Evolutsiyani harakatlantiruvchi kuchlari. Irsiy o‘zgaruvchanlik. 10 - sinf - Biologiya - Slaydlar (maktab darsliklari bo'yicha)

Evolutsiyani harakatlantiruvchi kuchlari. Irsiy o‘zgaruvchanlik. 10 - sinf

Yuklangan vaqt:

02.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4128.7119140625 KB

Ko'chirib olish

40-§. Evolutsiyani harakatlantiruvchi kuchlari. Irsiy o‘zgaruvchanlik 10 sinf "Biologiya" darsligi asosida. 2017

• Darvin har qanday hayvon, o‘simlik organizmi nasl qoldirganda, yangi bo‘g‘in ota-ona formalardan va o‘zaro ayrim belgilari bilan farq qilishini aniqlagan va uni shaxsiy o‘zgaruvchanlik atamasi bilan ta’rifl agan. Darvin yashagan davrda hayvonlar bilan o‘simliklarning o‘zgarishi to‘g‘risidagi bilimlar yetarli emas edi.

• Tashqi muhitning organizmga ko‘rsatadigan ta’siri ikki xil – muayyan va nomuayyan bo‘lishi ham mumkin. Tashqi muhitning muayyan ta’sir etishida bir tur, zot, navga mansub organizmlar va ularning kelgusi avlodi bir yo‘nalishda o‘zgaradi. Muayyan o‘zgaruvchanlikguruhli o‘zgaruvchanlik ham deb ataladi. Masalan, oziqning o‘zgarishi hayvonlarning mahsuldorligiga va o‘simliklarning hosildorligiga ta’sir etadi.

• Nomuayyan yoki shaxsiy (individual) o‘zgaruvchanlikda esa tashqi muhit omillari ta’sirida bir tur, zot, navga kiruvchi organizmlar turli yo‘nalishda o‘zgaradi va bunday o‘zgarish ayrim individlarda sodir bo‘lib, boshqalarida kuzatilmaydi.

• Hozirgi vaqtda organizmlardagi irsiy o‘zgaruvchanlik ularning tabiatiga qarab bir necha xillarga bo‘linadi. Siz irsiy o‘zgaruvchanlik va uning turlari bilan avvalgi boblarda tanishgansiz.

• Kombinativ o‘zgaruvchanlik . Bu o‘zgaruvchanlik ota-ona organizmlari genotiplaridagi genlarning qayta kombinatsiyalanishi, ularning o‘zaro ta’siri natijasida vujudga keladi. Kombinativ o‘zgaruvchanlik meyozda gomologik xromosomalarning mustaqil taqsimlanishi, urug‘lanish paytida gametalarning tasodifi y kombinatsiyalari, xro mosomalar chalkashuvi va genlarning rekombinatsiyasi asosida kelib chiqadi.

• Mutatsion o‘zgaruvchanlik. Irsiy o‘zgaruvchanlikning bu xili organizmlar genotipining o‘zgarishi tufayli sodir bo‘ladi. Mutatsiyalarning genlar va xromosomalarning o‘zgarishi bilan bog‘liqligi, ota-ona organizmlarida bo‘lmagan yangi va turg‘un irsiylanuvchi sifat o‘zgarishlarning kelib chiqishi mutatsion o‘zgaruvchanlikning evolutsiyadagi muhim ahamiyatini belgilaydi.

• Mutatsiyalar foydali, neytral va zararli bo‘ladi. Foydali mutatsiyalar, deyarli kam uchrasa ham ular namoyon bo‘lgan organizmlar tabiiy va sun’iy tanlash jarayonida saqlanib qoladi.

• Mutatsiyalarni genotipning qaysi tarzda o‘zgarishiga qarab bir qancha tiplarga ajratish mumkin. Gen mutatsiyalari bir gen doirasida sodir bo‘ladigan irsiy o‘zgaruvchanlikdir. Gen mutatsiyalari boshqa xil mutatsiyalarga nisbatan ko‘proq tarqalgan.

• DNK molekulasida bitta gen doirasida nukleotidlar tartibining o‘zgarishi yoki bir nukleotid o‘rniga boshqasining o‘rnashib qolishi gen mutatsiyasining kelib chiqishiga sabab bo‘lishi mumkin. Xromosoma mutatsiyalari xromosomalarning anchagina katta, mikr oskopda ko‘rsa bo‘lad igan mutatsiyalardir.

• Xromosoma mutatsiyalarida xromosomalar soni o‘zg armaydi, ammo bir yoki bir nechta xromosomada qayta tuzilishlar kuzatiladi. Genom mutatsiyalar,bir tur organizmlariga xos xromosomalar to‘pl amidagi xromosomalar sonining o‘zgarishiga bog‘liq mutatsiyalardir. Genom mutatsiyasi to‘plamdagi xromosomalar sonining karrali ortishi xarakteriga qarab turlarga ajratiladi: polipl oidiya – xromosoma to‘plami sonining o‘zgarishi, geteroploidiya – to‘plamd agi ayrim gomologik xromosoma sonining o‘zgarishi.

• Poliploid turlar o‘simliklar olamida ko‘p tarqalgan. Hayvon turlari orasida poliploid organizmlar juda kam uchraydi.

• Shunday qilib, kombinativ o‘zgaruvchanlik, tabiiy va sun’iy ravishda vujudga keladigan mutatsion o‘zgaruvchanlik nihoyatda xilma- xil bo‘lib, organizmlar evolutsiyasi va seleksiyada katta rol o‘ynaydi.

Savol va topshiriqlar • Darvin o‘zgaruvchanlikning qanday turlarini aniqlagan? • Darvin e’tirofi ga ko‘ra muayyan va nomuayyan o‘zgaruvchanlik qanday izohlanadi? • Nima uchun nomuayyan o‘zgaruvchanlikni Darvin individual o‘zgaruvchanlik deb atadi? • Muayyan va nomuayyan o‘zgaruvchanlikni evolutsiyadagi ahamiyatini tushun tiring. • Irsiy o‘zgaruvchanlikning qanday turlari farq qilinadi?

O'xshashlar

Odam evolutsiyasini harakatlantiruvchi kuchlari. 10 - sinf

Irsiy (genotipik) o‘zgaruvchanlik. 9 - sinf

Hujayra tiriklikning irsiy birligi. 10 - sinf

Evolutsiyani isbotlashda biogeografiya fani dalillari. 10 - sinf

Odamda uchraydigan irsiy kasalliklar. Reproduktiv salomatlik. 10 - sinf