Kesimning ifodalanishi. Ot-kesim, ularda -dir shaklining qo‘llanishi - Tilshunoslik - Dars ishlanmalar

Kesimning ifodalanishi. Ot-kesim, ularda -dir shaklining qo‘llanishi

Yuklangan vaqt:

24.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4428.7109375 KB

Ko'chirib olish

9-sinfO‘zbek tili “ EKOLOGIYA VA BIZ” (Kesimning ifodalanishi. Ot-kesim, ularda -dir shaklining qo‘llanishi)

1- topshiriq. Rasmdan foydalanib, berilgan tayanch so‘z va so‘z birikmalari ishtirokida gaplar tuzing. Tayanch so‘z va birikmalar: ekologiya, tabiat va biz, ekologik muammolar, salomatlik asosi, atrof-muhit, toza saqlash, suvni ifloslantirmaslik, isrof, noyob, salomatlik. Namuna: Tozalik – salomatlik garovi.

2-topshiriq. Matnni o‘qing, mazmunini so‘zlab bering. Matnga oid savollar tuzing. Suv hayot demakdir Suv – hayot manbai, inson salomatligining garovi. Odam o‘zini yaxshi his qilishi uchun faqat toza ichimlik suvidan foydalanishi kerak. Bugungi kunda suvni tejab ishlatish, ariq va anhorlarga axlat tashlamaslik haqida uka-singillarimizga gapirib bersak, o‘zimiz ularga o‘rnak bo‘lsak, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Suvga tupurish, unga xascho‘p tashlash hamda isrof qilish qadimdan qoralangan. Suv nafaqat inson uchun, balki butun tabiat, o‘simlik va hayvonot dunyosi uchun ham juda zarur. Agar suv bo‘lmasa butun borliq, shu jumladan insoniyat ham yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. Shuning uchun, aziz o‘quvchilar, suvdek noyob xazinamizni asraylik. Shunda ona tabiat bizga o‘zining barcha boyliklarini in’om etib, el-yurtimiz boybadavlat, farovon yashaydi.

Lug`atni yod oling! tejamoq – экономить manba – источник maqsadga muvofiq – целенаправленно xas-cho‘p – мусор insoniyat – человечество borliq – окружающий мир, вселенная tupurish – плевать, плеваться

Qoidani bilib oling! Kesim gapning markaziy bo‘lagi hisoblanib, ega haqida ma’lumot beradi. U nima qildi?, nima qilyapti?, nima qildi? so‘roqlariga javob bo‘ladi. Masalan: Men maktabga boraman. Fe’ldan boshqa so‘z turkumlari bilan ifodalangan kesim ot-kesim deyiladi. Ot-kesimlar quyidagicha ifodalanadi: Ot bilan: O‘zbekistonning poytaxti – Toshkent. Sifat bilan: Bizning yurtimiz juda go‘zal. Harakat nomi bilan: Bizning maqsadimiz a’lo baholarga o‘qish. Olmosh bilan: Bizning maktabimiz – shu. Ibora bilan: Tepa sochi tikka bo‘ldi.

1-mashq. Quyidagi so‘zlardan foydalanib, gaplar tuzing va kesimni aniqlab, ifodalanishini tushuntiring. Taklif, mutaxassis, dengiz, o‘rmon, ma’lumot, musaffo, olim, ustoz, maslahat, loyiha.

2-mashq. Gaplarni ko‘chiring va ot-kesimlarni aniqlang. 1. Yaxshi ro‘zg‘or – jannat, yomon ro‘zg‘or – do‘zax. 2. Usti yaltiroq, ichi qaltiroq. (Maqol) 3. Birniki – mingga, mingniki – tumanga. (Maqol) 4. Oltita bolani bag‘riga olgan Mahkam taqachi – shu. 5. Sizdan umidim ko‘p. 6. Yo‘qoling, siz bilan adi-badi aytishishga vaqtim yo‘q. 7. Burchimiz – a’lo o‘qish. 8. Bu qarorni amalga oshirishdagi birinchi qadam – o‘qish, o‘qiganda ham a’lo o‘qish edi.

3-mashq. Berilgan gaplardan ot-kesimni toping, qaysi so‘z turkumi bilan ifodalanganini qavs ichida yozing. Namuna: Vazifamiz – maktabda yaxshi o‘qish. (harakat nomi) 1. Akam uchuvchi bo‘ldi. 2. Oydin a’lochi qiz. 3. Bizning sinf – to‘qqizinchi. 4. Har narsaga qiziqish biz uchun eski odat. 5. Bu – siz uchun katta sinov. 6. Mehnat qilsang, baxting ochiladi. 7. Inson tabiatning bir qismidir.

3-topshiriq. Matnni o‘qing va berilgan topshiriqlarni bajaring. Ekologik madaniyat tabiatni barcha go‘zalliklari bilan his qilishdan, sevishdan boshlanadi. Har bir inson tabiatdan bahra oladi. Ammo bu hali tabiatga muhabbat degani emas. Tabiatga muhabbat uni tushunishdan, uning go‘zalliklarini anglashdan, tabiat bilan munosabatga kirishishdan boshlanadi. Madaniyatli kishi tabiat va jamiyat o‘rtasidagi muvozanatni saqlaydi. Jo‘mraklardan ortiqcha suv oqishiga yo‘l qo‘ymaydi. Suv havzalarini ifloslantirmaslik , axlatni duch kelgan joyga to‘kmaslik , turar-joylarni ozoda saqlash, ko‘chat va gullarni sindirmaslik hamda ularni ekish, hayvonlarga g‘amxo‘rlik qilish, qushlarni parvarishlash, xonadon va xiyobonlarni gulzorga aylantirish kabi harakatlarni amalga oshirish ekologik madaniyatning eng oddiy ko‘rinishlari sanaladi. Biz kelajak avlodlarga yaratgan ma’naviy va moddiy boyliklarimizni, bizgacha mavjud bo‘lgan tabiatni, shu bilan birga ekologik madaniyatimizni ham meros qoldiramiz.

Matn yuzasidan topshiriqlar 1. Matnga sarlavha toping. Ona tilingizga tarjima qiling. 2. Ma’naviy va moddiy boylikni qanday tushunasiz. 3. Madaniyatli kishi jumlasiga ta’rif bering. 4. Quyidagi jumlani davom ettiring: ekologiyani asrash uchun ...

4-mashq. Savollarga yozma ravishda javob bering. 1. Turli chiqindilarni daryo va kanallarga oqizilishi nimalarga olib keladi? 2. Bugungi kunda suvni qanday tejash kerak? 3. Nega suv – hayot manbai deyiladi? 4. Ona tabiat inson hayotida qanday o‘rin egallaydi? 5. El-yurtimiz farovon yashashi uchun tabiatga qanday munosabatda bo‘lishimiz kerak?

4-topshiriq. Matnni o‘qing, uning mazmuni asosida berilgan savol va topshiriqlarni bajaring. Tabiatda go‘yoki yer maydonining muayyan joylari aynan qandaydir xo‘jalik tarmog‘ini joylashtirish uchun yaratilgan ko‘rinadi. Har bir joy xo‘jalik va aholini muayyan miqdorda sig‘dira oladi, shunga ko‘ra, undan ortig‘i tabiiy muvozanatni, ekologik vaziyatni buzadi. Tabiat muvozanatining buzilishiga, asosan, dunyo iqtisodiyotida ishlab chiqarishning tez rivojlanib borishi, tabiiy boyliklarni keskin o‘zlashtirish hamda aholi sonining tez o‘sib borishi sabab bo‘lib, bu turli tabiiy ofatlarga olib kelmoqda. Bugungi kunda iqtisodiy masalalarni yechishda ekologik muammolarga e’tibor berish asosiy vazifalarimizdan biri bo‘lib qoldi.

Matn yuzasidan savol va topshiriqlar 1. Matnga sarlavha qo‘ying. 2. Nima uchun tabiatda har bir narsa o‘z o‘rniga ega deymiz? 3. Ishlab chiqarishning o‘sishi nimalarga bog‘liq? 4. Ekologik vaziyatning o‘zgarishiga nimalar ta’sir etmoqda? 5. Tabiiy ofatlar nimalar oqibatida yuz bermoqda? 6. Sizning mahallangizda qanday ekologik muammolar bor?

5-mashq. Maqollarni o‘qing, mazmunini izohlang, ona tilingizga tarjima qiling. Baliq suv bilan tirik. Bir yil tut ekkan kishi, yuz yil gavhar teradi. Bir kishi ariq qaziydi, ming kishi suv ichadi. Yomg‘ir bilan yer ko‘karar, duo bilan el ko‘karar. Yer haydasang kuz hayda, kuz haydamasang yuz hayda. Bitta daraxt kessang, yuzta ko‘chat ek.

DARSNING YAKUNI: O 'quvchilarni baholash :

UYGA VAZIFA: Hozirgi kunda dolzarb hisoblangan ekologik muammolar haqida ma’lumot yozing.

Foydalanilgan adabiyot Rafiyev A. Muxamedjanova G. O‘zbek tili: Ta’lim rus va qardosh tillarda olib boriladigan maktablarning 9-sinfi uchun darslik /A. Rafiyev. — Qayta ishlangan 4- nashri. — T: „O‘qituvchi“ NMIU, 2019.– 128 b.

USHBU TAQDIMOT SLAYDI mahsulotidir. DIQQAT! Ushbu mahsulotni tijoriy maqsadda ko‘paytirish javobgarlikka sabab bo‘ladi!

O'xshashlar

“Mehnat baxt keltirar” (fe’l-kesim, ularda yordamchi fe’llarning qo‘llanishi)

Ot so’z turkumi

Kesim tobe gapli qo'shma gaplar.

Aniqlovchi dars ishlanma

Sodda yig’iq va sodda yoyiq gap