Ichki sekresiya bezlari - Valeologiya - Dars ishlanmalar

Ichki sekresiya bezlari

Yuklangan vaqt:

01.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

464.5 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: QALQONSIMON, MAVZU: QALQONSIMON, QALQON QALQON ORQA VA AYRISIMON , BUYRAKORQA VA AYRISIMON , BUYRAK USTI , ME’DA OSTI VA JINSIY BEZLARUSTI , ME’DA OSTI VA JINSIY BEZLAR Darsning ta`limiy maqsadi : Ichki sekretsiya bezlaridan qalqonsimon, qalqon orqa va ayrisimon, buyrak usti, me’da osti va jinsiy bezlar haqidagi bilimlarni o’quvchilar ongida shakllantirish. Darsning tarbiyaviy maqsadi: Ichki sekretsiya bezlaridan qalqonsimon, qalqon qalqon orqa va ayrisimon, buyrak usti, me’da osti va jinsiy bezlar faoliyatini odam organizmida tutgan o’rni. Ularning faoliyatining buzilishi natijasida odamlarda kelib chiqadigan turli xil kasalliklar, ularni oldini olish profilaktik chora-tadbirlarga rioya qilishga sog’lom hayot tarziga ega bo’lishga o’rgatish. Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: Tafakkur, hotira, idrok , erkin fikr, mustaqil qaror qabul qilish, hozir – javoblikka , topqirlikka o`rgatish. Dars jihozlari : - Darslik; - Mavzuga oid rasmlar; - Slaydlar; - Kompyuter; - Ekran; - Magnitli doska; - Vatman qog’oz; - Marker qalam; - Kadaskop; DARS USULI :

Savol-javob, suhbat munozara, musobaqa, guruhlarda ishlash (interfaol usul) DARSNING SHIORI : “Barcha dunyo ne’mati sog’liqga teng kela olmas” Hiloliy. ASOSIY ATAMA VA TUSHUNCHALAR: Gipotireoz, tireotoksikoz, endemik buqoq, Bazedov kasalligi, paratgormon gormoni, tetaniya, timozin, mineralokortioid gormoni, geukokortikoid gormoni, androgen va estrogen gormoni, noadrenalin va adrenalin gormonlari, katexolamin, insulin, qandli deabet kasalligi, testesteron. 1.DARSNING TASHKILIY QISMI: - Salomlashish - Davomatni aniqlash - Sinf xonasi va o’vuvchilarning darsga tayyorganligini tekshirish DARSNING BOSQICHLARI JADVALI : № Darsning bosqichlari Vaqti 1 Tashkiliy qismi 2 daqiqa 2 O’tilgan mavzuni so’rash 10 daqiqa 3 Yangi mavzu bayon etish 15 daqiqa 4 Yangi mavzuni mustahkamlash 10 daqiqa 5 Guruhlarda ishlash 6 daqiqa 6 Dars yakuni va o`quvchilarni baholash, uyga vazifa berish 2 daqiqa DARSNING REJASI: 1. Qalqonsimon bezining funktsiyasi va ahamiyati;

2. Endomik buqoq; 3. Qalqon orqa bezi; 4. Ayrisimon bez; 5. Buyrak usti bezlari; 6. Me’da osti bezi; 7. Qandli deabet kasalligi haqida; 8. Jinsiy bezlar; DARSNING BORISHI: O`quvchilar bilan salomlashib bo`lgandan so`ng, o`qituvchi qisqacha “Manaviyat” daqiqasini o’tkazadi. O’qituvchi: O’quvchilar o’tgan darsimizda qaysi mavzuni o’tganmiz? O’quvchilar: Ichki sekretsiya bezlari haqida umumiy tushuncha. O’qituvchi tomonidan o’tilgan mavzu yuzasidan o’quvchilar bilan og’zaki tarzda savol- javob o’tkaziladi. (q uyidagi savollar asosida ) Odam tanasida necha hil bez bo’ladi? Tashqi sekretsiya bezlarini tushuntiring. Nima uchun ichi sekretsiya bezi deb ataladi? Aralash bezlar qanday hususiyatga ega? Gormon nima ? Gipofiz bez haqida tushuncha bering ? Epifiz bezi haqida tushunchalar bering. O’qituvchi tomonidan savollarga o’quvchilar javob berdilar. O’qituvchi o’quvchilar bergan javoblarni umulashtiradi, qo’shimchalar bilan to’ldiradi. Ekranda tasvirlangan odam tanasidagi ichki sekretsiya bezlarining joylashuviga oid rasmni qayta tushuntiradi. Ichki sekretsiya bezlarining hammasi birga qo’shilgan holda organizmning endokrin sistemasini tashkil etadi.

Bu bezlar odam tanasining turli qismlarida joylashganligl, ularning funktsiyasi bir-biriga chambarchas bog’liqligi shuning uchun odam organizminig endokrin sistemasini orkestrga o’hshatish mumkinligi ya’ni har qaysi bezning ish faoliyati boshqa bezlarning funksiyasi bilan chambarchas bog’liq, bu bog’liqlikni gipofiz bezi boshqarishi, yani uni orkestrning derejyoriga o’xshatish mumkinligini o’qituvchi tushuntiradi va o’tilgan mavzuga yakun yasaydi. Odam tanasidagi ichki sekretsiya bezlarining joylashuvi : 1 - epifiz; 2 - gipofiz; 3 - qal qon orqa bezi; 4 - jigar; 5 - o’n ikki barmoq ichak; 6 - buyrakni ng po’ st qi smi; 7 - moyak; 8 - qalqoiisimon bez; 9 - ayri si mon bez; 10 - me’ da (oshqozon); 11—buyrakusti bezi; 12 - me’daosti bezi; 13 - tuxumdon

YANGI MAVZU BAYONI:YANGI MAVZU BAYONI: Aziz o’quvchilar sizlar tashqi, ichki va aralash sekretsiya bezlari haqida ularning odam organizmidagi ahamiyati haqida tushunchalarga ega bo’ldingiz. Qalqonsimon, qalqon orqa va ayrisimon, buyrak usti, me’da osti va jinsiy bezlar ular ishlab chiqaradigan gormonlar, ichki sekretsiya bezlari odam tanasining turli qismlarida joylashgan bo’lib, ularda ishlab chiqarilgan suyuqlik nihoyatda oz miqdorda. Ammo shunga qaramay, ular odam organizmdagi barcha moddalar almashinuvi jarayonida muhim ahamiyatga ega ekanligi haqida ma’lumotlarga ega bo’lamiz. Darsimizni davra suhbati tarzida davom etamiz. Buning uchun biz shahrimiz shifohonalarida faoliyat ko’rsatayotgan eng malakali “Endokrinolog” shifokorlarimizni davra suhbatiga taklif etamiz. Marhamat joylaringizni egallang. “Endokrinologlar” deb yozilgan tablichka qo’yilgan stol atrofidan 8 ta endokrinolog shifokorlar (o’quvchilar) joylarini egallaydilar. Endi so`z navbatini shifokorlarimizga beramiz. 1-ENDOKRINOLOG: QALQONSIMON BEZQALQONSIMON BEZ Bu bez bo’yinning oldingi qismida joylash gan bo’lib, hiqildoqni oldingi va yon tomonlaridan yopib turadi. Uning massasi chaqaloqda 1 g, 5 - 10 yoshli bolalarda 10 g, kat talarda 25 - 30 g gacha bo’ladi 1 - qalqonsimon bez; 2 - ayrisimon bez

Qalqonsimon bez tiroksin gormonini ishlab chiqaradi. Tirok sinning 65% dan ko’prog’i yod moddasidan iborat. Bu gormon orga nizmda moddalar almashinuvi jarayoni normal o’tishida muhim rol o’ynaydi. U yurak ishining gumoral yo’l bilan boshqarilishida ishtirok etadi. Tiroksin bolalarning o’sishi va rivojlanishida, asab tizimi funksiyasining normal takomillashuvida katta ahamiyatga ega. Gipotireoz, ya’ni qalqonsimon bez funksiyasining pasayishi bola tug’Ugandan keyin turli yoshlarda va, hatto, katta odamda ham ayrim sabablarga ko’ra yuzaga kelishi mumkin. Kasallikning og’ir ko’rinishlarida bemorning tanasi shishadi, aqliy faoliyati zaiflashadi, ya’ni esda saqlash, o’zlashtirish qobiliyati pasayadi. 2-ENDOKRINOLOG: ENDEMIK BUQOQENDEMIK BUQOQ Ba’zi joylarda, ayniqsa, buloq suvidan foy dalaniladigan joylarda suv va tuproq tarkibida yod moddasi kam bo’ladi. Shuning uchun bu joylarda yashovchi aholi o’rtasida endemik buqoq ko’p uchraydi. Bu kasallikda qalqonsimon bezning hajmi kattalashib, bo’yinning oldingi qismida shish (buqoq) hosil bo’ladi. Tireotoksikoz qalqonsimon bez funksiyasining kuchayishi, tiroksin gormoni normadan ko’p sintezlanishi natijasida sodir bo’la digan kasallikdir. Uni aniqlagan olimning nomi bilan Bazedov kasalligi deb ham yuritiladi (57- rasm). Bu kasallikda qalqonsimon bezning hajmi kattalashib, ba’zan bo’yinning oldingi sohasi bo’rtib chiqadi. Bemorda ko’zning chaqchayishi, ko’p terlash, asabiylashish, uyqusizlik, ozish, yurak o’ynash holatlari sodir bo’ladi. Kasallik o’z vaqtida davolanmasa, bemor asabiylashadi, juda ozib ketadi. Kasallikning og’ir turida bemor jarrohlik yo’li bilan davolanadi (qalqonsimon bezning bir qismi olib tashlanadi). 3-ENDOKRINOLOG: QALQON ORQA BEZIQALQON ORQA BEZI Bu bez to’rtta bo’lib, qalqonsimon bezning orqa yuzasiga yopishib turadi. Ularning umumiy og’irligi 100 - 150 mg ni tashkil qiladi. Qalqon orqa bezlaridan paratireoidin yoki paratgormon ishlanib chiqadi. Bu gormon odam organizmida kalsiy-fosfor almashinuvini tartibga solib turadi. Gormon kam ishlab chiqarilsa, nerv-muskul tizimining qo’zg’aluvchanligi ortib, odamning qovoqlari, lablari pirpirab uchadi, qo’llari qaltiraydi. Gormon juda kamayib ketsa,

soch to’kiladi, suyaklar yumshab, egiluvchan, mo’rt bo’lib qoladi, nerv-muskul sistemasining qo’zg’aluvchanligi ortib ketib, odam tanasining umumiy qaltirashi, ya’ni tutqanoq (tetaniya) holati yuzaga keladi. Qalqon orqa bezlarining funksiyasi ortib, paratgormon ishlab chiqarilishi ko’paysa, nerv-muskul sistemasining qo’zg’aluvchanligi pasayib, tana muskullari bo’shashib qoladi, odam umumiy holsizlanadi, tez charchaydi. 4-ENDOKRINOLOG: AYRIMSIMON BEZAYRIMSIMON BEZ Bu bez to’sh suyagining orqa yuzasida joy lashgan. Uning massasi chaqaloqlarda 12 g bo’lib, to balog’atga yetish davrigacha, ya’ni 14-15 yoshgacha kattalashib, 30-40 g ga yetadi. So’ngra bezning hajmi asta-sekin kichiklasha boradi. Ayrisimon bez timozin gormonini ishlab chiqaradi. U bolalar ning o’sishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi, jinsiy bezlar funksiyasini pasaytirib, bolaning balog’atga yetishini susaytiradi. Bundan tashqari, timozin limfotsitlar hosil bo’lishini kuchaytirib, orga nizmning immunitet xususiyatini oshiradi. 5-ENDOKRINOLOG: BUYRAKUSTI BEZLARIBUYRAKUSTI BEZLARI Buyrakusti bezi (1); buyrak (2). Bu bezlar ikkita bo`lib, nomiga monand o’ng va chap buyraklarning ustki qismida joylashadi. Ularning birgalikdagi og’irligi 10-20 g. Buyrakusti bezlari ikki qavat: ustki - po‘stloq va ichki - miya qavatidan iborat. Buyrakusti bezining po’stloq qavatida mineralokortikoid, glukokortikoid, androgen va esterogen gormonlari, ichki qavatida noradrenalin va adrenalin gormonlari ishlab chiqariladi. Ularning hammasi odam hayotida muhim ahamiyatga ega.

Mineralokortikoid gormoni organizmda mineral tuzlar alma shinuvi boshqarilishida ishtirok etadi. Glukokortikoid gormoni organizmda oqsil va uglevod almashi nuvini boshqarishda ishtirok etadi. Ular ta’sirida qonda qand, jigarda glikogen miqdori ortadi. Androgen va esterogen gormonlari erkaklar va ayollarning jinsiy bezlari funksiyasini kuchaytiradi. Buyrakusti bezlarining ichki — miya qismida noradrenalin va adrenalin gormonlari ishlab chiqariladi. Bu ikkala gormonning ta’siri bir xil bo’lganligi uchun ular birgalikda katexolamin deb ham yuritiladi. Bu gormonlar arterial qon bosimini oshiradi, yurak qisqarishini tezlashtiradi, to’qimalarda moddalar almashinuvini kuchaytiradi. 6-ENDOKRINOLOG: ME`DAOSTI BEZIME`DAOSTI BEZI Bu bez me’daning pastki va orqa sohasida birin chi bel umurtqasi ro’parasida joylashgan bo’lib, uzunligi 16 - 20 sm, massasi 70 - 80 g. Me’daosti bezi aralash bez bo’lib, to’qimasining 98 - 99% i tashqi sekretsiya funk siyasini bajarib, ovqat hazm qilishda ishtirok etuvchi fermentlarni ishlab chiqaradi. Bez to’qimasining 1 - 2% i, ya’ni Langergans orolchasi deb ata luvchi qismi ichki sekretsiya funksiyasini bajaradi. Bezning Langergans orolchasida insulin gormoni ishlab chiqariladi. Insulin gormoni qondagi qand mod dasining ortiqcha qismi jigar va muskul to’qimalarida glikogen moddasi sifatida zaxira holda to’planishini ta’minlaydi. 7-ENDOKRINOLOG: QANDLI DIABET KASALLIGIQANDLI DIABET KASALLIGI Me’daosti bezining insulin ishlab chiqarish funksiyasi alohida ahamiyatga ega, chunki bezning bu funksiyasining buzilishi aholi orasida ko’p tarqalgan qandli diabet kasalligi kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Sog’lom odam qonida qandning normal miqdori 80 - 120 mg % bo’ladi, qandli diabet kasalligida esa uning miqdori 150 - 250 mg % ga ko’tarilib, undan ham ortib ketishi mumkin. Qondagi qandning miqdori normal bo’lganda, u buyrak orqali siydik bilan tashqariga chiqarilmaydi, ya’ni sog’lom odamning siydigida qand mutlaqo bo’lmaydi. Qonda qandning miqdori 140 - 150 mg % dan oshaversa, u siydik bilan tashqariga chiqarila

bosh laydi. Bunday bemorlar tez chanqaydi va ko’p suv iste’mol qiladi. Iste’mol qilingan ovqat tarkibidagi uglevodlar hujayra va to’qima- larda o’zlashtirilmasdan, siydik bilan tashqariga chiqib ketishi tufayli bemor tez och qoladi va tez-tez ovqat iste’mol qilishga majbur bo’ladi. Aks holda ten ostidagi zaxira yog’ moddalari parchalanib, glukozaga aylanadi, hatto hujayra va to’qimalar tarkibidagi oqsil, yog’ moddalari ham glukozaga aylanib, qonga o’tadi va undan siydik bilan tashqariga chiqariladi. Buning oqibatida bemor ozadi, kuchsizlanadi, ish qobiliyati pasayadi. 8-ENDOKRINOLOG: JINSIY BEZLARJINSIY BEZLAR Erkaklarning jinsiy bezlariga bir juft moyaklar (urug’don), moyak ortig’i, prostata bezi kiradi. Moyaklar ellipssimon bo’lib, massasi katta odamda 20 - 36 g bo’ladi. Ularda erkaklik jinsiy hujayralari (spermatozoidlar) va erkaklik jinsiy gormoni (testosteron) ishlab chiqariladi. Moyaklarning bu funk siyasi o’smirlik davrida (12 - 15 yosh) boshlanadi va keksayish davriga qadar davom etadi. Testosteron gormoni o’smirlarda balog’atga yetish belgilari yuzaga kelishiga ta’sir ko’rsatadi. Ayollarning jinsiy bezlariga bir juft tuxumdon kiradi. Tuxum donlar kichik chanoq bo’shlig’ida joylashgan bo’lib, katta yoshli ayollarda ularning massasi 5—6 g bo’ladi. Tuxumdon bachatldnning orqa qismiga yopishib turadi. Tuxumdonda jinsiy gormonlar ishlab chiqariladi. Bu gormonlar bevosita qonga quyiladi. Ular qiz bolaning o’smirlik davridan ishlab chiqarila boshlaydi va unda ikkilamchi, ya’ni ayollik jinsiy belgilari hosil bo’lishini ta’minlaydi. Bundan tashqari, tuxumdonlarda pufakchalar to’plami — fol likulalar bo’ladi. Ularda jinsiy hujayralar (tuxum hujayralar) paydo bo’ladi va yetiladi. Tez-tez shamollash, angina, gripp kabi kasalliklar tuxumdon ning yallig’lanishiga sabab bo’ladi. Kasallik o’z vaqtida davolanmasa, tuxumdonning funksiyasi buziladi, ayolda farzand’ko’ rish xususiyati yo’qolishiga sabab bo’ladi.

Har bir endokrinolog shifokor o’ziga tegishli rejani tushuntirayotganda kompyuter yordamida ekranda namoyish etilgan rasmlardan foydalanib tushuntiradi. Undan so’ng o’quvchilar o’zlarini qiziqtiradigan savollar bilan shifokorlarga murojat qiladilar. 1. Endemik buqoq kasalligini kelib chiqishini belgilari haqida tushuncha bersangiz va bu kasallikni oldini olish mumkinmi? 2. Tutqanoqlik kasaligi qaysi gormon yetishmasligidan kelib chiqadi? 3. Ayrisimon bezning asosiy vazifasi nima? 4. Qandli diabet kasalligini davosi topilganmi? O’quvchilar tomonidan berilgan savollarga endokrinologlar javob beradilar. Undan so’ng o’qituvchi yangi mavzuga doir qo’shimcha ma’lumotlar aytadi, umimlashtiradi. Shundan so’ng o’quvchilarga yangi mavzu bo’yicha dars rejasiga asosan topshiriq beriladi. YANGI MAVZUNI MUSTAHKAMLASHYANGI MAVZUNI MUSTAHKAMLASH Yangi mavzuni mustahkamlashga doir test olinadi. O’quvchilarga quyidagi tartibda tayyorlab qo’yilgan test jadvali tarqatiladi. Sinf ______ Ish________________________________ 1 2 3 4 5 A B C D

TEST SAVOLLARI: 1. Qalqonsimon bez massasi 5-10 yoshli bolalarda necha grammgacha bo’ladi? A. 10 g B. 1 g C. 12 g D. 25-30g 2. Tutqanoq ya’ni tetaniya holati qaysi gormonning odam organizmida juda kam ishlab chiqarishi natijasida kelib chiqadi? A. Timozin gormoni B. Paratgormon gormoni C. Melatonin gormoni D. Intermidin gormoni 3. Aralash bezlarni toping? A. Quloq oldi, til osti va jag’ osti B. Gipofiz , meda osti , epifiz C. Me’da osti , jinsiy bezlar D. Ayrisimon bez , jinsiy bez , buyrak usti bezlari 4. Odam organizmida mineral tuzlar almashinuvi boshqarilishida ishtirok etadigan gormon qaysi? A. Insulin gormoni B. Androgen va estrogen gormoni C. Glikokortikiod gormoni D. Mineralokortikoid gormoni 5. Sog’lom odam qonida qandning normal miqdori qanchqga teng? A. 50- 70 mg % B. 150- 250 mg % C. 150-180 mg % D. 80-120 mg% O’qituvchi ekranda test savollarini namoyish qilib ko’rsatib beradi

va har bir test savolini 2 marotabadan o’qib beradi. O’quvchilar to’g’ri javobni belgilaydilar. Namuna: Agar 1 savolni A punkti to’g’ri bo’lsa , quyidagicha belgilanadi. Sinf ______ Ish________________________________ 1 2 3 4 5 A B C D Test savollari mana shu tartibda bo’lsa , quyidagicha belgilanadi. Keyin o’quvchilarning javoblari tezlik bilan yig’ib olinadi va oldindan tayyorlangan shablonga har bir javob qo’yib ko’riladi. Bunda har bir o’quvchining testni to’g’ri yoki no’to’g’ri belgilagani tezlik bilan ma’lum bo’ladi, ya’ni nechta test savollarni to’g’ri topgani aniqlanadi. Shablon quyidagicha: Sinf ______ Ish________________________________ 1 2 3 4 5 A B C D

Kartochkadagi (shablondagi) bo’yalgan joylar ochiq holatda bo’ladi. Mana shu usul bilan o’quvchilarni test savollariga qanchalik to’g’ri javob qaytarganligi aniqlanadi. Yangi mavzuni qanchalik o’zlashtirganliklari ma`lum bo`ladi. Undan keyin darsimizni “Cho’qqiga intilamiz” deb nomlanadigan qismi boshlanadi. O’quvchilarni tezlik bilan o’tirgan joylari bo’yicha 3 ta guruhga ajratamiz va magnet yordamida “Cho’qqiga intilamiz” deb nomlangan harakatli o’yinni magnitli doskaga yopishtiramiz. I II IIICho`qqiga intilamiz

Oldindan tayyorlab qo’yilgan biologik atamalar yozilgan kartochkalarni teskari tomonini o'girib o’qituvchi stoliga qo’yiladi. O’quvchi taklif qilinadi. Avval 1-grdan o’quvchi taklif qilinadi u kartochkani olib o’qiydi. Unga javob bera olsa, I-gurihga tegishli qatorning eng pastki qismidagi joyga kiritib qo’yiladi. Undan so’ng II-guruh va III-guruh shu tarzda javob berib pastdan yuqoriga tomon biologik atama yozilgan kartochkalarni joylab boradi. Misol uchun: I-guruhdan o’quvchi chiqdi va biologik atamani o’qidi, lekin unga izoh bera olmadi, bu holda I-guruhdan xoxlovchi o’quvchi javob beradi va kartochkani joylaydi. Bu harakatli o’yin qo’llanilganda quyidagi natija hosil bo’ladi. gistologoya interita-sklerozsitalogiyafiziologiya gipoderma protiaza enteritbotulizm garmon derma kolitlipaza singa insult I II IIICho`qqiga intilamiz

Demak 1 guruh a’zolari barcha pog’onalarni bosi o’tdilar . Ular cho’qqini zabt etdilar. 2 guruh a’zolari cho’qqini zabt etishlari uchun ikki pog’ona qoldi. 3 guruh a’zolari cho’qqini zabt etishlari uchun bir pog’ona qoldi. Natija: I guruh – 1 o’ri III guruh - 2 o’rin II guruh – 3 o’rin RAG’BATLANTIRISH:RAG’BATLANTIRISH: Uyga vazifa : Darslikdagi 35-36 mavzularni mukammal o’qib o’rganib kelish. 55-57 rasmlarni chizish

O'xshashlar

Qonning tarkibi va shaklli elementlari

inson tanasining tuzilishi va vazifalarining evolyutsion taraqqiyoti hujayra haqida umumiya tushuncha 8-sinf