Ko’payish xillari - Botanika - Dars ishlanmalar

Ko’payish xillari

Yuklangan vaqt:

01.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

324 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Ko’payish xillari 1. Darsning maqsadi: Ta’limiy: o’quvchilarga ko’payish, uning xillari, ko’payish jarayonida tirik organizmda ro’y beradigan jarayonlar haqida ma’lumot berish Tarbiyaviy: o’quvchilarga ko’payishning biologik ahamiyati tushuntirish va ularni o’rganish asosida estetik dunyoqarashni shakllantirish Rivojlantiruvchi: darslik ustida mustaqil ishlashni o’rgatish, ko’payishga oid bilimlarni va nutq, muloqotni rivojlantirish. 2. Darsni jihozlari: ko’payish jarayonlari tasvirlangan tablitsalar, test kartochkalari, vegetativ ko’payuvchi o’simliklarning gerbariylari, mikroskop va uning yordamchi buyumlari, sodda hayvonlar ko’payishi olingan preparatlar, qo’shimcha adabiyotlar, darsliklar. 3. Metod: “Kimning xotirasi kuchli” o’yin i , aqliy hujum, guruh bilan ishlash, o’quvchilarni mustaqil chiqishi. 4. Kutilayotgan natija: a) yangi pedtexnologiyalarni samaradorligini namoyon etish, fanga qiziqish uyg’otish. b) ko’payish haqida to’liq ma’lumot olish. c) ko’payishning turli-tuman xillari haqida ma’lumot olish. 5. Darsni shiori: Tabiat qonunlarini o’rganish insoniyat kelajagining garovi! O’tilgan mavzuni so’rab olishdan ilgari o’quvchilarga ma’naviy va iqtisodiy tejamkorlik haqida gapirilib, hozirda fan olamida bo’lib o’tayotgan yangiliklar haqida qisqacha to’xtaladi. So’ng o’quvchilardan “Mitoz” mavzusiga oid test kartochkalari tarqatiladi, ular tayyorlangunlaricha guruh orasiga “Kimning xotirasi kuchli” o’yini o’tkaziladi. Bunda o’quvchilar ichidan kamida uch nafar o’quvchi ajratib olinib ularga oldindan tayyorlab qo’yilgan o’tgan mavzu asosaida tuzilgan biologik terminlardan kamida o’ntasi aytiladi. Ikki o’quvchi sinfdan tashqariga chiqib turadi, qolgani yodida qolgan atamalarni aytadi, tashqaridan bitta o’quvchi kirib u ham yodida qolgan atamalarni aytadi va o’yin shu tariqa davom etadi. O’yin 5 daqiqadan oshib ketmasligi kerak. Test 1. Hujayraning bo’linishga tayyorlanish davri bilan mitoz bosqichlarini davom etshiga nima deyiladi? A. mitoz sikli B. profaza C. sitokinez D. interfaza 1

2. DNKning ikki hissa ortish qaysi fazada amalga oshadi? A. metafaza B. G 1 C.S D.G 2 Savollar : 1. Mitoz qanday fazalardan iborat? 2. Profazada nimalar amalga oshadi? 3. Sitokinez nima va u qachon ro’y beradi? 4. Mitoz fazalari qancha davom etadi? Yangi mavzuni boshlamasdan ilgari bir o’quvchi mitozning biologik ahamiyati haqida ma’lumot beradi Mitozning biologik ahamiyati shundaki mitoz natijasida hosil bo’lgan har bir yangi hujayra bir xil xromosoma to’plami va bir xil genga ega bo’ladi. Mitozda genetik material qiz hujayralar o’rtasida teng taqsimlanadi va ularning xromosoma to’plami diploid to’plamga ega bo’ladi. 6. Yangi dars shakli: bayon denmonstratsiya 7. Yangi mavzu bayoni Reja: 1. Ko’payish xillari: jinssiz va jinsiy ko’payish 2. O’simliklarda jinssiz ko’payish 3. Hayvonlarda jinssiz ko’payish 4. Ko’payishning ahamiyati Organizmlarning ko’payish usullari juda xilma-xil va murakkab bo’lishiga qaramay, uning asosini ikki xil: jinsiy va jinssiz ko’payish tashkil qiladi. Jinsiy bezlarda hosil bo’lgan jinsiy hujayralar ishtirokida boradigan nasllar gallanishi va rivojlanishiga jinsiy ko’payish deyiladi. Bu ko’payish xili evolutsiya davomida paydo bo’lgan bo’lib, unda ota va ona genotiplarining xilma – xil bo’lishi muhim ahmiyatga ega. Jinsiy ko’payish tufayli nasllarning hayotchanligi va organizmlar orasidagi xilma – xillik ortadi. O’simliklar olamida jinsiy ko’payishni yopiq urug’li o’simliklar misolida ko’rish mumkin. Gulli o’simliklar gulidagi changchida otalik, urug’chida esa onalik jinsiy 2

hujayralari yetiladi. Bularning qo’shilishidan murtak rivojlanadi bu yangi organizm demakdir. Changchi va urug’chi bir gulda joylashgan bo’lsa bunday o’simliklarni ikki jinsli o’simliklar deyiladi. Bularga olma, o’rik, behi, gilos kabilar kiradi. Jinsiy hujayralar ishtirok etmasdan, balki somatik hujayralar ishtirokida nasllarning gallanishi va rivojlanishiga jinssiz ko’payish deyiladi. Jinssiz ko’payish tabiatda keng tarqalgan. Ko’pchilik bir hujayrali sodda hayvonlar (amyoba, avglena, tufelka) teng ikkiga bo’linish yo’li bilan ko’payadi. Bir hujayrali suv o’tlari (xlorella, xlomidomonada), sporalilar bir necha bo’laklarga bo’lish yo’li bilan ko’payadi, ko’p bo’laklarga bo’linib ko’payish – shizogoniya deyiladi. Bir va ko’p hujayrali organizmlarda jinssiz ko’payish usullaridan biri kurtaklanishdir. Misol uchun achitqi va gidralar. 3

Achitqining kurtaklanishi Gidraning kurtaklanishi Kurtaklanib ko’payishda, dastlab, ona organism tarkibida yadrosi bo’lgan bo’rtma hosil bo’ladi. U o’sib ona organizm darajasida kattalashadi, so’ngra ajralib mustaqil yashaydi. Ko’p hujayrali chuchuk suv gidrasida kurtak hujayralar guruhidan iborat bo’lib, kurtaklar ona organizm tanasi hisobiga oziqlanib, tez rivojlanadi. Ularning uchida paypaslagichlari va og’iz teshigi paydo bo’ladi. Yosh gidralar biroz o’sgandan keyin ona organizmdan ajralib mustaqil yashay boshlaydi. O’simliklar orasida vegetativ ko’payish keng tarqalgan bo’lib, ular qalamchalari, gajaklari, ildiz bachkisi, tugunaklari, piyozchalari va ildizpoyalari orqali ko’payadi. Kartoshka, batat, shoyigul tugunaklari yordamida, tol, terak, tok, qoraqat qalamchalari yordamida, olma, yantoq, olcha, terak kabilar ildiz bachkisi bilan, qulupnay gajaklari orqali, begoniya bargi, ildiz tugunaklari, iloq, g’umay, shirinmiya, ajriq, hilol ildizpoyalari orqali ko’payadi. Misol uchun hilol tugunagi hisobiga 1m 2 joyda 1800 tagacha o’simlik hosil qiladi. Ayrim hayvonlarda ham vegetativ ko’payish kuzatiladi. Halqali chuvalchanglar tanasi bir necha bo’lakka bo’linganda ularning har biridan alohida organizm rivojlanadi. Hayvonlarda kuzatiladigan 4

vegetativ ko’payish asosida regeneratsiya yoki yo’qotilgan qismni qayta tiklash yotadi. Regeneratsiya umurtqasiz hayvonlar va umurtqali hayvonlar (sudralib yuruvchilar) uchun xosdir. Jinssiz ko’payishda hosil bo’lgan avlod ona organizmning aynan o’xshashi bo’ladi. Jinssiz ko’payishning biologik ahamiyati, organizmning tez ko’payishi va ko’p avlod hosil bo’lishini ta’minlashdan iborat. Jinssiz ko’payish asosida mitoz ko’payish yotadi. 8. Mustahkamlash uchun savollar 1. Ko’payishning qanday xillari mavjud? 2. Jinsiy ko’payish deb nimaga aytiladi? 3. Jinssiz ko’payishning qanday ko’rinishlari mavjud? 4. Qaysi organizmlar jnissiz ko’payadi? 5. Evglena qanday ko’yadi? 6. O’simliklar nimalari orqali vegetativ ko’payadi? 7. Reptiliyalardagi regeneratsiya jarayonini kundalik vaziyatda kuzatib bo’ladimi? 9. Uyga vazifa Mustaqil holda sinssiz ko’payish mavzusiga oid jadval tuzib uni to’ldirish. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Zikiryayev A. va boshq. Biologiya. Sitologiya va genetika asoslari: 9 –sinf. 2. Biologicheskiy ensiklopedicheskiy slovar 3. Verzilin va boshq. Bilogiya o’qitish metodikasi 4. www. nambiolog.zn.uz 5. www. google.ru 6. www. floranimal.ru 5

O'xshashlar

Qo‘ng’ir va qizil suvo’tiar

Eukariot hujayra. Sitoplazma

Hashorotlar olami 2-SINF TABIATSHUNOSLIK

Hujayraning qismlari

Sabzavotlarning ahamiyati