30-yillarda ma’lum bir adibning ijodini talqin etuvchi maqolalarni ham, alohida olingan badiiy asa ryoki lirik tо‘plamga tegishli taqriz xarakteridagi chiqishlar, bahs-munozara va umumtavsifiy maqolalarni ham uchratish mumkin. Ular jiddiy tekshirilsa, adabiy jarayon holati, nisbatan erkin ijodiy muhit va beg‘araz dastlabki taliinlar holati namoyon bо‘ladi. «Abdulla Qodiriyning ijodiy yо‘li» risolasiga qadar va undan keyin ham uzoq yillar hech kim Qodiriyning san’atkorligini Oybek darajasida nozik his etgan, teran ochib bergan emas. Oybek bu risolasida, ulug‘ adib romanlaridagi bosh qahramonlar tasviri, talqini xususida ayrim tanqidiy mulohazalar bildirgani holda, yondosh personajlar ifodasiga juda yuksak baho beradi. Chunonchi, «О‘tkan 25

kunlar»dagi О‘zbek oyimni «eng jonli, realistik chiziqlar bilan kо‘rsatilgan shaxs» deb ataydi; “Mehrobdan chayon”dagi Solix maxdum obrazini ta’riflab “asardagi hamma personajlar orasida eng jonli, eng yorqin, eng tipik figura” deb yozadi. Nihoyat, “Obid ketmon”ga kelganda undagi Xatib domla bilan mulla Muhsin adibning mana bunday tahsiniga sazovor bо‘ladilar: “Domlalarning obrazini chizishga yozuvchi – sa’atkor. Domlalarning yurish-turishi, sо‘zlari, fikr yuritishi, xalqni aldash va hakazo butun sifatlari о‘quvchining kо‘z oldida jonlanadi. Asarda domlalarni yozuvchi yetaklamaydi, ular о‘z sо‘zlarini tiqmaydi, ular о‘zlaricha sо‘zlaydilar...” deya ijobiy fikrlar bildiradi. Abdurahmon Sa’diy “Oktabr о‘zgarishi va о‘zbek adabiyoti” maqolasida: “Julqunboy kо‘pdan yozib keladilar, bunda hajvga iste’dod va bu tо‘g‘rida uning qalamiga quvvat yaxshi kо‘riladir”, deb yozadi. Shu kabi sanoq va mulohazalar Ali ismoilzodaning “Adabiyot g‘avg‘osi”, Ne’mat Hakimning “О‘zbek adabiyotida tanqid va adabiy muhokamalar”, kabi maqolalarida xam kuzatiladi. 20- yillar boshidagi jadid publitsistikasining muhim jihatlaridan biri shundaki, u jadid adabiyotining mazmuni yangilanib borayotganidan dalolat beradi. Masalan, avvalgi davrlarda asarlar mavzuining torligi sezilardi, ko’p hollarda bevosita tasvir o’rnini didaktizm, quruq nasihat egallardi, aytilmoqchi bo’lgan fikrni kitobxonning og’ziga chaynab solib qo’yishga intilish kuchli edi. Endi bo’lsa, ular kamayadi, badiiyat kuchayadi va mazmundagi hayotiylik yangi bosqichga ko’tariladi. “Oyina” jurnalida Mahmudxo’ja Behbudiy ijtimoiy mavzularda, ilmiy-ommabop, ma’rifiy maqolalar e’lon qildi. Uning “Millatni kim isloh etar?”, “Oh, bonglar bizni barbod etdi”, “Yoshlarga murojaat”, “Mayda qarz, mulkiy kredit kabi maqolalari ijtimoiy-iqtisodiy mavzularda yozilgan bo’lsa, “Turkiston”, “SHerdor madrasasi”, “Ulug’bek rasadxonasi”, “Tarixi ixtiroiy bashar”, “Tanqid saralamoqdur”, “Til masalasi”, “Sart so’zi majhuldur”, “Tarix va jug’rofiya”, “Hifzi sihati oila” kabi maqolalari ilmiy-ommabop ma’rifiy xususiyatga ega. Mahmudxo’ja Behbudiy ham ayrim xodisalarning ijtimoiy mohiyatini ochib berishga intilgan. Uning “Tiyotir nadur?” sarlavhali maqolasida buni yaqqol 26

ko’rish mumkin. Muallif “Tiyotir nadur?” deya savol bergach “Tiyotir ibratnamodur”, “Tiyotir vazxonadur, tiyotir taziri adabiydir”, deya unga timsolli ta’rif beradi. Ayni paytda, teatrning jamiyat a’zolariga saboq beruvchilik xususiyatini ham qayd etadi: “Teatrxona sahnalarinda qo’yulatturg’on sarlar fojea, ya’ni qayg’ulik, mazahga ya’ni kulgu drama, ya’ni hngomalik bir voqea va hodisani tasvir etib haloyiqg’a ko’rsatilur. Ul voqeadagi yomonlik va yaxshilikni paydo bo’lgani va sababini har kim ko’rub, anglab, ibrat olur va yamonlikdan qo’shib, yaxshilik va harakat qilmoqg’a, tiyotirda ko’rsatilg’on voqealar sabab bo’lur”. XX asr boshlarida jadid matbuotida keng o’rin olgan mavzular orasida ahloq, qoloqlik, ma’rifatsizlik masalalari ham yetakchilik qiladi. Jumladan, «Taraqqiy», «Sadoi Turkiston», «Ulug’ Turkiston», «Turon», «Xurshid» singari gazetalarda e’lon o’ilingan hajviy va publitsistik asarlarda o’sha davr boylarining qoloqligi, chor ma’muriyatining to’rachiligi, paranjining yangi zamonga mos kelmayotgani, talabalarga 5 so’m iona (ehson) qilish o’rniga, besh yuzlab so’mni restoranlarda fohishalarga sochayotgan ahloqsiz sarmoyadorlar qattiq tanqid ostiga olinadi. Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvar qori Abdurashidxonov, Hamza, Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jaev, Abdurauf Fitrat, Abdulla Qodiriy, Abdulhamid Cho’lpon kabi Uyg’onish davrining buyuk namoyandalari o’z badiiy asarlarida ahloq muammolarini dadil ko’tarib chiqdilar va yuqoridagi nashrlarda o’z publitsistikasi bilan ham faol ishtirok etdilar. Jadidlar maqolalarining mavzu ko’lami keng: ma’naviyat, ma’rifat, tuzum, siyosat bilan birgalikda. Ta’kidlash joizki, ekologiya, tabiat va boshqa shu kabi masalalarga ham alohida o’rin ajratgan. Jumladan, “Turon” gazetasi o’z sahifalarida tozalik, sanitariya-gigiena masalalariga ham yo’lini topib jamoatchilikning e’tibori qaratilgan Abdulla Qodiriyning yirik asarlari to‘liq yetib borgunga qadar ham Julqunboy nomi xalq orasida mashhur bo‘lganligini keltirdik. Xo‘sh, uning "Mushtum", "Inqilob" jurnallari, "Ishtirokiyun", "Qizil bayroq" gazetalarida chiqqan hajviy asarlari, tanqidiy maqolalari nimasi bilan xalqqa yoqar 27

edi degan savol tug‘iladi. O‘qib-o‘rganishimizda guvoh bo‘ldikki, mazkur nashrlarda har xil imzolar bilan yozilgan birorta asar yo‘qki, unda kulgi, tanqid va yo bittagina bo‘lsa-da, qalampirta’m so‘z, qochirim ibora topilmasa! Xalq tilida bo‘lgan va bo‘lmagan (ya’ni, faqat Qodiriyga xos) g‘aroyib jumlalar, tesha tegmagan iboralar, maqol va matallar bu jajji asarlarga yanada jozibadorlik bag‘ishlagan deyish mumkin. Eng qizig‘i shundaki, sizu bizning og‘zimizdan chiqsa ot hurkadigan "kalomi muborak" - so‘kish va haqorat so‘zlari ham, Ovsar yo Dumbul felyetonlarida o‘zining dag‘al ma’nosini andak o‘zgartirgandek, qulog‘ingizga yoqimli eshitiladi. Masalan, "qornini yorg‘anda alif o‘rniga loaqal kaltak chiqmayturg‘an dardisar" deb ta’riflaydi yozuvchi "Eshonlarimiz " 27 sarlavhali felyetonida bir qahramonini. Uning savodsiz bir nodon ekanligini bu qadar obrazli tasvirlash uchun uncha-muncha qalam ojizlik qila edi. 1924-yili "Maskov xatlari" turkum hajviyalarining xatlarida Moskva hayoti, o‘zi ko‘rgan bilgan, unga qiziq bo‘lgan voqealar hajv orqali beriladi. U yerga o‘qishga kelganlarning holini, “ona suti og‘zidan ketmagan”ligini, “yig‘lama yorim”ni kuylab yuribdi deb yumor qiladi. "G‘idi-bidi gaplar" 28 hajviyasida esa bir so‘fi haqida: "Ko‘zining yoshidan soqolig‘a marvarid munchoq osibdir", deb yozadi. Bir vaqtning o‘zida ko‘p ishlarga unaydigan bir zamondoshi qiyofasini "Olti yillik bazm" 29 maqolasida shunday chizadi: "To‘rt tomong‘a yugurib tili bir yarim qarich osilg‘an; bir ko‘zi Mag‘ribda, bir ko‘zi Mashriqda; serharakatu bebarakat..." Qodiriy madrasa ko‘rgan, ham rus-tuzem maktabida o‘kiganligi bois, arab, fors va rus tillarini bilgan. Lekin u birinchi galda o‘z ona tilining bor latifligiyu boyligini nozik jihatlarigacha his kilar, bilar edi. Shuning uchun so‘z qo‘llash, jumla tuzish borasida uning asarlaridan kamchilik topish qiyin. Faqat bir-ikkita so‘z uning ayrim asarlarida imloviy tomondan har xil yozilganligini aytish joiz. Bu ham Qodiriyning aybi bo‘lmay (ehtimol, musahhihlar adashgandir), balki o‘sha 27 Қодирий А. Диёри бакр. Т., Янги аср авлоди НММ. 2007. Б. 183. 28 Ўша асар, 190-беТ., 29 Ўша асар, 200-беТ., 28

davrda adabiy til meyorlarining hali bir sistemaga solinmaganligidan, deyish to‘g‘riroq bo‘lsa kerak. Misol uchun, "yomg‘ir" so‘zi "Toshkand xabarlari" va "Biz kim va nimalardan qo‘rqamiz?" 30 maqolalarida "yog‘mur", "Bozor surishtirmaydir"va "Haqiqat – ochib so‘zlashdadir" maqolalarida "yomg‘ur" tarzida yozilgan. Julqunboy asarlarining xalqqa tez yetib borishi va uning sevimli mulkiga aylanishida maqol va matallarning o‘rni beqiyos. "Ishtonsizning cho‘pdan xadugi bor", deydi adib "Biz kim va nimalardan qo‘rqamiz?" maqolasida. (Sarlavha bilan maqol o‘rtasidagi ma’no uyg‘unligiga e’tibor bering!) "It suyak chaynamasa, tishi qichiydir" - "O‘rgangan ko‘ngil o‘rtansa qo‘ymas" maqolasida. "Osh tegsa - to‘y, tegmasa tafarruj" (ya’ni, tomosha), "Avatiga chavati, misqozonga loytuvoq", "Eshagiga yarasha tushovi" - "Kelinni kelganda ko‘r, sepini yoyg‘anda ko‘r" maqolasida. "Ko‘z bo‘lmasa, qoziqning o‘rni", "Miya bo‘lmasa, shaloq arava ham miyaga hisoblanur emish", "Quvondiq sassiq o‘z aybini bila qolsa, yuragi yorilib o‘lar ekan", "Bordan yuqar, yo‘qdan nima chiqar?" - 22 qatorli mitti "Uzr" hajviyasida shuncha ibora! "O‘quvchi o‘rtog‘im, ma’luming bo‘lsinki, man har vaqt saning ko‘nglingga qarab jinnilik qila bermayman; qalam degan narsa ham o‘qlog‘i emas". Bu so‘zlar Julqunboyning "Bir chimdim bildirishluqmasidan olindi. Chindan, bo‘lar-bo‘lmas mavzularni qalamga olaverish, o‘zining iborasi bilan aytganda, “har kimga o‘xshab bekorga kuchana berish” adib maslagiga yot bir ish edi. Ammo millat sha’ni, yurt obro‘si kabi masalalarda u o‘zini sovuqqon yoxud, menga baribir, qabilida loqayd va beparvo tutgan deyolmaymiz. Xususan, o‘sha paytdagi "Oq jo‘l" gazetasining vaqtincha muharriri Nazir To‘raqulovning "O‘zbek qarindoshlarimizning diqqatlariga" sarlavhali maqolasiga javob yozgan "Haqiqat – ochib so‘zlashdadir" maqola xatida bu hol yaqqol ko‘rinadi. Gap shundaki, Nazir To‘raqulov gazetaning ayrim sonlarida turkistonliklar sha’niga tegadigan maqolalar e’lon qilingani, 30 Ўша асар, 159-беТ., 29

bundan qon-qardoshlar orasida ziddiyat kelib chiqmasligi uchun mazkur maqolasini yozadi. Qodiriy muammolarni hal etishda samimiylik, to‘g‘ri so‘zlilik bo‘lmog‘i zarur, deb hisoblaydi. Ichda qolib ketgan birgina so‘z bora-bora illatga aylanib, mojaro ustiga mojaro yasashi mumkinligiga ishora qilib deydi: "O‘rtoklar bizga chin do‘st bo‘lsalar kashf etdiklari, haqiqatni ichda saqlab emas, garchi achchig‘ bo‘lsa ham ochib-chochib so‘zlasunlar. Mana shundagina riyosizlik, chin og‘alik maydong‘a kelur..." Darhaqiqat, uning asarlarini o‘qir ekansiz, bironta qochirim ibora, maqol, o‘xshatish tugul, yarimta so‘z ham bemavrid tiqishtirilgan, pardoz sifatida qo‘llangan o‘rinni ko‘rmaysiz. So‘zlar, jumlalar (ular orasida biroz tarashlansa ham bo‘ladigan, chapanichasiga aytilganlari ham yo‘q emas!) shunchalik o‘rnida ishlatilganki, mutolaa kilayotib, e, manavi so‘zni bunday qo‘llasa ham bo‘lardi-ku, deyolmaysiz. Abdulla Qodiriy ijodiy merosida qariyb saksondan ortiq katta-kichik hajviyalar o‘z mavzui, janri jihatdan bir-birini to‘ldirib, o‘zbek milliy hajviyasi zaminini yaratadi. Hususan, “Tinch ish”, “Kalvak Maxzumning xotira daftaridan”, “Toshpo‘lad tajang nima deydi?” kabi hajviy hikoyasi, qissalari adib ijodida ham, umumadabiyotimiz rivojida ham muhim hodisadir. To‘g‘ri, adib hajviyachiligi osmondan yaralmadi. Eng avvalo boy xalq ijodi, ming yillik mumtoz adabiyotimiz va yana G‘arb va Sharq adabiyotlarining noyob hajviy namunalari mahorat maktabi vazifasini yaratdi, deyish mumkin. Zero, adibning “Kalvak Maxzumning xotira daftaridan”, yoki “Toshpo‘lad tajang nima deydi?” kabi hajviy qissalari ruhida, xarakterlar nutqi va muomilasida mashhur Afandi latifalari, xalq kitoblari, ertak va dostonlariga xos tasvirlash usullari va uslubi omuxta bo‘lib ketgan. Shuningdek, Sharq hamda G‘arb adabiyotlarining bu boradagi an’analaridan bahramand bo‘lgan. Xususan, Tatar va ozar hajvchiligi maktablarida darslik – qo‘llanma vazifasini o‘tagan deyish mumkin. Ammo adib kimdan nimadan o‘rgangan yoki foydalangan bo‘lmasin, o‘z ovozi va sozi bilan milliy o‘zbek realistik hajvchiligi an’analarini yangi pog‘onaga ko‘tardi. Hech bo‘lmaganda u 30

yaratgan Sharif Oxund, Shirvon xola, Kalvak Mag‘zum, Toshpo‘lad tajang kabi xarakterlarni eslash o‘rinlidir. Abdulla Qodiriyning “Tinch ish” (hikoya dastlab “Tong” jurnalining 1920 yil 2-sonida 56-64 betlarda berilgan) hikoyasi ko‘p qodiriyshunoslar hajviy asarga kiritishni istamaydi. Ammo Sharif Oxund obraziga kelganda undagi hajviy xususiyatdan ko‘zlarini yashira olmaydilar. Sababi, Shariy Oxund o‘z ma’no-mohiyati bilan hajviy obraz. Zero, u oddiy kulgudan ko‘ra, achchiq, kinoyali kulguga mansub. Mazkur hikoya o‘z tuzilishiga ko‘ra yetti ihcham lavhalardan tashkil topgan. Har bir lavha asar qahramoni Sharif Oxund xarakteri yechimida o‘ziga xos bosqichlarni yaratadi. Agar birinchi lavhada qahramon xarakteri va holatiga xos portret yaratilsa, ayni chog‘da uning ikki muhim belgisi, islomiyligi va siyosiyligi qayd etilsa, ikkinchi lavhada oq podsho Nikolayning taxtdan tushish oqibati, buning qahramon ruhiyatiga ta’siri ifoda etiladi. Uchinchi bo‘limda bo‘lsa, Nikolayning taxtdan ag‘darilishi oqibatida Sharif Oxundda paydo bo‘la boshlagan mayuslik, umidsizlik va ayni chog‘da mudaris sifatida tayin etgan “Ukaz”dan g‘ururlanish holati qarama-qarshi qo‘yilib tasvirlanadi. Shu bilan birga “Hurriyat”, “Saylov” tushunchalarini ha deganda ham ma’no-mazmuniga yeta olmasligi ham hajv etiladi. To‘rtinchi lavhada “din buzg‘uvchi daxriy yoshlar”ga qarshi kurashda g‘olib kelib, endi Nikolay zolim, Kerenskiy – odil degan hukmga keladi. Beshinchi bo‘limda “yangi hukumat qarshisiga bolsheviklar qo‘zg‘ol”lishidan xabar topib, Kerenskiy hukumatining abadul-abad ag‘darilmasligi duosini qiladi. Oltinchi lavhada esa, birinchi bor bir miltiq tovushini eshitib, surobi to‘g‘ri bo‘lib qoladi, uzlatga chekina boshlaydi. Va nihoyat, yettinchi lavhada hamma narsadan voz kechib tinch ish imomgarchilikka o‘tib oladi. Hikoyaning dastlabki jumlasiga e’tibor bering: “Endi bu zot ham ulamodan biri edi” 31 . Ana shu piching, kinoya bilan boshlangan hikoya bayoni aytilganidek, bosqichma-bosqich o‘z poyoniga ko‘tarilib, “bu zot” madrasa tuprog‘ini o‘ttiz yil yalagan “Domla Sharif Oxund” ekanligi ayon bo‘ladi. 31 Ўша асар, 77-беТ., 31

Yana bu zot diniy olim bo‘lish ustiga siyosatdan ham xabarsiz emas edi...” 32 . Ma’lum bo‘ladiki, Sharif Oxund haqidagi tasvir tobora quyuqlashib, o‘z maromiga ko‘tariladi. Oqibatda na dinda, na siyosatda qo‘lidan tayinli bir ish kelmaydi, hamma intilishlari harakatlari, kulguli bir holatda sarobga aylanadi. Eng muhimi, adib Sharif Oxundlar taqdiri, xarakteri tasviri vositasida inqilobiy o‘zgarishlar davriga dosh berolmagan, iztirob o‘tida kuyayotgan, kelajagini yo‘qotgan ayanchli shaxslarning umumlashma tipini yaratadi. Zero, bunday majrux, manqurt tiplarning dunyoga kelishi o‘lkaning mustamlakachilik siyosati oqibatida vayronlikka, qashshoqlik va savodsizlikka duchor etilishi edi, degan g‘oya ilgari suriladi. G‘aflatdan, qoloqlikdan qutqarishnig bosh yo‘li o‘z xalqini uyg‘otish, ma’rifatga, istiqbolga yetaklash edi. Xullas, Abdulla Qodiriy yaratgan deyarli barcha hajviy asarlarda ana shunday ijtimoiy-siyosiy fikr u yoki bu tarzda o‘z ifodasini topgan. Bi jihatdan adib yaratgan “Kalvak Maxzumning xotira daftaridan” hamda “Toshpo‘lad tajang nima deydi?” kabi hajviy qisalari muhimdir. Har ikkisi ham kompozitsion qurilishiga ko‘ra o‘ziga xos bo‘lib bir-birini takrorlamaydi. Agar “Kalvak Maxzumning xotira daftaridan” qissasi qariyb yigirmaga yaqin hajviyalardan tarkib topgan bo‘lsa, “Toshpo‘lad tajang nima deydi?” 33 qissasi o‘ndan ortiq turkum asarlardan tarkib topgan. Har ikki asarda ham bosh qahramon o‘sha alohida-alohida turkum maqomida hajviyalarni bir-biriga bog‘lab turadi. Va asarga yaxlitlik bag‘ishlaydi. Shuningdek, hayot illatlaridan kulish, ijtimoiy illatlar, nuqsonlarni bartaraf etishga qaratilgan tanqid ruhi bo‘laklarini uzviy bog‘laydi, g‘oyaviy-badiiy birlik yuzaga keladi. Ba’zi qodiriyshunoslar bu Zero hajviy adabiyotning asosiy xususiyati, belgisi mavjud hayotiy illatlarni, insondagi nuqsonlarni hajv etishga shu asosda obyektni yo tasdiqlash, yo inkor etish maqsadlarini ilgari suradi. Albatta unda kulgu, mashara, tanqidiy ruh ustuvorlik qiladi. To‘g‘ri felyetonda ham shu holat yetakchi ammo, u aniq shaxsga, aniq davrga, aniq obyektga qaratilganligi bilan farqlanib turadi. Binobarin, felyeton janrida badiiy umumlashtirish, individuallashtirish hajviy 32 Ўша асар, 78-беТ., 33 Ўша асар. 277-бетдан 297-бетгача. 32

hikoya yoki qissaga nisbatan chegeralanganligi bilan farqlanadi. Modomiki, shunday ekan, mavjud har ikki qissani faqat felyetonlar yig‘indisi, turkumi yoki to‘plami deb baholash mavjud qissalar xususiyatini va hajviy individualligini anglamaslikka olib boradi. Agar adib o‘zining “Tinch ish” hikoyasida Sharif Oxund kabi dinda ham, siyosatda ham o‘zini o‘ta bilimdon qilib ko‘rsatishga intilgan, aslida esa har ikkisidan ham chalasavod shaxs hatti-harakatidan kulsa va kuldirsa, endi Kalvak Maxzum qiyofasida boshida savat yanglig‘ salla-yu, egnida zarvaraq to‘n va qo‘lida yuz bittalik tasbeh bilan salobat to‘kkan chiranchiq, har bir narsani o‘z qarichi bilan o‘lchaydigan, “oxir zamon ishlari”dan jar solgan, hammani aqlsiz-u o‘zini aqilli qilib ko‘rsatadigan takasaltanglar ustidan kulgu uyg‘otadi. Zero, Maxzum bu holatga to‘satdan tushib qolgan emas. Uning ildizi u tarbiyalanib voyaga yetgan ijtimoiy muhitda, ma’naviy axloqiy tuban va johil oilada voyaga yetganidan edi. Adib mahorati shundaki, ana shu fikrni asoslash va unga o‘quvchida ishonch uyg‘otish uchun qissa o‘rtalarida Maxzum tarjimai xolini berishdir. Go‘yo shu holat asarga yaxlitlik, qahramonga to‘la-to‘kislik bag‘ishlaydi. Adib yaratgan hajviy xarakterlar orasida Kalvak Maxzum o‘ta murakkab ko‘rinishga ega. Bu jihatdan “Tinch ish”dagi Sharif Oxundga yaqin turadi. Xuddi shuningdek, Maxzum nutqida ham shu holatni ko‘rish mumkin. Agar Tshpo‘lat tajang, Shirvon xola va xatto Sharif Oxund nutqi oddiy so‘zlashuv tiliga yaqin bo‘lganligi bilan bir-biriga hamoxang bo‘lsa, Kalvak Maxzumda esa eski qadimgi murakkab, kitobiy nutqning o‘zginasi ekanligi bilan ajralib turadi. Shu bois Maxzum nutqi, dabdabali, burama, murakkabdir. Zero, kalvak Maxzum adib yaratgan realistik hajviy obrazlar orasida ana shu jihati bilan ajralib turadi. U ham kulgili ham fojeali obrazdir. Shu sababli kitobxonda goh nima tabassum, goh achchiq kinoyali, goh fosh etuvchi kulgu almashib turadi. Agar Maxzum hayotining yangilanishi, o‘zgarishi tufayli vasvasa holatlariga tushishi, dunyo xabarlarini naql qilishi yoki it urishtirayotgan bolalarga munosabati va militsiya bilan uchrashuvlarda yumshoq, mayin kulgu yumor ustuvor bo‘lsa, uning o‘quvchi bilan muomilada bo‘lishi, madrasadagi harom ishlari, oilaviy hayotdagi 33

no‘noqlik yoki loqaydlik, qaynatasidan kaltak yeb qochishi holatlari zaxarhanda, beshafqat masharalovchi kulgu bilan yo‘g‘rilgandir. Adibning “Toshpo‘lad tajang nima deydi?” turkumida esa boshqacha manzara ko‘zga tashlanadi. Unda o‘z davrining yangi bir ijtimoiy tabaqasi- jaholat va qoloqlik muhiti yaratgan chapanilar ustidan kulgu ustuvordir. Faqat chapana- takasaltanglar ustidangina emas, ular xatti-harakatlari, so‘zlashuv va imo- yashoralariorqali nobop boylaru bayonlar, hokimu hakamlar ustidan ayovsiz kulgu, ayovsiz masharalash ham ilgari surilgan. Asar qahramoni Toshpo‘lad tajang yoki Toshpo‘lad tog‘a adib yaratgan Sharif Oxund, Shirvon xola yoki Kalvak Maxzumlardanalohida xususiyatlari, asarda tutgan o‘rni va ahamiyati jihatidan ajralib turadi. U avvalo ba’zi insoniy fazilatlari, odamiyligi bilan ham, nuqsonlari bilan tabiiy odam sifatida namoyon bo‘ladi. Shu sifatlari bilan Oxundlar kabi manqurt, tekinxo‘r, tovlamachi va maqtanchoq emas. Kezi kelganda hech narsani ayamay fosh etadi. Adib bu o‘rinda endi tasvirning turli usullaridan foydalanadi. Toshpo‘lad go‘yo taftishchi-yu hayotning hamma qatlamlarini ko‘zdan kechirish huquqini qo‘lga kiritgan. Uning dastidan na bozor qoladi, na mardikor faoliyati, na nalogchi-soliqchilar-u na nashavand, ichkilikchilar qoladi. Agar biror joyda anqov lapashang nalog boshlig‘ini dovdiratib qo‘ysa, yana bir o‘rinda loqayd, dangasa mardikorning yeb turgan oshini og‘zidan ham oldirib qo‘yishini qoralab o‘tadi. Ayni chog‘da kambag‘alchilikka tushirib qo‘ygan “Nikolay zolim”ga nafrat bildiradi. “...Tunov kuni bozorga tushgan edim,-deb hikoya qiladi Toshpo‘lad tajang,-quling qarasam ketmon ko‘targan xumsalaring arofat. Quling ham qatorg‘a kirib o‘turdum. Haytovur mardikor bozorini ijaraga olgan humsa yo‘q. Sanga yolg‘on xudog‘a chin, odamzotning yuztasi-to‘qqiz pul:...fe’lim aynadi, “voy kambag‘alchilikni chiqorg‘ani!”-dedim. Ketmonni tegimga qo‘yib o‘tirdim. Yonimda bir bezgak: rangini qarasang, sariq sumalak, bening ustiga “ehi-ehi” qilib yo‘talib ham qo‘yardi. “Ha”,-dedim kasalingni mardikor bozoriga sotasanmi, uka?-dedim. “Ey uka”,-dedi. “Yo‘qchiligi qursin, jo‘javurdek odamman”-dedi. O‘zi dehqon farzandi ekan...”. Ana shu dehqon mardikor farzandi bilan muloqot oqibatida Toshpo‘lad tajangda ham unga 34

nisbatanbir insoniy rahm-shavqat uyg‘ona boshlaydi. “San ket, aka”-dedim: “Ana shu kun bo‘yi qancha ishlasam, saniki bo‘lsin. Kasalingni uyingda tort”-dedim. Shunda Toshpo‘lad tajang qaddi-qavmatiga uchib, bir xujayin kelib savdolashadi, o‘n ikki tangaga kelishadi. Tajang esa o‘sha “bezgak” mardikorni ham olib ketishni mo‘ljallaydi. Ammo “...juda ham pixini yorgan tullak xo‘jayin” bezgakning ahvolini ko‘rib ijirg‘anadi. Arang bir so‘lkavoyga olib ketadi. Oqibat mardikor egasi bozorga ketganidan foydalanib, zo‘r berib, Tajang yer chopadi. “Bezgak”ni dam oldirib yotqizdirib qo‘yadi. Kechqurun o‘sha olgan o‘n ikki tanganing o‘n birini “bezgak” mardikorga berib yuboradi. O‘zi esa och qolib ketmonini ham olti tangaga sotib yuboradi. Yana bir misol: Tajang bo‘zaxonada o‘tirib xayol suradi. Mashoyihlar aytgan quyidagi g‘azalni xirgoyi qiladi. Bir odil podsho bo‘lsa Har kim suyganin olsa... Ammo, betavfiq zamon “suyganini”gina emas, bir burdagina nonga zor qilib qo‘ygan. Tajang davrasida o‘tirganlardan biri: “Qornim och besh oq tanga ber”deydi. Bittasi “galavam aynadi bitta aroqqa uzatib tur”-deydi. Nima qilay yonimda bo‘la turib, xumsalik qilaymi, odamgarchilik qo‘ymaydi, axir!... Choyxonada ko‘kchoyni shopurib o‘tirsam, bir kampir: “Bolam och”,-deydi, “qizim kasal, erim o‘lgan”-deydi. Yig‘i –sig‘i xuday haqqi yuraging achiydi. O‘zing odam farzandimisan” 34 . Зеро, “Шу замоннинг ҳезалакларига тушунмадим-да”,- деб бошланган ҳажвий қисса оғзи шалоқ чапани ва тажанг Тошпўлад тилида ҳикоя қилинади. Бундай мураккаб нутқ шаклини қўллаш ижодкордан катта маҳорат талаб қилади. Чиндан ҳам истеъдодли адиб Мурод Муҳаммад дўст алоҳида қайд этгандек, адиб ҳикояларида “...кулгунинг беозор жилмайишидан тортиб, ўлдирадиган захархандага Ko‘rinadiki, adib Toshpo‘lad tajang hatti-harakati va xarakterida faqat ijtimoiy illatlarni, odamlardagi nuqsonlarni fosh etish bilan 34 Ўша асар, 280-беТ., 35

chegaralanmaydi, balki imkon qadar shu nuqsonlarni, kamchilik va yetishmovchiliklarni bartaraf etish maqsadlarini ham ilgari suradi Kambag‘alchilik, yo‘qchilik va qashshoqlik oqibatida dovdirab qolgan ayrim kishilarga madadkorlik yo‘lini ham izlaydi. Agar “silliq to‘n kiygan boyvachchalar” muhtojlik va noilojlikdan cho‘zilgan qo‘llarga: “Xudoy bersin” deb o‘tib ketsalar Tajang: “Beri kel opa, “Ma”, “Olib bor”, “Duo qil ona” -deydi”. Kezi kelganda dovdir, ma’suliyatsiz nalogchi-soliqchi boshliqlarni esa toza masharalaydi. Kulgu o‘tida yondiradi. Kunlarning birida choyxonada o‘tirganda “Komissiya chaqiryapti”, -deyishadi. “Ha”,-dedim. “Nalog boshing qaysi xumsa o‘zing”,-dedim. U stolchada o‘tirgan bittasiga to‘g‘irlashdi. Lippamdagini olib, qo‘lig‘a berdim. “Beni dodig‘a yet, Pajaliska”,-dedim. “Otingiz nima?”- “Toshpo‘lad”, “Otangizning oti”, “Eshmurod”. So‘rab nima qildi degin: “Ha”- deydi. Siz Toshpo‘lad Eshmurod o‘g‘li besh so‘m to‘lar ekansiz. “Chaqasi bo‘lmasachi?”,-dedim. – Nima ish qilasiz? – Bekorchilik. Shundan keyin daftarini ochib: “Toshpo‘lad Eshmurod o‘g‘li, tegirmonchi.” -Siz ko‘rgan tegirmonning toshi sinib qolg‘an dedimqadar hamma turidan topiladi. Qodiriy satirasi juda kuchli. Parodiya usulini qo‘llashda Rable yoki Sviftdan qolishmaydi. Qodiriy satirasida yana bir nuqta borki bu – xolislik. Go‘yo yozuvchi befarqday turadi. Qahramonning o‘zi gapiradi. To‘yib to‘yib so‘ziga mast bo‘lib gapiradi” 35 . Abdulla Qodiriy mahorati ham shundaki u birinchi shaxs “men”i orqali hayotiy fojeliklarni qoyilmaqom tarzda ummulashtirib berdi. Shuningdek, adib yaratgan va biz ko‘rib turgan barcha hajviy asarlari konfliktga qahramon bilan tushib qolgan sharoit zaminida tug‘ilishi bilan xarakterlanadi. Binobarin, o‘zaro qarama-qarashi kuchlar, qutblar orasida emas, balki qahramonlarning ichki, ruhiy olami tarzida, kolliziya ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Shuning oqibatida adib qahramonlarning tashqi holati, qiyofasidan ko‘ra, 35 “ Шарқ юлдузи” журнали 1984-йил 4-сон. 36

ichki, ruhiy qiyofasini ochishga erishadi. Bu hol asarni o‘qimishli, ma’noli bo‘lishini ta’minlaydi. Kosa ostidagi nima kosa sir asrorini ham ochishga erishadi. Xullas, Abdulla Qodiriy yaratgan nasriy, hajviy asarlari adibning bu boradagi ham yetuk iste’dod sohibi ekanligini yana bir bor amaliy samarasi edi. Qatlamdor hajv, serjilo kulgi vositasida o‘z davrining ijtimoiy, siyosiy va oilaviy illatlarini ro‘yi rost fosh etdi, qoraladi. Faqat qoraladigina emas, undan qutulish poklanish sari borib, nurli kelajak, istiqlol chirog‘ini yoqmoqchi bo‘ldi. Bunda realistik adabiyotga xos tasvirda betaraflik, xolislik usulidan keng foydalandi. Pirovardida, bu bordada o‘z adabiyotida ustozlik maqomiga ko‘tarildi. Adibning she’riyatda, dramada, hikoya va hajvda orttirgan tajribasi yirik epik ijodida juda- juda qo‘l keldi, mahorat pillapoyasi bo‘lib xizmat qildi. Uning asarlari mudom e’zozda ekanligi, ulug‘ligi sabablaridan biri ham shu bo‘lsa kerak. 37

II. 2 Adib publitsistikasida xat janri va ”Mushtum”jurnalining o‘rni Ma ’ lumki janr – shakl va mazmun jihatdan o ‘ ziga xos belgilarga ega bo ‘ lgan san ’ at asari turidir . Publitsistika janrlari ham shakl va mazmun jihatdan o‘ziga xos xususiyatlarga egadir, ular ham xuddi adabiyot va san’atdagi janrlar singari kichikdan kattaga, yagonadan umumiyga, oddiylikdan mukammallikka o‘sib boradi. Publitsistikaning badiiy turiga oid janrlar lavha, ocherk, esse, felyeton va pamfletdan iboratdir. Mazkur janrlarda hayot voqealari, muammolari keng tarzda yoritilishi sababli ularda xabardor etish, tahlil qilish bilan birgalikda badiiy tasvir vositalaridan ham keng foydalaniladi hamda ularda obraz va obrazlilik keng qo‘llaniladi. Ammo mazkur janrlarda ham obraz va obrazlilik bu janrlarga oid hayot voqealari, ya’ni ularning mavzusi hamda jamoatchilik fikrini uyg‘otish uchun chiqariladigan publitsistik xulosalarga xizmat qilishi lozimdir. Shulardan kelib chiqqan holda, jadidlar publitsistikasining yetakchi janrlaridan hisoblangan felyeton, xat, ocherk hamda maqolalar haqida, mazkur janrlarning o‘ziga xos xususiyatlari, ulardagi obraz va obrazlilik darajasi va boshqa badiiy publitsistik vositalarning qo‘llanilishi, ularda ko‘tarilgan davr mavzusi va dolzarbligi xususida to‘xtalib o‘tish orqali jadidlar publitsistikasida janrlar taraqqiyotini tahlil qilamiz. Jadid adabiyotining yorqin namoyandalaridan bo‘lmish Cho‘lpon "yangi adabiyot qanday bo‘lmog‘i lozim?" degan savolni birinchilardan bo‘lib o‘rtaga tashlagan va unga baholi qudrat javob berishga intilgan edi. "Adabiyot nadir?" 36 nomli maqolasi adibning adabiy-estetik qarashlari haqida tasavvur beruvchi ilk manbadir. "Adabiyot,- deb yozadi u mazkur maqolasida,- har bir millatning hisli ko‘ngil tarxining eng qorong‘u xonalarida maishat(tirikchilik)ning ketishiga qarab har xil tusda va rangda yetishgan, fayzli til birla taqdir etula olmaydirg‘on bir guldir. Ushbu yashadigimiz muhit doirasinda aning to‘lquni odamning har xil maishatiga qarab o‘zgaradir". 37 Ko‘ramizki, Cho‘lpon adabiyotga ta’rif berarkan, 36 Cho‘lpon. Adabiyit nadir.-T.:Cho‘lpon,1994.--B.77 37 O.Sharafaddinov. Cho‘lpon. –T.,1991 25,b; 38

bir tomondan, uning ko‘ngil olamiga tegishliligini, ikkinchi tomondan, ijtimoiy hayot ("maishatning ketishi") bilan bog‘liqligini ta’kidlaydi. Aytish kerakki, muallif adabiyotni ijtimoiy hayotning illyustratsiyasi yoxud ijtimoiy hayot bilan adabiyot munosabatini "bazis-ustqurma" tarzida tushunmaydi. O‘ylashimizcha, adibning "maishatning ketishi"ga alohida urg‘u berishining sababi o‘zgacharoqdir. Zero, Cho‘lpon bu o‘rinda boshqa masalaga diqqatni jalb qiladi: adabiyot va o‘quvchi omma munosabatini anglashga intiladi. Muallifning fikricha: "Har sinf xalqning o‘ziga maxsus ohangi, o‘ziga ta’sir qiladigan zori bo‘lur". Ko‘ramizki, adabiyotni qabul qilish muammosiga qiziqayotgan adibning "maishatning ketishi"ga alohida urg‘u berishi bejiz emas. Sababki, xalqning "zori"(dardi, orzu- intilishlari, ijtimoiy-ma’naviy ehtiyojlari va h.) istasak-istamasak shu ijtimoiy hayot muammolari bilan bog‘liq; xalqqa "maxsus oxang"(deylik, shakl masalasi) ham bilvosita ijtimoiy turmushga — xalqning umumiy madaniy-ma’rifiy saviyasiga bog‘liq. Cho‘lpon badiiy adabiyotning tushunilishi, o‘quvchiga estetik ta’sir o‘tkazishining ijtimoiy-psixologik asoslarini tubandagicha tushuntiradi: "Mana shul muhit bo‘shlig‘inda bo‘lg‘on qat’iy to‘lqunning birlashmagindan har odamga har xil shodlik va yo ko‘b achchiq ta’sir etmagindan odamning ko‘nglida o‘zi bilmasdan o‘rnashub qolg‘on va har vaqt, umrining oxiriga qadar saqlanaturg‘on qayg‘ulanmak va yo ko‘krak kerib ko‘b dam olurday oh urmaklar — hammasi ko‘ngilda har xil rangda, har xil kayfiyatda to‘lub yotqon adabiyot xosasidan sanalur". 38 Demak, Cho‘lponning fikricha, kundalik hayotda odamning "ko‘nglida o‘zi bilmasdan o‘rnashub qolg‘on" his-tuyg‘ular adabiyotni tushunishning asosidir. Shunga ko‘ra, yozuvchidan "maishatning ketishi"ni, xalqqa "ta’sir qiladigan zor"ni juda yaxshi bilish va xalqning o‘ziga "maxsus ohang"da ayta bilishlik talab qilinadi. Ko‘ramizki, adabiyot xalqqa xizmat qilishi lozim, degan e’tiqod bilan yashagan (to‘g‘rirog‘i, millatga xizmat qilish niyati bilan adabiyot maydoniga 38 Cho‘lpon. Adabiyit nadir.-T.:Cho‘lpon,1994.--B.77 39

kirgan) Cho‘lpon uning shu xalqqa mos bo‘lishi, shu xalq tushunadigan bo‘lishi zarurligini ta’kidlaydi. Sirasi Cho‘lponning fikrlari muayyan ijtimoiy-tarixiy sharoitlarda adabiyot ahli oldida ko‘ndalang bo‘lguvchi "adabiyot ommaviy bo‘lishi kerakmi yoki elitarmi?" degan savol tegrasida aylanadi. Ko‘rib o‘tganimizdek, Cho‘lpon adabiyot xalqchil bo‘lishi kerak, deb hisoblaydi. Adib tushunchasidagi "xalqchillik" ikki jihat bilan belgilanadi: birinchidan, adabiyot xalqning ijtimoiy-ma’naviy ehtiyojlariga xizmat qilishi lozim; ikkinchidan, adabiyotning ifoda vositalari xalqqa tushunarli bo‘lishi kerak. Cho‘lponning bu xil qarashi keyinroq yozilgan teatr taqrizlarida ham ko‘zga tashlanadi. Xususan, "Abo Muslim" spektakliga yozgan taqrizida tubandagicha so‘zlarga duch kelamiz: "Xalq teatrga yurmaydi", degan gap to‘g‘ri emas, xalk yuradir. Lokin teatr-tomosha ismida bo‘laturg‘on qurchoq o‘yunlariga, o‘z ruhiga yot bo‘lg‘on, unga anglashilmaydirg‘on tarjimalik "g‘arbiy" asarlarga yurmasa haqi bordir. Yo‘q esa o‘zini qiziqtiraturg‘on zaminlarda yozilg‘on va yaxshi o‘ynalaturg‘on tomoshalarga xalq yuradir". 1 Demak, Cho‘lponning fikricha, sahna asari (jumladan, adabiy asar ham) xalq ruhiga yaqin bo‘lishi, milliy zamindan, baski, uning tashvishu muammolaridan uzilmasligi lozim. Biroq xalqni o‘ziga jalb qilish uchun mazkur shartlar bajarilishining o‘zi kifoya emas: sahna asari yaxshi o‘ynalishi (adabiy asar yaxshi yozilishi) ham zarurdir. Cho‘lponning "xalqchillik" masalasiga ayricha e’tibor berishi, ravshanki, uning adabiyotni millatni "uyg‘otish" vositasi deb bilgani bilan bog‘liqdir. Adib 1914 yilda yozgan "Vatanimiz Turkistonda ziroat va dehqonchilik" nomli maqolasida: "bu to‘g‘rida "Oyna", "Sadoi Farg‘ona"larimiz, mumkin bo‘lsa, qishloq tilida ko‘broq yozib anglatsalar... xalq turmushini yengillik tarafiga bir necha odum otlatqon bo‘lur edilar" 1 , – deb yozgan edi. Ko‘ramizki, ma’rifat yoyish ("xalqqa anglatish") uchun ko‘p yozishning o‘zi kamlik qiladi, avvalo, xalq tushunadigan tilda ("qishloq tilida") yozishlik zarur. Yosh Cho‘lponning adabiy-estetik qarashlaridagi muhim jihat shuki, u badiiy adabiyotni maqsad yo‘lida jo‘nlashtirish, "xalqchillik" va tushunarlilik talabi bilan uni quruq informatsiyaga aylantirish fikridan yiroq. Shu 1 Cho’lpon. Adabiyit nadir.-B.77 1 40

bois ham adib "Adabiyot nadir?"da: "to‘b-to‘g‘ri aytganda ul qadar ta’sir qilmas, adabiyot bilan aytganda albatta ta’sir qilar..."- deb yozadi. Ko‘ramizki, Cho‘lpon adabiyotning asosiy xossasi — obrazlilikni nazardan qochirmaydi, "adabiyot bilan aytmoq" deganida u obrazli ifoda, obrazli fikr yuritishni nazarda tutadi. Felyeton fransuzcha “Feuilleton” so‘zidan olingan bo‘lib, varaq degan ma’noni beradi. Boshda gazetaga ilova qilingan varaqni yoxud gazetaning ostki qismida, matbuot termini bilan aytganda, podvalda beriladigan material felyeton deyilganda hozirgidek muayyan janr ko‘zda tutilmagan: rang-barang materiallar, suhbatu hisobot, spektakl taqrizi, munaqqid maqolasi, hatto podvalda terilgan adabiy asar - felyeton, deya nomlangan. Xat, ocherk, felyeton jadidlar publitsistikasining yirik va murakkab janrlaridan hisoblanadi. Xat publitsistikasi janr xususiyatlari jihatidan. Bir tomondan, ijtimoiy-analitik publitsistika (korrespondensiya, maqola, reportaj...) bilan, ikkinchi tomondan badiiy publitsistika (ocherk, felyeton...) bilan bog‘liqdir. Informatsion-analitik hamda badiiy emotsionallik xususiyatiga ega bo‘lgan xat janrini hayot haqida tushuncha va tasavvur hosil qiluvchi ocherk va felyeton janrlari bilan birga ilmiy-nazariy tadqiq etish, badiiy publitsistik mahoratnnig rang- barang tomonlarini nazariy hamda amaliy jihatdan kengroq o‘rganish maqsadini ko‘zda tutadi. Shuningdek, bu janrlar spetsifik xususiyatlarining mufassal tekshirilishi boshqa publitsistik janrlar nazariy muammolarini oydinlashtirishga yordam beradi. Xatda avtor shaxsiyati, individual insoniy ruhiy holati, kechinmalari xolisona aniq ifodalanadi. Bu mulohazalar mehnatkashlar tomonidan yoziladigan “xalq publitsistikasi” deb atalgan xat janrining bosh xususiyatini aniqlashda nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi. Xat janrining o‘ziga xos xususiyati uni xabar bilan solishtirib ko‘rganimizda yanada namoyon bo‘ladi. Xat bilan xabar janrlarining bir-biridan muhim farqi shundaki. Agar xabarning bosh muddaosi yangi, muhim faktlarni gazetxonga ma’lum qilishdan iborat bo‘lsa, xat hayotda, ijtimoiy faoliyatda sodir bo‘lgan fakt va faktlarga munosabat bildirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Agar xabarda fakt asosiy va birinchi o‘rinda tursa, xatda 41

faktga nisbatan munosabat bildirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Aniqrog‘i, xabarning o‘zagini fakt tashkil etsa, xatning tub mohiyatini, uning yuragini faktning o‘zi emas, avtorda mazkur fakt tufayli tug‘ilgan shaxsiy fikr-o‘ylar, kechinmalar, individual his-tuyg‘ular tashkil etadi. Xabarda qayerda, qachon, nima voqea sodir bo‘lganligi haqida ma’lumot berilsa, xatda ham shunga o‘xshash qaerda, qachon, nima voqea sodir bo‘lganligi haqida gapiiladi. Biroq xatda shu faktlarni ma’lum qilish asosiy muddao emas. Xatdagi faktlar shu holicha gazetada, ayniqsa, respublika siyosiy gazetalarida e’lon qilishga munosib muhim fakt emas. Bunday xatlarning respublika gazetasi uchun muhim tomoni avtorning shu faktlarga bo‘lgan munosabatini gazetxonlarga etkazishdir. Xullas, xat jadid matbuotining tipik janrlaridan biridir. Xat janri matbuotda tashviqot, targ‘ibot hamda tashkilotchilik funksiyasini bajaradi. Jadidlar publitsistikasida ochiq xatlar ham ko‘plab chop etilgan. Eslatib o‘tish kerakki, ochiq xat janr sifatida yozuvchilar, jurnalistlar ijodida shakllandi va rivojlandi. Yuqorida ko‘rib o‘tganimiz xat janrining xususiyatlari ochiq xatda yanada takomillashadi va chuqurlashadi. Ochiq xat uch asosiy elementdan iborat bo‘ladi: avtor shaxsiyati; situatsiya; adresat shaxsiyati. Ba’zi ochiq xatlarda avtor shaxsiyati keng o‘rin olsa, boshqalarida adresat shaxsiyati talqiniga alohida e’tibor qilinadi. Boshqa bir xil xatlarda esa situatsiya tahlili xatning g‘oyaviy yo‘nalishini belgilaydi. Ba’zi xatlarda bu uch element chambarchas qo‘shilib ketadi. “...Oyog‘inga qarab yur!..Kechagi gazetada haqimda aljiganingni bu galcha bola-chaqang hurmatiga kechirdim. Yo‘qsa bitta kallakesarga zakas berilgan edi...Imzo...!” “Rezolyutsiya: o‘zim ham jondan to‘yganman!” Ushbu xat orqali matbuotning kuchi, jurnalistning holati kulgu orqali tasvirlanadi. Xalqning uydurma va g‘ayrioddiy voqealarga o‘chligini esa quyidagi 42

xat orqali aks ettiradi: “Birodar! Qo‘sqor podachining sigiri teskari tug‘ubdir. Shuni o‘xshatub gazetanga yozmaysanmi? O‘zi juda qiziq gapda! Imzo...” “Rezalyutsiya: saniki ham ma’qul!” Bundan ko‘rinib turibdiki, ijodkor xat janridan bu chiqishlarida, hangomalarida ustalik bilan foydalangan. Ayniqsa, uning publitsistikasida “Moskov xatlari” alohida e’tiborga va qiymatga molik. Abdulla Qodiriy 1924 yilning yozida Moskvaga ketadi, jurnalistika institutida o‘qiydi. Mazkur xatlarni o‘sha yerdan redaksiyaga yo‘llaydi. Bu xatlar “Mushtum” jurnalining 1924 yildagi 7 (27), 8 10, 11, 12, 18- sonlarida e’lon qilinadi. Ushbu xatlar Moskva hayotnini, u yerda o‘qish va savdo ishlari bilan yurgan vatandoshlarning hayoti, qilib yurgan ishlari haqida birmuncha qimmatli ma’lumotlar beradi. Shu bilan birga bu xatlar jurnalning rang-barang chiqishida ham muhimdir. Bu xatlarning deyarli hammasi jurnalning ikkinchi betida, yetib kelganidanoq bosiladi. Mazkur xatlarning tahliliga to‘xtalishdan oldin, uning jurnal faoliyatidagi o‘rni xususida to‘xtalsak. Qodiriy ishtiroki jurnal faoliyatida juda muhim hisoblangan. Chunki, Qodiriy jamiyatdagi muammolarni, kamchiliklarni, o‘ziga xos obrazlar, kulgu-yumorlar orqali aks ettirgan. Jurnalning ommabop bo‘lishida uning ishtiroki muhim ekanligini yuqorida asoslab o‘tdik. Bu haqda jurnal muharriri G‘ozi Yunus kesatiq bilan bo‘lsa ham “Tanqidmi, tosh otish” maqolasida keltirib o‘tadi: “Mushtum”ni boshlab chiqarishda biz Julqunboy kabi kulguchilarimizga inonib chiqardik... ...Qancha qiyinchiliklar bilan “Maskov maktublari”ni olib bosdiq...” Bundan ko‘rinib turibdiki, nafaqat xatlarning maqola felyetonlarning ham o‘rni alohida ahamiyatga ega. “Maskov xatlari I” bu xat orqali jurnalist Moskva odamlarining o‘ziga xosligi, tabiati, kibor va oliftaligi to‘g‘risida to‘xtalib o‘tadi. Xatning diqqat markazida esa Turkiston o‘lkasidan kelib “turalikka o‘qib yotgan og‘a-inilar”ning ahvoli, o‘zini tutishi, o‘qish bahonasida qilib yurgan ishlari, sarf-harajatlari turadi. 43

Bundan tashqari savdo masalasida kelgan vatandoshlarimizning nomaqbulchiliklari ham o‘ziga xos tarzda tasvirlangan: ...undan bunga sovdo-sotiq uchun kelib, qayoqdagi tuturuqsiz shipingpocha go‘zallardan shatta yeb, Maskov ko‘chalarida chalang‘lashib yurgan kamersant akalarimizning hayotidan yozaymi”. “Maskov xatlari II” xati mantiqiy ravishda birinchi xatning davomi bo‘lib, birinchi xatda ko‘tarilgan muammolarni davom ettiradi. Ayniqsa, bu yerga mehmon bo‘lib kelgan va o‘zini musofir sanab, “qo‘ltug‘idag‘i jajmondekkina bir xotun”ni olib kechki sayirga chiqqan “ham vatan” lariga nisbatan nafrat tasvirlanadi: “Ey, o‘qug‘an besh vaqt namozing jigaringdan ursun-dedim va davom etdim: - Ey, tutkan ro‘zang, o‘girgan tasbehing muchchangdan ursun -dedim” Bundan tashqari shahar ko‘chasini to‘ldirib yurgan, Turkiston bayonlari, ularning o‘zlarini tutishi xam xatda juda go‘zal, aniq haqqoniy tasvirlab berilgan. Bundan ko‘rinib turibdiki, birinchi va ikkinchi xatlar yangi sharoitga moslashish, yangi odamlarni o‘rganish va kuzatish samarasidir. Aynan, birinchi bo‘lib ko‘zga “g‘alati” ko‘ringan va qiynagan voqealargina qalamga olingan. Qodiriy bu holni keyingi xatlarida ham davom ettiradi. “Maskov xatlari III” esa asosan Turkiston o‘lkasida nashr etilayotgan va Chor Rossiyasi bo‘ylab tarqalgan matbuot nashrlari qalamga olinadi. Matbuot faoliyati tahlili asosan uch gazeta misolida olib boriladi. Birinchi bo‘lib “Turkiston” gazetasiga to‘xtaladi. Gazetaning 327-sonida Elbekning “Tekinxo‘rlarg‘a” degan she’ri chop etiladi. Va bu she’rga Abdulla Qodiriy parodiya yozadi. Shundan keyin G‘ayratiy otliq yosh shoir imzosidagi maqolaga to‘xtalib o‘tiladi. “...Bu imzo ustidagi gapni she’r vazniga solib ko‘rmakchi bo‘lgan edim, lekin uddasidan chiqib bo‘lmadi”. Jurnalist matbuot tahlilini davom ettirar ekan, “Farg‘onam gazetasining 194-soniga to‘xtalib o‘tadi. Gazetaning bosh maqolasini tushunish, tahlilni jo‘nligi, tili haqida batafsil o‘z xulosalarini beradi. Bundan tashqari Shokir Sulaymonning “So‘zim” she’rini, unda ko‘tarilgan muammoni, she’rning badiiy jozibasini tahlil qilib o‘tadi. Tahlil so‘ngida esa “Zarafshon ” gazetasi faoliyati, unda e’lon qilingan maqolalar taftishi o‘rin oladi. Ayniqsa, bu xatida gazeta tili, o‘zbek adabiiy tili muammolarini atroflicha, 44

gazetadan misollar bilan tahlil qiladi: ...Undan keyin “skidka”ni “guzasht” deydir, “chechirish” degan bilan tili kesilib qoladir ” 39 Abdulla Qodiriyning bu xatlaridan keyin “kichkina bildirish” va “Mushtum” jurnaliga deb nomlangan hangomalari ham Moskvaga yo‘llangan bo‘lib, jurnalning 2 va 17 sonlarida e’lon qilinadi. “Maskov xatlari 4” turkum xatlarining to‘rtinchisida esa o‘ziga xos tasvirlash usulidan foydalanib ba’zi muammolar o‘rtaga tashlanadi. Xatni uch qismga bo‘lib yozadi. Birinchi qismni “Madhal”. Tumov va uchuniq falsafasi” deb nomlaydi va bu qismda Moskvadagi Buxoro bilim yurti bilan bog‘liq masalalarga to‘xtaladi, aniqrog‘i kirish qiladi. Ikkinchi bo‘limda esa yotoqxona hayoti, klapa va burga muammosi, namgarchilikning ta’siri, bilim yurti o‘quvchilarining ahvoli tasvirlanadi. Uchinchi qismda ham shu muammolar davom etadi va imkon darajasija batafsil yoritishga intiladi: –Bular qayerda tug‘ilg‘an bolalar, Buxorodami, Moskvadami? –Buxoroda. –Qachon kelganlar? –Yo‘rgaklarida. –Nima qilmakchilar? –O‘qimoqchilar. –Onalari ham birgami?-dedim va oyog‘im ostida chuvalashib yotqan bolalarni aldab suldab chetlagach, ilgari yurdim. Eshik oldig‘a yotishim bilan shu orada o‘lturgan yetti-sakkizta qiz birdan tovushlarini qo‘yib, “Yig‘lama yorim”ni kuylab yubordilar” 40 To‘rtinchi xati orqali Abdulla Qodiriy o‘qish uchun kelgan vatandoshlarini bosh mavzu qilib oladi va ularning “ona suti og‘zidan” ketmaganligini, bu holatda bilim olishi dushvor ekanligini tasvirlaydi. Uni qiynagan bu dardlar beshinchi xatda ham davom etadi. 39 Ўша асар 211-бет 40 Қодирий А. Диёри бакр. Т., Янги аср авлоди НММ, 2007.Б. 218. 45

“Maskov xatlari V” turkumning so‘ngisi esa tom ma’nodagi xat janri namunasi bo‘lib, aynan janr qoidalariga asoslanib yozilgan. Xat salom-alik, sog‘lik salomatlikdan so‘ng o‘qish bahonasida kelib oshiq o‘ynab, it urishtirib, ko‘ylak- ishton yirtib yurgan bolalarga to‘xtalib o‘tiladi. Shu bilan birga Moskvaga yuborilgan “ba’zi bir”lar ahvoli tasvirlanadi. Shundan keyin ashulachi Muhiddin Qori “ahvoli ruhiya”si bayon qilinadi. Bundan tashqari xatda Moskvaga ko‘chib kelganlar va pochtada tunu-kun pul kutayotgan och bolalar holati quyidagicha tasvirlanadi: “Ha, aytgandek, shu kecha kunduzlar bolalaringizning ovqat vajhidan ahvollari juda tang bo‘lib, ko‘b umrlari Turkpredsedatelingizning eshigida o‘ta boshladi” Bu tasviri orqali Abdulla Qodiriy o‘qishga kelgan bolalarning umri behuda o‘tayotganligi ko‘rsatadi va pul jo‘natishning o‘ziga xos usulini taklif etadi: “Ha, deya uch-to‘rt qanor paxta- maxtadan sotib bo‘lsa ham shularingizni tinchitib qo‘ying, dada! Paxta pishib qoldi-ku, axir!” Moskvadan jo‘natilgan xatlardan yana biri “Maslaki maqsaddan shammai izhor” 41 bo‘lib, bu xati orqali jurnalist kishilar, fe’l atvoridagi manmanlik kasalini ko‘tarib chiqadi. Xat qahramoni yozuvchilikni tashlab pul topishning yangi yo‘llarini, dang‘illama uy qurishning choralarini izlaydi. Kasb tanlaydi. Zamon nozikligi uchun aksariyat kasb yaroqsiz sanaladi. Va qanday bo‘lmasin bir yildan keyin dang‘illama uyga kelish so‘raladi: “Zamonamiz zamon bo‘lsin, Manmanlari omon bo‘lsin!” Abdulla Qodiriyning so‘nggi xatlaridan biri “Lug‘at pudratchiligi va quruq rasmiyat” “SHo‘ro yozuvchisining xati” nomi bilan “Qizil O‘zbekiston” gazetasining 1934 yil 184-sonida e’lon qilinadi. Bu xat Abdulla Saidovga ochiq xat bo‘lib, ijodkor unda “Ruscha-o‘zbekcha to‘la so‘zli lug‘at” tuzish bo‘yicha qilgan mehnatiga haq olmayotganligini yozadi. “Ish xizmat meniki, O‘z nashr arxivida saqlangan asl qo‘lyozma meniki, ammo bu mehnat baravariga haq olish “vijdonli” Saidovniki!” 41 Ўша асар 390-бет 46

Abdulla Qodiriy xatlari orqali o‘z davrining muhim masalalarini yoritadi. Uning xatlarini o‘rganishda asosiy sabab esa ijodkor shaxsiyatidir. Aynan, xatlardagina ijodkor shaxsiyati namoyon bo‘ladi. Ijodkor shaxsiyatiga to‘xtalganda uning iste’dodi, zabardastligi, qomusiy bilimlar sohibi, o‘tkir mushohada, teran aql egasi, badiiy saviyasi yuksak ekanligi, botiniy tuyg‘ular egasi, kuzatuvchan vijdonli, iymonli o‘z ona tilining bilimdoni dunyo ko‘rgan insonligi namoyon bo‘ladi. Ijodkor shaxsiyati tom ma’noda aynan xatlarida bo‘y ko‘rsatadi. Mushtum” jurnali 1923 yil 18 fevralda “Turkiston” gazetasiga ilova tarzda 1-son uch ming nusxada nashr etildi. 1924 yildan esa “Qizil O‘zbekiston” nashri sifatida chop etilgan. Bu haqda Abdulla Qodiriy quyidagilarni yozadi: “23-yilning fevral oyida, shekilli, “Turkiston” gazetasiga o‘rtoq Abdulxay Toji muharrir belgilanadi va shu o‘rtoq bir kulgi jurnali chiqaringiz, deb men bilan G‘ozini chaqirdi. (Bu vaqtda G‘ozi gazetaning muharriri edi). Biz ikkovimiz ishga kirishdik-da, natijada sakkiz soncha “Mushtum” chiqdi”. 42 Jurnalning birinchi sonida jurnal tashkilotchilaridan biri bo‘lgan adibning “Mushtum ta’rifida” deb nomlangan bosh maqolasi e’lon qilindi: “Bu “Mushtum” zo‘rlik mushtumi emas, xaqlik mushtumidir, bu “mushtum” zolimlar mushtumi emas mazlumlar mushtumidir. Shuning uchun uning ma’nosi boshqachadir...” Mazkur maqola jurnalning yo‘nalishini belgilash bilan birga “Mushtumizo‘r” (baquvvat musht) jamiyatda ehtiyoj borligini aytib o‘tadi. “Tumshug‘ingiz ustiga yangi mehmon muborak bo‘lsin, afandilar” deb ijodkor jamiyat va turmushdagi kamchilik va nuqsonlarni ko‘taruvchi, uni yuzaga keltirayotganlarga “musht” o‘qtaluvchi yangi jurnal bilan qutlaydi. Abdulla Qodiriyning o‘sha davr matbuotida, ayniqsa, “Mushtum” jurnalida e’lon qilingan felyetonlari, publitsistik va adabiy-tanqidiy maqolalari o‘sha davr jurnalistikasining nodir namunalariga aylandi. 1920-1925 yillarda uning matbuotda 300 dan ortiq turli mavzulardagi hajviyalari, ocherklari Qodiriy, Qulqunboy, Ovsar, Dumbul, Shig‘oy, Kalvak 42 Қосимов Б.ва бошқалар. Миллий уйғониш даври адабиёти. Т., Маънавият, 2004. Б. 403. 47

Maxsum kabi imzolar bilan bosilib chiqadi. Yozuvchining bunday faoliyati haqida Xabibullo Qodiriy quyidagilarni yozadi: “Mushtum” 1924 yil sonlaridan birida dadamning suratini o‘rtoqlik hazili tariqasida masharalab bosishgan va tagiga shu so‘zlarni yozib qo‘yishgan edi: “Felyetonlar qiroli Julqunboy: yig‘latib kuldiradi, kuldirib yig‘latadi” Farg‘ona gazetasining muharriri Lutfullo olimiy Abdulla Qodiriyning “Mushtum” jurnalidagi faoliyati haqida shunday yozadi: “Mushtumning topgan e’tibori va ko‘p tarqalishi Julqunboyning o‘tkir qalami bilan”. 1923-1926 yillar davomida “Mushtum” jurnalining qiyofasini belgilovchi, hajviy qissa janrining yetuk namunalari e’lon qilinadi. Ijodkorning “Toshpo‘lat tajang nima deydi?” hajviy turkumida o‘ziga xos voqea tasvirlanadi. Unda o‘z davrining yangi bir ijtimoiy tabaqasi jaholat va qoloqlik muhiti yaratgan chapanilar ustidan kulgu ustuvordir. Ijodkorning har bir maqolasi, felyetoni, hajviyalari “Mushtum” faoliyatida alohida ahamiyatga egadir. “Mushtum” faoliyati, qamrovi, yo‘nalishi, uslubi, o‘ziga xosligi, istiqboli – bularning hammasi jurnal tashkilotchilaridan biri bo‘lgan Abdulla Qodiriyni diqqatiini tortib kelgan. Shu bilan birga jurnal faoliyatidagi kamchilik va nuqsonlar, uzulishlar to‘g‘risida ham maqolalar e’lon qilib turgan: “Mushtum oqsoqlang‘an emish” maqolasida jurnalning iqtisodiy ahvoli, nashrdagi uzulishlari haqida ma’lumot beriladi. “Mushtum”ning ikkinchi yoshi bilan tabrik ham unga birmuncha “pand va nasihat” maqolasi orqali nashrni ikki yoshi bilan qutlash bilan birga 18-songacha bo‘lgan faoliyati birmuncha tahlil qilinadi, yutuqlari sanab o‘tiladi, jurnalning keyingi faoliyatiga “pand-nasihat”lar orqali yo‘l-yo‘riqlar keltiriladi. Jurnalning ijodiy xodimlari faollikka da’vat etiladi. “26-yilda kuldurguchilarimiz” (ijodiy) maqolasida esa umuman hajv va yumor borasida mufassal to‘xtalib o‘tadi. Bundan tashqari, “Mushtum” jurnalining bu boradagi ahamiyati, faoliyatidagi kamchiliklar, ijodiy jamoaning (hajvchilar) chiqishlari, ba’zi hajviyalar tahliliga e’tibor qaratadi. O‘sha davr hajvchiligi borasida o‘zining asoslangan fikrlarini bayon etadi: 48

“Uzun so‘zning qisqasi, biz hajviyotda kundan-kunga ilgarilab boramiz. Bu sohada muvaffaqiyatlarimiz ta’min etilgandir. “Mushtum” jurnali 26- yilda quyidagi kuldurguchilarimizga ishonib ish ko‘rsa bo‘ladir: ” “...Yozg‘uchilar ichida bulardan boshqa ahyonda bir yozib qo‘ysa-da, amma qalami umidlik bo‘lg‘an o‘rtoqlar ham yo‘q emaslar” 1925 yilda yozuvchining “Mushtum” nomini olgan jiddiy maqolasi “Qizil O‘zbekiston” gazetasida bosiladi. Maqolada jurnalning o‘sha kezlardagi faoliyati istiqboli ancha chuqur tahlil qilinadi. Jurnalning tili xususida, ayniqsa, shakillanayotgan hozirgi zamon o‘zbek adabiy tili xususida to‘xtalib o‘tadi va jurnalning tilini asosli ravishda tanqid qiladi: “...yana “Mushtum”ning tiliga to‘xtalsak! 1 – Tilsizlik (duduqlik va soqovlik) 2 – Bo‘g‘oz-qisirlik (dag‘allik) 3 – Uslubsizlik 4 – so‘zda iqtisodsizlik va boshqa siz-sizlik yana uning xususiyatlaridan biri bo‘lib chiqadi”... “...bu til tuzatish emas buzish! Yana bittasi: “Rad bo‘ling, fakillarimizga tushgan shung‘iyalar!...” esa ma’lumotsizlik ustiga yana til bilmaslikdir! 1 – “Falak” emas –“palak”dir; 2 – “Shung‘iya” palakka tushmaydir, balki palakning ildizidan ko‘karib chiqadir. 3 – O‘rtoq “Oqpadar” o‘ylag‘an palakka tushadirg‘on narsa shakar qurtidir. Qisqasi, o‘zbekchada chiqmoq bilan tushmoq ma’nosi bir emas... “Mushtum”o‘zining tilsizligi ustiga yana bo‘g‘oz –qusurlik (dag‘allik) kasalligiga ham mubtalodir”. Bundan tashqari, mazkur maqolada jurnalda e’lon qilinayotgan karikaturalarga ham alohida to‘xtalib o‘tadi. Berilgan karikaturalarni o‘ziga xos sharhlash bilan birga, kam-ko‘stini, saviyasini, milliy mentalitetga mos emasligini ham ta’kidlab o‘tadi va kuyunchaklik bilan shunday deydi: “Undan so‘ng 49

hayotimizning lavhalariga chin libos kiydirguvchi o‘z kishimiz, o‘z suratkashimiz yo‘q, bu yo‘qlik ham tilni tishlatadir”. Umuman olganda mazkur maqolada jurnalning o‘sha kunlardagi faoliyati, kelajagi haqida chuqur tahlil beradi. “Mushtum” jamoasining anada faolroq bo‘lishiga da’vat etuvchi, hajviy jurnalning qiyofasini belgilovchi ushbu maqolani g‘arazgo‘ylik deb qabul qiluvchilar ham bo‘ldi. Bu hol jurnalning muharri G‘ozi Yunusning “Tanqidmi, tosh otishmi?! javob maqolasida ko‘zga tashlanadi. Keyinchalik javob tariqasida yozilgan “Shallaqi” maqolasida ham jurnal va bosh muharrir faoliyati borasidagi o‘z fikr-mulohaza, taklif va tahlillarini yana davom ettiradi. Abdulla Qodiriy 1919-1925 yillar oralig‘ida matbuotda uch yuzdan ortiq hajviya, felyeton va maqolalar yaratdi. Uni yozuvchi sifatida ilk bor elga tanitgan narsa uning hajviy asarlari, ya’ni “Kalvak Maxzumning xotira daftaridan” va “Toshpo‘lad tajang nima deydi?” kabi hajviy qissalaridir. Yozuvchi bu asarlarida odamlar tabiatidagi muayyon salbiy hodisalarni sof mafkuraviy nuqtai nazardan turib, nuqul biryoqlama qoralash, fosh etish yo‘lidan bormay, xarakter va hodisalarni xolis turib, murakkabligi ziddiyatligi bilan ko‘rsatib berdi. O‘z vaqtida mushtumxonlarni yaxshigina kuldirgan Qodiriy asarlaridan biri “Kalvak Maxzumning xotira daftaridan” hajviy qissasidir. Bu asar 1923-1926- yillar mobaynida “Mushtum” jurnalida “Mushtum”ning bordi-keldisi rubrikasi ostida 21-sonda davomli bosilgan. – Mening kulgilikda ishlatadigan necha turlik imzo, ya’ni qahramonlarim bor: Kalvak Maxzum, Toshpo‘lad, Ovsar, Dumbul, Shilg‘ay va boshqalar. Agar siz shu imzolar bilan yozilgan kulgiliklarni tekshirib chiqsangiz, munda asli yozuvchining shaxsini tamoman ko‘rmaysiz. Faqat so‘zni imzo egasining o‘z og‘zidangina eshitasiz. Kalvak Maxzum obrazi orqali-da ko‘pdan haqiqiy hayot bilan aloqasi uzilgan xolis bir mahalla imomini ko‘rasiz, - deb yozadi Qodiriy “Kulgu haqida” nomli maqolasida. 50

Albatta, bunday uslubda hajv yozish birmuncha qiyin va mas’uliyatli. Axir yozuvchi asarga o‘zidan biror og‘iz so‘z qo‘shishga haqsiz, u (yozuvchi) artist qabilida boshdan-oyoq rolga kirishi shart-da!.. Asar boshdan-oyoq qahramon – Kalvak Maxzum tilidan tarjimai xol – sarguzasht tarzida hikoya qilinadi. U jiddiy ravishda eskirgan domlalar tili va talaffuzida odob bilan o‘z ota-onasining qanday “ulug‘ zotlar” bo‘lganini, otasining Toshkent muzofotida tutgan “beqiyos obro‘sini, ilmini va urfonini, o‘zining ana shunday zotlardan dunyoga barq urib kelganini, nihoyatda avaylanib tarbiya topganini, madrasada “zo‘r” muvaffaqiyat bilan o‘qiganini, uylanishini va ko‘rgan kechirganlarini erinmay hikoya qilib, o‘zining almisoqdan qolgan sodda fikr-aqidalari bilan o‘z o‘quvchilarni kuldirab boraveradi. Bu asarni yozishga sabab birgina: inqilobgacha va inqilobdan so‘ng ham xalqimiz orasida mutaassiblik kuchli bo‘lgani, bunda asosiy rolni ana shu Kalvak Maxzumlar o‘ynagani hammaga ayon. Umuman olgan, “Mushtum” jurnalining ma’naviy qiyofasini ommalashishida, istiqbolini belgilashda Abdulla Qodiriyning o‘rni alohida ahamiyatga ega. Nafaqat “Mushtum”, o‘sha davr matbuotining faoliyatida “Felyetonlar qiroli”ning ishtiroki, chiqishlari muhimdir. Jurnalist – yozuvchi o‘zining “Matbuot kuni” maqolasida matbuotning jamiyatda tutgan o‘rnini, ahamiyatini tahlil qilib ko‘rsatadi: “Mehnatkashlar matbuotiga xususiy shaxslarning ham, ma’murlarning hiyonatlarini va shu firqa ham jamoat tashkilotlarining xato va nuqsonlarini ochib ko‘rsatmak huquqi beriladir” 43 – deb matbuotning o‘rni va vazifasini tushuntirib o‘tadi. “Mushtum” jurnaliga alohida to‘xtalib, boshqa matbuotlarning ham faoliyat maqsadini ifodalaydi: “Demak, matbuotimiz yana keng huquqli yasovul bo‘ladir; demak, “Mushtum” sir ochish, haqiqatni aytish yo‘lida yana kattakon amr ya’ni farmoni xumoyun” oladir va bo‘ynig‘a tumor qilib osadir. Pichoq moy ustida!..Yashasun mehnatkashlar huquqini himoya qilg‘uchi ozod sho‘rolar matbuoti! Bitsin, eng so‘ngg‘i yovimiz bo‘lg‘an mustamlakachi va hiyonatchi o‘g‘rilar 43 Ўша асар,196-беТ., 51

Abdulla Qodiriy “Mushtum” jurnalining 1923-1926 yillar oralig‘idagi har bir sonida maqola, felyeton, hajviya, “bildirish”lari bilan muntazam ishtirok etib turdi. Uning har bir chiqishida jamiyat va turmushdagi, kishilar fe’l atvoridagi kamchilik va nuqsonlar, ba’zi bir siyosiy o‘yinlar o‘zining butun bo‘y-basti bilan namoyon bo‘ldi: “Siyosat maydonlarida (2-son), “It urushtirish ishlari” (2-son); “Nima qayoqqa ketadir” (3-son), “Po‘skallasi” (3-son), “Naxs bosgan ekan” (4- son), “SHo‘x baytal” (5-son), “Yomon ko‘z” (6-son), “Biz kim va nimalardan qo‘rqamiz” (7-son), “Aralash” (8-son), “Bo‘tqa” (13-son), “Toshkent boylari” (23- son), “Hoy yeryutkur” (24-son), “O‘rgangan ko‘ngil o‘rtansa qo‘ymas” (25-son), “Tarjumai hol (eshonlarimiz)” (25-27-sonlar), “G‘idi-g‘idi gaplar” (26-son) “Matbuot kuni” (27, 28, 30, 35-38-sonlar), “Yozishg‘uchilarimizg‘a” (37-son), “Ay xuday urg‘anlar urg‘anlar” (39-40 sonlar), “Echkining oti Abdilkarim” (39-40 sonlar), “Bir yil” (42-son), “Yig‘indi gaplar” (27-son), “Bo‘sun-bo‘lmasun” (44- son), “Anov-manov” (48-son), “Shirvon xola nima deydi” (44-son)”. Bu keltirilgan ayrim maqola va hajviyalar davrni, zamon ruhini o‘zida aks ettirgan. Bu maqolalardan ko‘rish mumkinki, Abdulla Qodiriy o‘z zamonasining, millatining kuyunchak vakili, shu bilan birga nodir iste’dod egasi, ulug‘ so‘z san’atkoridir. Abdulla Qodiriy “Mushtum” jurnali faoliyatida alohida ahamiyatga ega ekanligini tahlil qilib o‘tdik. Lekin shunisi ham ma’lumki, yozuvchi 1926-yilda “Mushtum”da bosilgan “Yig‘indi gaplar” maqolasi, hajviyadagi tanqidiy mulohazalari uchun “aksilinqilobiy harakat qilinganlik” deb ayblanadi, qisqa muddat hibsga olinadi. Maqola hajv tariqasida yozilgan bo‘lsada, unda bir necha kishilar, arbob kimsalar haziltomuz tanqid qilib o‘tilgan edi. Bu maqola o‘sha paytda ko‘p gap-so‘z va turli mulohazalarga sabab bo‘ladi. Adib O‘zbekiston Jinoyat Qonunlari majmuasining “Rahbar xodimlarni obro‘sizlantirish" degan moddasi bilan qoralanadi. Qariyb uch oylik so‘roq- tergovdan so‘ng, yozuvchi sudda o‘zining haqligini isbotlovchi yozma nutqini o‘qib beradi: “Manim 27 nchi son "Mushtum" jurnalidagi "Yig‘indi gaplar" sarlavhalik kulgi maqolam ham shu asoslarga solinib yozilg‘on sajiyaviy chin kulgi edi. Mazkur maqoladagi maqsadim, kulgi mezoni bilan harfat jadidga 52

oling‘onda, quyidagi mazmunlar har kimga, har bir go‘dakka oshkora bo‘ladur: Maqolaning birinchi ustun to‘rtinchi yo‘lidagi...” "...O‘zbekning ishchisi, dehqoni, ma’orifi, shaltay-baltayi alh uxlaydi" (alh - hammasi barchasi) jumlasi faqat mubolag‘a maqomida qo‘llang‘on bir gapdir. Mundan boshqa ma’nolar chiqarish xayolot yoki vasvasadir. Zero, boshida bir oz muhokamasi bo‘lg‘on har bir kishi O‘zbekistonning Ulug‘ O‘ktabr inqilobig‘acha bo‘lg‘on holi bilan, O‘ktabrdan keyingi to‘qqiz yil ichidagi intiboxini (uyg‘onish), (ijtimoiyatda, ilm va madaniyatda, xulosa har bir jabhada) chiqishdirib ko‘rsa, o‘zini tamoman boshva bir olamda xis etadir.” “...Birinchi ustunning 25 nchi yo‘lidan boshlab, ikkinchi ustunning 4 nchi yo‘ligacha bo‘lg‘on o‘rtoq Oxunboboyev to‘g‘risidagi gaplar yolg‘iz uning shu sifatidan kinoyadir. Masalan, faqat ko‘cha sasitib, og‘zaki g‘ishg‘ish qilib yurgan anavi xasratchilar qarshisida o‘rtoq Oxunboboyev aktivniy ravishda majlis va gazetalarda kamchiliklarni chertib otadir.” “..."Ovsar" qo‘yilgan, demak undagi ko‘b ta’bir ifodalar ovsarona, daliyonadir. Tentakni tentak tinglaydir deganlaridek, kulgulikdagina emas, umuman sajiyaviy adabiyotga yaqin turg‘on kishilar bu maqolani shu nuqtadan qarab tekshirsalar yana ham haqiqat ochiladu.” “..So‘zim oxirida odil sudlardan so‘rayman: Garchi men turlik bo‘xton, shaxsiyat va sohtalar bilan, ham anglashilmovchiliklar orqasida, ikkinchi oklanmaydurg‘on bo‘lib qoralandim. Loaqal ularning, qoralovchi qora ko‘zlarning ko‘ngli uchun bo‘lsa ham, menga eng oliy bo‘lg‘on jazoni bera ko‘ringiz. Ko‘nglida shamsi g‘uboroti, teskarichilik maqsadi bo‘lmog‘on sodda, go‘l, vijdonlik yigitga bu qadar xo‘rlikdan o‘lim tansiqroqdir. Bir necha shaxslarning orzusicha, ma’naviy o‘lim bilan o‘ldirildim. Endi jismoniy o‘lim menga qo‘rqinch emasdir. Odil sudlardan men shuni kutaman va shuni so‘rayman! “Mushtum”ning tom ma’noda “Mushtum” bo‘lishida Abdulla Qodiriyning ishtiroki, o‘rni nihoyatda katta. Ayniqsa, hajviy jurnal bo‘lgan “Mushtum”ning hajv borasida o‘sha davr matbuotining yetakchisiga aylanishida Julqunboyning hangoma, felyeton va hajviyalari salmoqli o‘rin egallaydi. Bu haqda jurnal muharri 53

G‘ozi Yunus “Tanqidmi, tosh otish” maqolasida quyidagicha munosabat bildiradi: “Mushtum”ning davomi va kengayishi, til tomonining soddalanib, avom fahm bo‘lishi uchun Julqunboy kabi kulguchi yozuvchilarning tanqidi quruq tanqid emas, birgalashib ishlab borish va hatto “Mushtum”ning jilovini qo‘lga olishi bilan bo‘ladir” Umuman olganda “Mushtum” faoliyati Qodiriyning doimo diqqat markazida bo‘lgan va eng yaxshi hangoma, felyeton, maqola va hajviyalarini aynan shu jurnalda nashr ettirgan. Bunga oddiy misol sifatida o‘zbek hajviy publitsistikasining nodir namunalaridan bo‘lgan “Toshpo‘lad tajang nima dedi”, “Kalvan Maxzum xotira daftaridan”, “Yig‘indi gaplar”, “Tarjimai hol (Eshonlarimiz)” va “Shirvon xola nima deydi” kabilarni keltirishimiz mumkin. Aynan “Mushtum”dagi faoliyati bilan jurnalist-publitsist – Abdulla Qodiriy 20 yillardan keyingi o‘zbek matbuotining shakllanishi va rivojlanishida, o‘zbek hajvchiligining yuzaga kelishida juda katta rol o‘ynaydi. 54

XULOSA XX asr o‘zbek milliy adabiyotining eng yirik namoyondalaridan biri, o‘tkir jurnalist, mohir publitsist Abdulla Qodiriyning o‘zbek madaniy va ma’rifiy hayotida tutgan o‘rni beqiyosdir. Uning boy ijodiy merosini kuzatar ekansiz adabiy janrlarning aksariyatida nodir asarlar yaratganiga guvoh bo‘lasiz. Abdulla Qodiriy ijodi o‘zbek adabiyotida katta o‘rin egallashi, hech kimga o‘xshamaydigan, o‘ziga xos, butun bir davr, zamon bor bo‘y-basti bilan namoyon bo‘lgan publitsistikasi borligiga ishonch hosil qilasiz. Abdulla Qodiriy ijodiga qayta-qayta murojaat qilinayotganligiga, o‘qib, o‘rganilayotganligiga ham asosiy sabab ham shu. Abdulla Qodiriy ijodini tahlil qilar ekanmiz, u nafaqat shoir, dramaturg, romannavis bo‘lib qolmay u mohir maqolanavis, publitsist va munaqqid ham bo‘lganini anglaymiz. Uning bu boradagi asarlari mavzu, yo‘nalish jihatidan ko‘rib chiqilsa, adib asosan olti yo‘nalishda qalam tebratganligi ma’lum bo‘ladi: Uning milliy teatr san’ati faoliyati, teatr bilan bog‘liq bahs-munozaralar, kamchilik va nuqsonlar aks etgan, o‘zbek qo‘shiqchilik san’atiga bag‘ishlangan quyidagi ba’zi maqolalarni keltirish mumkin: “Bizda teatru ishining borishi”, “Azob bog‘chasida yig‘i-sig‘i kechasi”, “Eski shahar teatru havaskorlariga”, “Tilak”, “Xususiy maktublardan”, “Milliy ashulachimiz”, “Maskov xatlari V”. Bu turdagi maqolalarida ijodkor ta’lim-tarbiya masalasiga jiddiy e’tibor qaratish zarurligini va undagi kamchilik va nuqsonlarni, bundan tashqari kitob va kitobxonlik masalalarini ham tasvirlaydi. Kino san’atiga bag‘ishlangan maqolasida esa milliy kino san’atiga nazar solinadi va ba’zi filmlar tahlil qilinadi. Misol tariqasida ushbu maqolalarini keltirish mumkin: “Tarbiya ishlariga diqqat”, “Qiroatxonalarimiz”, “Huquq”, “Tilak”, “Ma’orif sho‘rosi diqqatig‘a”, ”Bildirishlar”, “Layli va Majnun”, “Maskov xatlari” 1 ,2, 3, 4, 5, “Ravot qashqirlari”. 55

Bu turdagi maqola va chiqishlarida milliy matbuotimiz faoliyat, unda kechayotgan jarayonlar, matbuot orqali bahs-munozaralar, noshirlik ishlari, milliy matbuotsiz umumiy madaniyat va ma’rifatga erishib bo‘lmasligi kabi masalalar yoritilgan. Adib milliy matbuot orqaligina ham iqtisodiy, ham siyosiy, ham madaniy- ma’naviy islohotlar o‘tkazishni samarali ekanligini anglab, matbuot tiliga, adabiy til normalariga, muharrir mas’uliyati, qog‘oz iqtisodi, til va uslub ifodaligiga e’tibor qaratadi. “Olti yillik bazm”, “Matbuot kuni”, “Mushtum ta’rifida”, “Jasorat – ayb emas”, “Haqiqat – ochiq so‘zlashdadir”, “Tilak”, “Mushtum”, “Maskov xatlari IV”, “Mushtum” oqsoqlang‘an emish”, “Shallaqi” kabi maqolalarda shu masalalar keng yoritilgan. Bu turdagi asarlarga adibning badiiy til va adabiyotga oid qarashlari, so‘zdan foydalanish, so‘z ishlatish mahorati, so‘z qo‘llay olish san’atiga bag‘ishlangan maqolalari o‘rin olgan. Ayniqsa, G‘ozi Yunus bilan bo‘lgan matbuot bahsida bu narsa yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bu guruhga quyidagi maqolalarni misol tariqasida keltirish mumkin: “Mushtum”, “O‘rtoq Elbekning til haqidagi tushunchalari”, “Cho‘lponning “Tong sirlari” she’riy to‘plamiga so‘zboshi”, “O‘quvchi va yozuvchilarimizning diqqatig‘a”, “Yozishg‘uvchilarimizg‘a”, “O‘qish-o‘rganish”, “O‘tkan kunlar” tanqidi ustida ba’zi izohlar”, ”Yozuvchi o‘z ijodi to‘g‘risida”, “O‘rgangan ko‘ngil o‘rtansa qo‘ymas”. Milliy qadriyatlar, din va madaniyat borasida din va dindorlik, xurofot va bid’atning bir-biridan farqi, muomala madaniyati, milliy o‘ziga xoslik masalalari adibning har bir chiqishida, publitsistik va badiiy asarlarida keng o‘rin olgan. “Qurbonlik o‘g‘rilari”, “Sart og‘a-inilarga”, “Huquq”, “SHo‘h baytal”, “Nafsi shayton”, “Toshpo‘lad tajang nima deydi?”, “Kalvak Maxzum xotira daftaridan”, “Shirvon xola nima deydi”, “Qurbon bayrami”, “Bo‘tqa” kabi chiqishlarda bu masalalar o‘ziga xos tarzda tasvirlangan. Bu turdagi asarlarda jamiyatdagi muhim jarayonlar, o‘zgarishlar, burilishlar, yuzaga kelgan kamchilik va nuqsonlar, iqtisodiy holat, xalqning moddiy ahvoli, maosh va ishga to‘lanadigan haqlar kabi masalalar aks ettirilgan va “Otam va bolshevik”, “Qimmatchilik hasrati”, “Bozor surushtirmaydir”, “Yo‘lda”, “Ijmoli 56

sayosiy”, “Saylovmi bosqunlik”, “G‘irvonlik Mallavoy aka”, “Mochalov”, “Siyosiy maydonlarda”, “Solnoma”, “Birinchi may”, “Yig‘indi gaplar”, “Sakkiz yil”, “Ulug‘ ayyom”, “Naxs bosqan ekan”, “Da’vosiz dardlar”, “” kabi maqola va felyetonlar bunga misol bo‘la oladi.. Abdulla Qodiriy milliy madaniyatimizning, xalqimiz hayotining qaysi bir sohasi, masala yoki muammosi haqida fikr yuritmasin, hamisha va hamma holatda faqat yagona va buyuk bir maqsad, orzu bilan yashadi. YA’ni o‘z xalqini jahondagi eng taraqqiy etgan madaniyat va ma’rifatli xalqalar kabi kamolotga ko‘tarilishini istadi, da’vat qildi. Abdulla Qodiriy ijodini, publitsistikasini kuzatib, tahlil qilar ekanmiz quyidagi xulosalarga keldik: Birinchidan: Bugungi kunda hozirgi o‘zbek nasri mazmun va janrlar jihatidan nihoyatda yuksaklikka erishdi. Bularning hammasida Abdulla Qodiriy ijodining ahamiyati, Qodiriy nasri maktabining ta’sirini ko‘rish mumkin. Abdulla Qodiriy XX asr o‘zbek adabiyotidagi eng yirik yozuvchidir. Chunki, u nasrning hamma janrlarida badiiy jihatdan yetuk bo‘lgan asarlar yaratdi. Ikkinchidan: Abdulla Qodiriy o‘z ijodida ijtimoiy muammolarni, turmushdagi kamchilik va nuqsonlarni, madaniy hayotni, siyosiy voqealarni hajv va yumor orqali yoritadi. Uning e’tiboridan hech bir muammo chetda qolmaydi. Eng asosiysi u har bir ijtimoiy muammoni hajv orqali ko‘tarar ekan, aksariyat hollarda uning yechimiga ham aynan hajv va yumor bilan ishora qilib o‘tadi. Bu hol Abdulla Qodiriy publitsistikasining ajralib turadigan o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. Uchinchidan: Abdulla Qodiriy yaratgan nasriy, hajviy asarlar adibning bu boradagi yetuk iste’dod sohibi ekanligini yana bir bor amaliy samarasi edi. Qatlamdor hajv, serjilo kulgi vositasida o‘z davrining ijtimoiy, siyosiy va oilaviy illatlarini ro‘yi rost fosh etdi, qoraladi. Faqat qoraladigina emas, undan qutulish poklanish sari borib, nurli kelajak, istiqlol chirog‘ini yoqmoqchi bo‘ldi. Bunda realistik adabiyotga xos tasvirda betaraflik, xolislik usulidan keng foydalandi. Pirovardida, bu bordada o‘z adabiyotida ustozlik maqomiga ko‘tarildi. Adibning 57

she’riyatda, dramada, hikoya va hajvda orttirgan tajribasi yirik epik ijodida juda- juda qo‘l keldi, mahorat pillapoyasi bo‘lib xizmat qildi. To‘rtinchidan: Abdulla Qodiriy xatlari orqali o‘z davrining muhim masalalarini yoritadi. Uning xatlarini o‘rganishda asosiy sabab esa ijodkor shaxsiyatidir. Aynan, xatlardagina ijodkor shaxsiyati namoyon bo‘ladi. Beshinchidan: “Mushtum” jurnalidagi faoliyati va ishtirokidan shuni anglash mumkinki, “Mushtum”ning tom ma’noda “Mushtum” bo‘lishida Abdulla Qodiriyning ishtiroki, o‘rni nihoyatda katta. Ayniqsa, hajviy jurnal bo‘lgan “Mushtum”ning hajv borasida o‘sha davr matbuotining yetakchisiga aylanishida Julqunboyning hangoma, felyeton va hajviyalari salmoqli o‘rin egallaydi. Aynan “Mushtum”dagi faoliyati bilan jurnalist-publitsist – Abdulla Qodiriy 20 yillardan keyingi o‘zbek matbuotining shakllanishi va rivojlanishida, o‘zbek hajvchiligining yuzaga kelishida juda katta rol o‘ynaydi. Ko‘ramizki Abdulla Qodiriy qisqa umr ko‘rgan, qisqa bir davrda ijod qilgan bo‘lsa ham o‘z xalqi va adabiyoti uchun nihoyat katta, salmoqli, ayni chog‘da muhim ma’naviy-ma’rifiy, badiiy estetik ahamiyatga molik ijodiy meros qoldirib ketgan. U bir vaqtning o‘zida shoir, hikoyanavis, hajviyotchi, qissanavis, dramuturg, eng muhimi, buyuk va takrorlanmas romannavis sifatida xalqimiz ma’naviy-badiiy rivojida o‘ziga xos o‘rin tutadi. So‘nggi so‘z o‘rnida aytadigan bo‘lsak, adibning kichik maqola va asarlarida ilgari surilgan milliy madaniyatga xos fikr va mulahazalari, qarashlari nihoyatda boy, rang-barang va keng ko‘lamli ekanligi bilan xarakterlanadi. Zero, bu boradagi qarashlarini o‘rganish va tahlil etish esa qodiriyshunoslikning yangi qirralarini ochib bersa ajab emas. Qolaversa, istiqlol ma’naviyati va mafkurasi rivojiga xizmat etadi. O‘zbekiston Respublikasi amalga oshirilayotgan tub islohotlar, mamlakatimizning istiqlol davri taraqqiyoti, milliy qadriyatlarning qayta tiklanishi ilm – fanimizning rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Mustaqillik yillariga kelib Abdulla Qodiriy haqiqiy qadrini topdi. Mustaqil mamlakatimiz Prezidentining “O‘zbek xalqining ma’naviy va ma’rifatini, milliy 58

qadriyatlari va ongina yuksaltirish yo‘lida u zotning qilgan xizmati beqiyosdir.... U faqat o‘zbeklarning emas, balki Turkiston xalqlarining ham sevimli adibi, ozodlik va istiqlol kuychisidir” degan bahosiga sazovor bo‘ldi Prezidentimiz farmoniga ko‘ra safdoshlari Cho‘lpon, Fitratlar qatori Mustaqillik ordeni bilan taqdirlandi. Istiqlol davri hayotimizdagi yangilanishlarni keng yo‘l ochib berdi. Bir o‘zi tariximzni real tushuna boshladik, milliyligimizni anglab yetdik. Bu borada hukumatimiz tomonidan katta ishlar amalga oshirilmoqda. Mustaqillik yillari adabiyotshunoslik sohasida katta o‘zgarishlar ro‘y berdi. Adabiyotshunoslikning barcha sohalari bo‘yicha yangi tadqiqotlar yaratildi va yaratilmoqda. Jumladan, o‘zbek adabiy tanqidchilik sohasi bo‘yicha talaygina ilmiy ishlar, monografiyalar yaratildi. O‘zbek adabiyoti tarixida o‘chmas iz qoldirgan adiblarimizning asarlarini ilmiy nuqtai nazardan o‘rganish adabiyotshunoslik uchun shakllanish va rivojlanish omili hisoblanadi. Shu ma’noda Qodiriyshunoslik o‘zining yangi maydoni va bosqi chiga kirar ekan, tabiiyki, aytilajak ayrim yangi fikrlarni avvalo mavjud manbalarga munosabatdan keltirib chiqarishi kerak edi. Adabiyotshunoslik sohasida qatag‘onga uchragan ijodkorlar merosi qayta baholana boshladi. Abdulla Qodiriy ijodi bu davrda ham ko‘pincha mavjud ijtimoiy –siyosiy tuzumga moslab talqin qilindi. Adibni sotsialistik jamiyat xizmatkori ekanligiga, ba’zan uni asrab –avaylash uchun ataylab urg‘u kuchaytirilishini tadqiqotchilar tahlilida o‘rgandik. Adabiyot va san’at ustidagi mustabid tuzumning siyosiy hukmronligi san’atkor-ijodkorlar asarlir estetik mohiyatining to‘liq namoyon bo‘lishiga yo‘l qo‘ymadi. Abdulla Qodiriy ijodi juda ko‘p nazariy fikr-mulohazalar uchun maba bo‘ldi. Ayniqsa, uning romanlri mazkur yirik janr xususida o‘zbekona fikrlash, romanga xos tafakkur ko‘lamlarini chamalash uchun imkon berdi. 59

O‘RGANILGAN VA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1 . И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т.: Маънавият. 2008 . 1. Каримов 2. Каримов. И. А. Адабиётга эътибор – маънавиятга, келажакка эътибор. – Т.: Ўзбекистон. 2009. 3. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. – Т.: Ўзбекистон. 2000. 4. Қодирий А. Диёри бакр. Т.: Янги аср авлоди НММ. 2007. 5. Қосимов Б. ва бошқалар. Миллий уйғониш даври адабиёти. Т.: Маънавият. 2004. 6. Қодирий А. Кичик асарлар. Т.: А.Қодирий. 1996. 7. Қодирий Ҳ. Отам ҳақида. Т. : Ғ. Ғулом. 1983. 8. Мирвалиев С. Абдулла Қодирий. Т.: Фан. Т.: 2004. 9. Қодирий. Ҳ. Отамдан хотира. Т.: Янги аср авлоди НММ 2005 й. 10. Қодирий А. Тўла асарлар тўплами. 1-жилд. Т.: А.Қодирий. 1995. 11. Набижон Боқий. Фитна санъати. 2-китоб. Т.: Фан. 1993. 12. Ўзбек адабий танқиди антология - Т.: Турон Иқбол. 2011. 13. Қўшжонов М. Сайланма. II том. Т. Ғ. Ғулом.: 1983. 14. Ёқубов Ҳ. Ўзбек адабий танқиди ва адабиётшуносликнинг ривожланиш йўллари. Сайланма. 1-жилд –Т.: Фан. 1983. 15. Худойқулов М. Ўзбек ҳажвий публицистикасининг шакилланиши ва ривожланиш тамойиллари. Т.: Фил.фан.док. автореф. 2001. 16. “Тафаккур” журнали 2009-йил 4-сон. 17. “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси 2003 йил, 11 апрел. 18. “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси 2003 йил, 7 октябр, 60

19. “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси 2003 йил, 19 сентябр 20. Султонов Х. Андиша (А.Қодирийнинг бадиий дунёси. Т.,1994.66- 74 бет) 21. Малик Т., Ибрат мактаби.ЎзАС. 2003,19-сентябр 22. Каримов Н. Қодирийнинг боши – янги йил совғаси. Фан ва турмуш. 1992. 3-4-сонлар 23. Каримов Н. Уни Қашқарда ҳам севишади. Туркистон. 1994. 7- декабр 24. Ҳошимов Ў. Андиша. Ўзбекистон овози. 2003, 15-март 25. Каримов Б. Ривоят ичидаги роман. ЎзАС. 2002, 7-апр 26. Сувон Мели. Самовий миқёс: “Ўткан кунлар” ва “Қирол Лир”. ЎзАС, 2003, 7-октябр 27. М.Шарафутдинова. Хатдир кўнгил дафтари. Тафаккур. 2009, 4-сон. INTERNIT ADABIYOTLARI 28. www.ziy ouz . com 29. www.ref.uz 30. www.adabiyot.uz 31. www.ziyo.net 32. www.lib.uz 33. www.mushtum.uz 61

O'xshashlar

O’zbek tanqidchiligida Abdulla Qodiriy ijodoning o’rganilishi

Jadid publitsistikasining janr xususiyatlari

Abdulla Oripov she’rlariga xos badiiy ifoda usuli

Baxtiyor Nazarov – adabiyotshunos va munaqqid

Pirimqul Qodirovning adabiy –nazariy qarashlari