Buyrakusti, me’daosti va jinsiy bezlar. 8 - sinf - Odam va uning salomatligi - Slaydlar (maktab darsliklari bo'yicha)

Buyrakusti, me’daosti va jinsiy bezlar. 8 - sinf

Yuklangan vaqt:

07.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2391.97265625 KB

Ko'chirib olish

36- §. Buyrakusti, me’daosti va jinsiy bezlar 8-sinf “Odam va uning salomatligi” darsligi asosida. 2014

• Buyrakusti bezlari. Bu bezlar ikkita bo‘lib, nomiga monand o‘ng va chap buyraklarning ustki qismida joylashadi

• Ularning birgalikdagi og‘irligi 10—20 g. Buyrakusti bezlari ikki qavat: ustki — po‘stloq va ichki — miya qavatidan iborat. Buyrakusti bezining po‘stloq qavatida mineralokortikoid, glukokortikoid, androgen va estrogen gormonlari, ichki qavatida noradrenalin va adrenalin gormonlari ishlab chiqariladi. Ularning hammasi odam hayotida muhim ahamiyatga ega.

• Mineralokortikoid gormoni organizmda mineral tuzlar almashinuvi boshqarilishida ishtirok etadi.

• Glukokortikoid gormoni organizmda oqsil va uglevod almashinuvini boshqarishda ishtirok etadi. Ular ta’sirida qonda qand, jigarda glikogen miqdori ortadi.

• Androgen va estrogen gormonlari erkaklar va ayollarning jinsiy bezlari funksiyasini kuchaytiradi. • Buyrakusti bezlarining ichki — miya qismida noradrenalin va adrenalin gormonlari ishlab chiqariladi. Bu ikkala gormonning ta’siri bir xil bo‘lganligi uchun ular birgalikda katexolamin deb ham yuritiladi. Bu gormonlar arterial qon bosimini oshiradi, yurak qisqarishini tezlashtiradi, to‘qimalarda moddalar almashinuvini kuchaytiradi. • Me’daosti bezi. Bu bez me’daning pastki va orqa sohasida birinchi bel umurtqasi ro‘parasida joylashgan bo‘lib, uzunligi 16—20 sm, massasi 70—80 g. Me’daosti bezi aralash bez bo‘lib, to‘qimasining 98—99% i tashqi sekretsiya funksiyasini bajarib, ovqat hazm qilishda ishtirok etuvchi fermentlarni ishlab chiqaradi. Bez to‘qimasining 1—2% i, ya’ni Langergans orolchasi deb ataluvchi qismi ichki sekretsiya funksiyasini bajaradi.

• Bezning Langergans orolchasida insulin gormoni ishlab chiqariladi. • Insulin gormoni qondagi qand moddasining ortiqcha qismi jigar va muskul to‘qimalarida glikogen moddasi sifatida zaxira holda to‘planishini ta’minlaydi. • Me’daosti bezining insulin ishlab chiqarish funksiyasi alohida ahamiyatga ega, chunki bezning bu funksiyasining buzilishi aholi orasida ko‘p tarqalgan qandli diabet kasalligi kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Sog‘lom odam qonida qandning normal miqdori 80—120 mg % bo‘ladi, qandli diabet kasalligida esa uning miqdori 150— 250 mg % ga ko‘tarilib, undan ham ortib ketishi mumkin.

• Qondagi qandning miqdori normal bo‘lganda, u buyrak orqali siydik bilan tashqariga chiqarilmaydi, ya’ni sog‘lom odamning siydigida qand mutlaqo bo‘lmaydi. Qonda qandning miqdori 140— 150 mg % dan oshaversa, u siydik bilan tashqariga chiqarila boshlaydi. Bunday bemorlar tez chanqaydi va ko‘p suv iste’mol qiladi. Iste’mol qilingan ovqat tarkibidagi uglevodlar hujayra va to‘qimalarda o‘zlashtirilmasdan, siydik bilan tashqariga chiqib ketishi tufayli bemor tez och qoladi va tez-tez ovqat iste’mol qilishga majbur bo‘ladi. Aks holda teri ostidagi zaxira yog‘ moddalari parchalanib, glukozaga aylanadi, hatto hujayra va to‘qimalar tarkibidagi oqsil, yog‘ moddalari ham glukozaga aylanib, qonga o‘tadi va undan siydik bilan tashqariga chiqariladi. Buning oqibatida bemor ozadi, kuchsizlanadi, ish qobiliyati pasayadi.

• Jinsiy bezlar. Erkaklarning jinsiy bezlariga bir juft moyaklar (urug‘don), moyak ortig‘i, prostata bezi kiradi. Moyaklar ellipssimon bo‘lib, massasi katta odamda 20—36 g bo‘ladi. Ularda erkaklik jinsiy hujayralari (spermatozoidlar) va erkaklik jinsiy gormoni (testosteron) ishlab chiqariladi. Moyaklarning bu funksiyasi o‘smirlik davrida (12—15 yosh) boshlanadi va keksayish davriga qadar davom etadi. • Testosteron gormoni o‘smirlarda balog‘atga yetish belgilari yuzaga kelishiga ta’sir ko‘rsatadi. • Ayollarning jinsiy bezlariga bir juft tuxumdon kiradi. Tuxumdonlar kichik chanoq bo‘shlig‘ida joylashgan bo‘lib, katta yoshli ayollarda ularning massasi 5—6 g bo‘ladi. Tuxumdon bachadonning orqa qismiga yopishib turadi. Tuxumdonda jinsiy gormonlar ishlab chiqariladi. Bu gormonlar bevosita qonga quyiladi. Ular qiz bolaning o‘smirlik davridan ishlab chiqarila boshlaydi va unda ikkilamchi, ya’ni ayollik jinsiy belgilari hosil bo‘lishini ta’minlaydi.

• Bundan tashqari, tuxumdonlarda pufakchalar to‘plami — follikulalar bo‘ladi. Ularda jinsiy hujayralar (tuxumhujayralar) paydo bo‘ladi va yetiladi. • Tez-tez shamollash, angina, gripp kabi kasalliklar tuxumdonning yallig‘lanishiga sabab bo‘ladi. Kasallik o‘z vaqtida davolanmasa, tuxumdonning funksiyasi buziladi, ayolda farzand ko‘rish xususiyati yo‘qolishiga sabab bo‘ladi.

Savol va topshiriqlar • Buyrakusti bezlaridan qanday gormonlar ajraladi? • Me’daosti bezidan qanday gormon ajraladi? • Qandli diabet kasalligi paydo bo‘lishining sababini tushuntiring. • Erkaklarning jinsiy bezlaridan qanday gormonlar ajraladi?

O'xshashlar

Qalqonsimon, qalqon orqa va ayrisimon bezlar. 8 - sinf

Ichki sekretsiya bezlari haqida umumiy tushuncha. 8 - sinf

Jigar. Me’daosti bezi. Ovqat hazm qilishning boshqarilishi. 8 - sinf

Nutq va fikrlash. 8 - sinf

Vitaminlar. 8 - sinf