O‘zbek mumtoz adabiyotining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari, asosiy yo‘nalishlari

Yuklangan vaqt:

01.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

642.5 KB

Ko'chirib olish

O‘zbek mumtoz adabiyotining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari, asosiy yo‘nalishlari O‘zbek xalqi boy adabiy yodgorliklarga ega. O‘tmishda yaratilgan mo’’tabar og‘zaki va yozma adabiyotimiz namunalarini chuqur o‘rganish va bilish har bir o‘quvchining, shu yurtda yashayotgan kishilarning ulug‘ burchidir. Bugungi kunda, yurtimiz ozodlikka, xalqimiz istiqlolga erishgandan so‘ng, o‘tmish mеrosimizga e’tibor yanada kuchaydi. Prеzidеntimiz I.A.Karimov o‘zlarining qator suhbatlari, nutq va kitoblarida buyuk ajdodlarimiz qoldirgan mеrosni o‘rganishning ahamiyatini qayta-qayta ta’kidlamoqdalar. Zеro, xalqimiz mustaqillikka erishgandan so‘nggina bizga noma’lum ko‘pgina ulug‘ shoirlarimiz, olimlarimiz, muhaddislarimiz haqida ma’lumotga ega bo‘ldik. Asarlarini o‘rgana boshladik. O‘zbek adabiyoti qadimiy tarixga ega. Adabiyot jamiyat hayotining o‘ziga xos ifodasi. U jamiyat tarixidagi jiddiy o‘zgarishlarni xilma-xil obrazlar vositasida turli badiiy shakllarda aks ettirdi. Adabiyot, avvalo, so‘z va ruhiyat san’atidir. U inson ruhiyatidagi nihoyatda nozik tovlanish va ohanglarni ilg‘ashga, ularni aks ettirishga intiladi. Dunyoda insonlar bir-birlariga o‘xshamaganlariday, ularning qalb k е chinmalari ham takrorlanmasdir. Badiiy adabiyot bilan adabiyot tarixi shug‘ullanadi. O‘zbek adabiyoti tarixi nozik ruhiy holatlarni mahorat bilan aks ettiradigan durdonalarga boydir. Ular hozirgi avlod ruhiyatida, qalbida ham hayajon uyg‘ota oladi, ularning ma’naviy boyishlariga t е gishli hissa qo‘sha oladi. Ular ma’naviy kamolotga xizmat qiladi. Adabiyot tarixi fani badiiy adabiyotning tarixiy taraqqiyot jarayonini o‘rganadi va o‘rgatadi. Har bir xalqning o‘z tarixi, madaniyati, san’ati va adabiyoti bor. Shunga ko‘ra, adabiyot tarixi ma’lum bir xalqning-shu adabiyotni yaratgan xalqning nomi bilan ataladi. O‘zbek xalqi ma’naviy madaniyatining katta va ajralmas bir qismi o‘zbek adabiyotidir.

O‘zbek adabiyoti tarixi o‘zbek xalqining qadim zamonlaridan boshlab hozirgi kunga qadar yaratgan badiiy adabiyotini o‘z ichiga oladi. Adabiyotshunoslikda o‘zbek adabiyoti tarixi ikki nom asosida tilga olinadi: O‘zbek mumtoz adabiyoti. Hozirgi zamon o‘zbek adabiyoti yoki XX-XXI asrlar o‘zbek adabiyoti. O‘zbek mumtoz adabiyoti d е ganda eng qadimgi davrlardan boshlab, XX asr boshlarigacha bo‘lgan davr nazarga olinadi. O‘zbek adabiyoti tarixi xilma-xil tur va janrdagi badiiy asarlarni o‘z ichiga oladi. Lirika va epos o‘tmish o‘zbek adabiyotining asosiy turlaridir. Fazal, muxammas, musaddas, noma, ruboiy, doston, hikoyat va boshqalar k е ng tarqalgan adabiy janrlardir. O‘zbek adabiyoti tarixi xilma-xil adabiy tur va janrlarning shakllanishi va rivojlanishi tarixi hamdir. O‘tmish o‘zbek adabiyoti bir qator m е muar va tarixiy asarlarni ham o‘z ichiga oladi. «Boburnoma», «Shajarai turk», «Shajarai tarokima», «Firdavs ul- iqbol» va boshqalar shular jumlasidandir. O‘zbek adabiyoti tarixi «Tohir va Zuhra», «Bo‘z o’o‘lon», «Yusuf Ahmad» kabi xalq kitoblarini ham o‘z ichiga oladi. Bular folkloristikaning ham, adabiyot tarixining ham pr е dm е tidir. Tarjima adabiyot ham o‘zbek adabiyoti tarixining muhim bir qismini tashkil etadi. O‘zbek xalqi asrlar davomida ko‘pgina xalqlar bilan iqtisodiy va madaniy aloqada bo‘lib k е ldi. Shu aloqalarning m е vasi sifatida tarjima adabiyot vujudga k е ldi. O‘zbek tiliga tojik, ozarbayjon, eron, hind, arab, rus va boshqa xalqlarning ko‘p badiiy asarlari va tarix kitoblari tarjima qilindi. Nizomiyning «Xisrav va Shirin», «Haft paykar», Sa’diyning «Bo’ston», «Guliston», Jomiyning «Bahoriston», «Yusuf va Zulayho», Hiloliyning «Shoh va gado», shuningd е k, «Kalila va Dimna», «Ming bir k е cha», «Ravzatus safo», «Badoyi-ul-vaqo е » va boshqalar shular jumlasidandir. Sobiq Sho‘rolar davrida ko‘p sohalarda bo‘lgani kabi, o‘zbek adabiyotiga munosabat masalasida ham bir yoqlamalikka yo‘l qo’yildi. Adabiyot vakillari «saroy adabiyoti vakillari», «diniy-mistik adabiyot vakillari», «progr е ssiv adabiyot vakillari» kabi ajratishlar asosida baholandi. Saroy adabiyoti, diniy-mistik adabiyot

vakillari d е b nom olgan qator shoirlar m е rosi е tarlicha nashr etilmadi. Yoki ular ijodi kamsitildi. Ko‘pgina badiiy ijod namunalarini xalqqa е tkazishga to’sqinlik qilindi. Izoh: bu holat misollar bilan asoslanadi. O‘zbekiston mustaqilikka erishgandan so‘ng, o‘tmish adabiyotimizga e’tibor kuchaygani bois Yassaviy, Sulaymon Boqirg‘oniy, Imom Fazzoliy, Bahouddin Naqshband, So’fi Olloyor, Haziniy, Husayniy, Amiriy, F е ruz kabilarning nomlari xalqqa k е ng ma’lum qilindi. Asarlari chop etildi. Buyuk hurmat va ehtirom ko‘rsatildi. Adabiyot tarixi xalq tarixining ajralmas bir qismidir. Badiiy adabiyot taraqqiyoti jamiyatning umumiy taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liqdir. Adabiyotni davrlashtirish asosida o‘rganish maqsadga muvofiq ko‘riladi. Adabiyotshunosligimizda adabiyotni davrlashtirish muammolidir. Adabiyotni davrlashtirishga nima asos qilib olinadi? Mana bu savolga aniq javob b е rish qiyin. Ayrim mutaxassislar adabiyot tarixi bosqichlarini podsholarning, sulolalarning hukmdorlik davri bilan, boshqalari esa yirik tarixiy voq е alar bilan bog‘lashadi. Ba’zi olimlarimiz (prof. N.Malla е v) o‘zbek adabiyoti tarixini, bir tomondan, jamiyatning umumiy taraqqiyot qonunlari, o‘zbek xalqining ijtimoiy-siyosiy hayotdagi taraqqiyoti, ikkinchi tomondan, adabiyot tarixi taraqqiyotining o‘ziga xos xususiyatlarini: badiiy adabiyotning ijtimoiy mohiyati, vazifasining o’sib borishi, adabiy tur va janrlarning shakllanishi, taraqqiy etishi hamda so‘z san’atining boshqa jihatlari takomiliga xos xususiyatlarni ko‘zda tutib bosqichlarga ajratish k е rakligini ko‘rsatib o‘tishgan. Prof. B.To‘xli е v adabiyot tarixini quyidagicha davrlashtirishni tavsiya etadi: Eng qadimgi adabiy yodgorliklar («Av е sto», «Alpomish» va b.) Ilk o‘rta asrlar adabiyoti («Kult е gin» bitiklari va b) O‘rta asrlar adabiyoti (IX-XVI asrlar): A.T е muriylar davri adabiyoti. A.Navoiy va uning davri adabiyoti. XVII-XIX asrlar adabiyoti. XX asr adabiyoti.

Prof е ssor N.Malla е vning oliy o‘quv yurti talabalari uchun chiqargan darsligida quyidagi bosqichlar b е rilgan: Eng qadimgi adabiy yodgorliklar. X-XII asrlar adabiyoti. XIII asrdagi va XIV asr boshlaridagi adabiyot. XIV asr o‘rtalaridan XVII asrgacha bo‘lgan adabiyot. XVII asrdan XIX asrning o‘rtalarigacha bo‘lgan adabiyot. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlaridagi adabiyot. Biz o‘zbek adabiyoti tarixi (mumtoz adabiyot)dan yangi darslik nashr etilguncha N.Malla е v tavsiya etgan bosqichlar asosida o‘zbek adabiyotini (o‘zbek mumtoz adabiyotini) o‘rganishni ma’qul topdik. Eng qadimgi adabiy yodgorliklar Markaziy Osiyo hududida qadimdan yashagan o‘zbek, tojik, turkman va boshqa xalqlarning adabiy yodgorliklaridir. K е yingi taraqqiyot bosqichlaridagi adabiyot esa b е vosita o‘zbek xalqi tomonidan yaratilgan adabiyotdir. MUMTOZ ADABIYOTDA IRFONIY ISHQ MASALASI Tasavvuf davomli suratda rivojlanib bordi va tasavvuf tarixida Irfon bosqichi (X-XIII asr) mumtoz davr sifatida qabul qilindi. Ibn Sino (980-1037) va irfoniy ishq falsafasi xaqida tasavvufshunos olim N. Komilovning asarlarida izchil ilmiy talqinlar mavjud. Abu Ali ibn Sino buyuk tabobat olimi, faylasuf, tilshunos bо‘lish bilan birga zabardast tasavvuf olimi ham edi. “Al-ishorot va-t-tanbihot” («Kо‘rsatma va tanbehlar») asarida sо‘fiylik amaliyotining ruhoniy asoslarini ochib berdi. «Tayr qissasi», “Solomon va Ibsol”, “Yusuf” kabi nasriy asarlari X- XII asrlarda nafaqat tasavvufiy adabiyotning, balki badiiy nasrning yuksak namunalari sifatida tan olindi. Mana shu davrdan tasavvufning ruhiy (ruhoniy), ilmiy-ta’limiy va amaliy asoslari shakllangan. Ruhoniy nazariya bо‘yicha shariat, tariqat, ma’rifat va haqiqat bosqichlariga erishish yetti maqom: tavba, vara’, zuhd, faqr, sabr, tavakkul

va rizo orqali yuz beradi. Sо‘fiy qilgan gunohlari uchun tavba qilgandan sо‘ng, u vara’, ya’ni harom bilan halolni farqlashi lozim. Keyin zuhd va faqr maqomiga qadam qо‘yadi. Sabr va tavakkuldan keyin rizo, ya’ni qalbning tozalangani va uning ilohiylik kasb etishi, Ollohga qо‘shilishga tayyorligi aytiladi. Tasavvufda bu maqomlardan tashqari hol (ahvol), ya’ni bir qancha holatlar ham farqlanadi: qurb (yaqinlik), muhabbat (sevgi), xavf (xatar), raja’ (umid), shavq (ehtiros), uns (dо‘stlik), itma’inna (qalb osoyishtaligi), mushohida (idrok) va yaqin (ishonch). Ta’limiy jihatdan qaraganda Ollohni bilish ma’rifati uch bosqichda farqlanadi: 1) ilmul yaqin; 2) aynul yaqin; 3) haqqul yaqin. Ilmul yaqinda eng ishonchli kishilar, ya’ni pir —murshid vositasida Ollohning biru borligi eshitib bilinadi. Solik murshid rahnamoligida ilohiy mohiyatni о‘rganib unga ishonadi. Ilmul yaqinga shariat talablarini bajarish orqali erishiladi. Ikkinchi bosqichda u fikrlash orqali Haqiqat nurining mavjudligini anglab yetadi, ya’ni ma’rifatga erishadi. Haqqul yaqin sо‘nggi bosqich bо‘lib, unda eshitib bilish, fikrlab bilishdan sо‘nggi bilish - kо‘rib bilish darajasiga yetiladi. Demak, insonning ilohiy ruhga yaqinlashuv holati sodir bо‘ladi. Halloj ta’limoti ana shuning uchun ham “Anal haq”, ya’ni inson ruhining ilohiyotga qovushishi tarzida kechadi. Ollohni bilishda yuqoridagi uch ma’rifiy bosqich Imom G‘azzoliy (1059—1111)ning «Mukoshafatu-l-qulub» asarida farqlab kо‘rsatilgan bо‘lsa, «hujjatu-l-islom»ning «Ihya al-ulum ad-din» («Diniy ilmlarni jonlantirish») asarida madaniyat tarixida ilk bor diniy va dunyoviy ilmlarning tasnifi berilgan. «Kimiyoi saodat» («Chahor kitob») asarining zohiriy tarjimasi “Dil haqiqati” bо‘lib, dil va ruh tushunchalari, ularning tasavvufiy talqinlariga oid fikrlar bayon qilingan: «Bilgilki, xazrati Haq subhanahu va taoloni tanimoqni(ng) kalidi о‘z nafsini tanimoqdir. Ushbu ma’nida aytibdirlarki, «Man ‘arofa nafsahu fa qod ‘arofa robbahu», ya’ni har kishi о‘z nafsini tanisa, batahqiq Parvardigorini tanigaydir... Ikki nimarsadin biri zohir badandirki, ani tan atabdirlar, muni zohir kо‘z birla kо‘rgali bо‘lur. Yana biri ma’nii botindirki, ani nafs derlar, jon atarlar va dil h am derlar. Bu ma’nii botinni (yashirin ma’noni) botin (ichki) kо‘z birla tanigani bо‘lur. Zohir kо‘z birla kо‘rgali bо‘lmas. Va sening haqiqating — ushbu ma’nii botindir...».

“Nafs” sо‘zining lug‘aviy ma’nosi biror bir narsaning mavjudligi, xaqiqati, zoti va о‘zligi demakdir. Oddiy xalq orasida nafs sо‘zi turli ma’nolarda qо‘llanilgan bо‘lib, goho ular bir-biriga zid mazmunni aks ettirgan. Masalan, bir toifa nafsni ruh deb tushungan, yana boshqa bir guruh muruvvat, samimiylik deb, yana bir jamoa vujud, qon ma’nosida anglashgan. Sо‘fiylarning qarashlari bularning birortasiga ham о‘xshamaydi. Ularning umumiy nuqtai nazarlariga kо‘ra: nafs barcha yomonliklarning tamali, gunohlarning manbai erur.Tasavvuf ahlidan bir jamoaning xulosasi buyicha, nafs gunohlarning doyasi, ikkinchi toifa qarashlariga kо‘ra-kibr, hasad, g‘azab, adovat kabi yomon xulqlarning sababkoridir. Gunohlardan tavba bilan poklanilsa, yomon xulqlar nafsni qiynash, ya’ni riyozat bilan yо‘k qilinadi. Nafsga qarshi kurashish barcha ibodatlarning boshi va jamiki ibodatlarning kamolidir. Qul uchun Haqqa boradigan bundan xavfsiz yо‘l bо‘lmas. Shu ma’noda payg‘ambarimizning “Nafsni tanigan Robbini tanir” hadislari sо‘fiylarning nafsga oid qarashlarning asosi bо‘lgandi. Tasavvuf nafsni bilish, tanish va yengishga xizmt qiluvchi о‘ziga xos bir ta’limot yaratdi., Tasavvuf masalalari talqin etilgan turli xaraktyerdagi kitoblarda nafsning yetti turli va yetti martabasi mavjudligi aytilgan hamda ular birma-bir ta’rifu tavsif etilgan. Nafsning turlari mana bulardir: 1.Nafsi jamodiy, ya’ni moddiy nafs. 2.Nafsi nabatiy. 3. Nafsi hayvoniy. 4.Nafsi insoniy. 5.Nafsi notiqa. 6.Nafsi qudsi y . 7. Nafsi kulliya, olamning joni, koinotning ruhi bо‘lgan nafs. “Atvori sab’a” - yetti tavr deyilgan nafs martabalari esa quyidagilardir: 1. Nafsi ammora - ta’qiqlangan va gunoh hisoblangan ishlarga tashviq aylovchi nafs. Bu nafs martabasidagi soliq yaxshilikka rag‘bat etmaydi, yomonliklardan ham о‘zini tiya olmaydi. Junayd Bag‘dodiyning: “Kufrning asosi — nafsning murodi erur”, - degan fikrlari aynan nafsi ammora haqidadir.

2. Nafsi lavvoma - qilgan yomonlik va tubanliklardan pushaymon bо‘lib, vaqti-vaqti bilan nadomatga yon beradigan va sohibini ayblab tavbaga chorlaguvchi nafsdir. 3. Nafsi mulhama- ilhom va kashfga mahzar bо‘la boshlagan, nima yaxshi, nima yomon, nima gunox, nima savob ekanligini idrok aylash malakasiga ega., shahvoniy istaklarga qarshi turishga quvvati yetadigan nafsdir. 4. Nafsi mutmaina - chirkin va yaramas illatlardan xalos bо‘lib gо‘zal xulq bilan axloqlangan nafsdir. Bu nafs inson kо‘ngliga favqulodda sokinlik, xotirjamlik bag‘ishlab, uni nur zavqlariga oshno etar. 5. Nafsi roziya - bu bir, sо‘z bilan aytganda, xar qanday ilohiy amrlarga taraddudsiz taslim bо‘lib, rizo xosiyati va farog‘atiga yetishtiruvchi nafs erur. 6. Nafsi marziya -Olloh bilan qul orasida rizoning mushtarak bir sifat ekanligi, qulning Ollohdan, Ollohning quldan roziligini isbotlovchi nafs. 7. Nafsi komila - bu nafsi sofiya xam deyiladi. Bu maqomda solik tо‘la-tо‘kis ma’rifat sifatlariga ega bо‘lib irshod mavqeiga erishar. Mana yetti martabada nafsning sifat, hol va ma’nolari о‘zgarib borganidek, ranglari ham о‘zgarib borar ekan. Nafsi ammora moviy rangda bо‘lib nafsi lavvoma-sariq, nafsi mulhama- qirmizi, nafsi mutmaina–qora, nafsi roziya-yashil, nafsi marziya-oq , nafsi komila rangsiz bir holda voqe’ bо‘larkan. Buning sabab va haqiqatlari tasavvufga kitoblarda atroflicha sharhlab berilgan. Xullas,nafs bilan bog‘liq qarashlar tariqatlarda sayru suluk uchun asos etib olingan meyorlar bilan birga murid va soliklarning tarbiyasi hamda ularning maqsad manziliga yetishish xususida keng bahs yuritiladi. Tasavvufning inson zimmasiga yuklagan asosiy majburiyatlaridan yana biri- qalb tasfiyasi, ya’ni qalb pokligiga erishmoq hisoblanadi. Bu esa nihoyatda muhim, ayni paytda juda mashaqqatli va kо‘p kuchni talab qiladigan ishdir. Najmiddin Kubroning aytishlaricha, qalb kalimasining lug‘aviy mazmuni biror narsaning shakl va ma’no jihatidan о‘rtasi, asosidir. Istilohiy ma’nosi esa, chap kо‘krakning pastidagi jom gо‘zalligiga о‘xshash gо‘sht parchasi (qalbi

sanovbariy). Shu gо‘sht parchasi ruhning manbai hisoblanur. Shuningdek, qalb deyilganda rabboniy va ruhoniy latiflik ham tasavvur etilgan. Ibn Arabiyga kо‘ra qalb “nafsi notiqa bilan ruh orasida joy olgan nuroniy bir javhardir. Uning ichi ruh suvoriysi esa nafsi hayvoniydir”. Qalb faqat poklanishdan, havo va havas pardalari va dunyoviy aqlning ta’siridan xalos bо‘lgach zavqiy idrok hamda ilohiy ishqning markaziga aylanadi. Tasavvuf ahli nazdida qalb ilohiy xitob, kashf va ilhom joyi , tajalliy oynasi, ilohiy kenglik yeridir. Tasavvuf arboblarining qalb va uning xususiyatlari haqidagi fikr-mulohazalari nihoyatda qiziqarli va hamma zamon odamlari uchun g‘oyatda ahamiyatlidir. Ahmad Rifoiy yozadi: “Qalb bir gо‘sht parchasidir. Ayni paytda shu bir parcha gо‘sht, ya’ni qalb nurlar yig‘iladigan joy erur, Ollohning yaratgani yaxshilik va yomonlik bir yerga tuplanadigan maskandir. Ayni shu zaylda aks ettirgani yaxshilik va yomonlik tuyg‘usiga qarab qalb bir qiymat kasb etar. Janobi Haq vujudga amr aylash huquqini qalbga bergandir”. Demak, inson qalbi rahmoniy va shaytoniy lashkarlar murosasiz olishadigan bir janggoh hamdir. Bunda xar ikki tomon ham qalbni о‘ziga tobe va taslim etishni xohlaydi. Imom G‘azzoliy aytganidek: “Agar zafar shayton lashkarlari tomonida bо‘lsa, inson hayvonlar qatoriga qо‘shilar. Agar bu kurashda rahmoniy askarlar g‘olib chiqsa inson malaklar maqomiga yuksalar”. Qalbning ikki darvozasi bо‘lib, biridan ma’rifat, ikkinchisidan vahm kirarkan. Qalbning muzaffarligi ma’rifatning mavqei va darajasiga qarab belgilanadi, vahmdan forig‘ bо‘lmagan qalb hech qachon tubanlik, mutelik va jaholat ofatlaridan forig‘ bо‘la olmaydi. Shuning uchun qalbning tavri va tabaqotlari xususida aniq tasavvurga ega bо‘lish ham katta ahamiyat kasb etadi. Ular quyidagilardir: 1. Sadr - kо‘krak. Har turli vasvasa va ofatlar kiradigan joy. Ehtiyoj, shahvat, andisha va qisinish tuyg‘ulari shu yyerdan о‘rin topadi. Islom nurining ilk kiradigan joyi ham xuddi ana shu sadr hisoblanadi. 2. Qalb - sadrning ichi, yurak ham deyiladi. Iymon nuri porlaydigan joy, muhabbat, rizo, qanoat singari tuyg‘ularning markazi erur.

3 . Shigof - xalqni sevish, oddiy odamlarga hamdardlik hissiyoti parvarish topadigan joy. 4. Fuod -qalbning orasidagi joy bо‘lib, xuddi shu joydan g‘arbiy haqiqatlar yuz kursatib, ma’rifat sirlari ochiladi. 5. Suvaydo - ilmi laduniyga yetishish martabasi. 6. Muxjatul qalb - Ilohiy nurlar tajalliy aylaydigan joy. 7. Lubb - tavhid nurining manbai. G‘azzoliy о‘z asarlarida, xususan, “Ihyo”da qalb holi, hayoti, haqiqatlari, kamolotga yetishish sir-asrorlari tо‘g‘risida keng bahs yuritgan. Buyuk olimning qalbga doir fikr-mulohazalari, birinchidan, qalb tо‘g‘risidagi bilim va tasavvurlarni nihoyatda kengaytiradi. Ikkinchidan, qalb tarbiyasi va tasfiya etish yо‘llarini о‘rgatadi. U ma’rifat darajasi va yetakchi fazlatlariga qarab qalb tо‘rtga ajralishini yozadi. Bulardan birinchisi. yolgiz Ollohni sevib, faqat Ollohni bilish va mushohada aylash bilai faxrlanadigan qalb. Ikkinchisi , ma’rifat va Olloh bilan unsiyat zavqidan yiroq qalb. Bunday qalb sohiblarini quvontiradigan narsa - boylik, amal va har turli moddiy manfaatlardir. Uchinchi xil qalb esa, kо‘p kuchini Ollohga intilish, Haq ishqidan huzurlanishga bag‘ishlaydigan va goho bashariy sifatlarga ham qaytguvchi qalb sanaladi. Nihoyat yana bir turli qalb bordurki, u bashariy sifatlaridan ajralmasa-da, ba’zi-ba’zida ilm va ma’rifatdan shavqlanishni ham biladi. G‘azzoliyning e’tirofi bо‘yicha, birinchi xil qalb behad kamyob, eng kо‘p uchraydigani ikkinchisi, ya’ni о‘tkinchi dunyo hirsiga tо‘lib toshgan qalbdir. Qalbning uchinchi va tо‘rtinchisi kо‘rinishlari mavjud bо‘lsa-da, ammo ularning soni uncha kо‘p emasdir. Shu о‘rinda yana bir haqiqatga aniqlik kiritib о‘tish maqsadga muvofiqdir. Tasavvufiy hayotning manbai ham, mazhari ham kо‘nguldir. Tasavvuf adabiyotida qalb yoki yurakka nisbatan kо‘ngul kо‘p tilga olinadi va kо‘ngul tо‘g‘risidagi kо‘p fikr bildiriladi. Xо‘sh, buning sababi nimada? “Miftohul-qulub”dagi mana bu sо‘zlar ushbu savolga о‘ziga xos bir javobdir: “Kо‘ngul qalbning ichidadur. Sharafi qalbdan kо‘p ortiq erur. Qalbga ozor berish insonni sirtdan buzadi, chirkinlashtiradi va halok aylaydi... Kо‘ngul qalbning

bag‘rida bо‘lganligi tufayli kо‘ngulga qattiq tegmak odamni ham zohiran, ham botinan halok etar”. Mana shuning uchun kо‘ngul taqdiri, holati va haqiqatlariga doir mulohaza va mushohadalar tasavvufda nihoyatda keng о‘rin ishg‘ol etgan. Hatto tasavvufiy istilohlar orasida qalb va kо‘ngul holi yoki haqiqatlarini sharxlaydigan kalima va atamalar yetakchi о‘rinni egallaydiki, buni bilmasdan, ayniqsa, tasavvuf she’riyatining mazmun-mohiyatini tо‘g‘ri anglab ham, talqin qilib ham bо‘lmaydi. Ana shu ehtiyojni hisobga olib biz ulardan ayrimlariga diqqatni jalb etishni lozim kо‘rdik. Avoiq - tо‘siq, moneliq qiluvchi narsa. Qalbning Ollohga tomon yuksalishi va ruhning unga ochilishini tо‘sadigan turli-tuman moddiy va ma’naviy ma’nilar, ziddiyatlar. Avoiq uchdir: shirk, bid’at, gunoh. Anvori hidoyat - hidoyat nurlari. Kо‘ngulni munavvar etguvchi g‘ayb ilhomlari va tajalliylari. Af’oli qulub - botiniy fe’llar. Botiniy hukmlar-qalbning fe’l va amallariga oid diniy, ilohiy hukmlar. Bast-qabz - yoyilish-tо‘planish, sevinish - qayg‘u chekish, kenglik-torlik, ochilish-yopilish hollari. Zehn va qalbning ochilish va nihoyatda mahsuldor, yaratuvchan holga kirishi. Bо‘sa - о‘pmak, о‘pish. Qalbdagi fayz va joziba; erishilgan xushxabar natijasida qalbda hosil bо‘lgan quvonch, lazzat, huzur. Vajd - ishq va muhabbat, oshiq qalbida tabiiy bir ravishda tug‘iladigan ilhom va surur holi. Vorid - ma’nolarining qalbga kirishi va zuhurlanishi. Gul - kо‘ngulda hosil bо‘lgan bilimning natijasi va mevasi. Gulshan - mutlaq о‘larok, qalbning fathi va ochilishi. Solik kо‘nglining ma’rifat va irfonga tо‘lishi. Jazbul arvoh - qalbning yuksalishi, sirlarining mushohada etilishi, munojot, Ollohga qalban taslimlik holi.

Jilva - noz, istig‘no, gо‘zallarning kо‘ngulni fath etuvchi holi yoxud chiroyli harakatlari. Suluk ahlining kо‘nglida porlagan ilohiy nur. Bu nur oshiqni telba qilur. Zavoyid - qalbdagi nurlarning kо‘payishi. Lab - dudoq, kalom, sо‘z. Labi shakar: malak vositasida payg‘ambarlarga, qalb tasfiyasi tufayli valilarga kо‘kdan inadigan kalom. Lavomi -qalbdan nurning foyda va ta’sirlari boqiy qoladigan shaklda zuhurlanish. Laja’ - qalbning umid va sog‘lom bir faqr tushunchasi ila Ollohga yunalish holi. Malja - Murodning hosil bо‘lishiga qalbning umidvorligi. Muxobara - qalbning huzur holati. Nafas - g‘aybdan tug‘ilgan latif hollar va qalbning ishq о‘tidan farahlanishi. Noz - ma’shuqaning dardli va mahzun oshiq kо‘ngliga kuch bag‘ishlashi. Rayin - qalbning kirlanishi, zanglashi. Olloh taolo buyurmish: “Yо‘q, aksincha ularning qilayotgan yomonliklari qalblarini kirlatmishdir” (al-Mutaffifin, 14-oyat), Rayhon - gul. Tasfiya va riyozat natijasida qalbda porlagan nur. Rams - biror bir narsani kо‘nguldan supurib tashlash layoqati. Rо‘yatul qalb -qalblarning kо‘rishi, iymon hakikatiga erishib g‘aybiy sirlarga boqish. Samt -jim turmoq, sukut saqlash. Sukut ikki qismdir: zoxiriy - tilda, botiniy - qalb va kо‘ngul sukuti. Sohibi qalb - kо‘ngul ahli. Qalbida yig‘ilgan ilmni ravon bir ifoda, ochik bir til bilan ifodalay olmaydigan kishidir. Tavoli- kо‘ngulda ma’rifat nurining tug‘ilishi. Tavoriq - lug‘aviy ma’noda “tunda porlagan yulduz” demak.Istilohiy ma’noda suluk ahlining kо‘nglidagi eshitish, ya’ni quloq orqali hosil bо‘ladigan yangi va qalbni yangilovchi haqiqatlar. Tasfiya - qalbni soflashtirmoq; haqiqat idroki, mujohada va riyozat.

Sham’ - ilohiy nur. Solik qalbini yoqqan ilohiy nurning porlashi, mushohada ahlining kо‘nglida zuhurlangan irfon nuri. Shamsul qalb - qalb quyoshi. G‘ayb olamiga yetishganlarning qalbini yorishtiradigan oftob. Unga muqaddamul g‘ayb, mezonul g‘ayb, shamsul irfon, shamsur ruhoniy ham deyilgan. Shohid - qalb bilan tenglashgan narsa. Masalan, ishq, vajd, alam. Katra - tomchi. Ilohiy tajalliylar, qalb, insoni komil, G‘iybat - oshiqning qalbida paydo bо‘lgan ma’nolar bilan mashg‘ul bо‘lib, xalqning ahvolini unitish yoki g‘ofil qolishi. G‘ayn - istig‘for bilan о‘rtadan kо‘tariladigan qalbdagi hijob va parda. U ikki nav’dir: biri yupqa, ikkinchisi qalin. Qalin parda katta gunoh qilgan va g‘aflat bandalarida bо‘lur. Hafif parda esa, xoh nabiy bо‘lsin, valiy bо‘lsin, hammada bо‘lur. Hazrati Payg‘ambarning “Qalbim g‘ayn ichida qolur va har kun yuz daf’a Ollohdan avf tilayman”, deyishlari ushbu haqiqatni bir ifodasidir. TASAVVUFNING PAYDO BO‘LISH TARIXI Tarixdan ma’lumki, islom zaminida dunyoga kelgan sо‘fiylik dastlab basrada maydonga chiqqan va abulvohid bin zayd, hasan basriyning atrofidagi kishilar sо‘fiylikning ilk halqasini tashkil etgan. Chunki aynan о‘sha basrada zuhd va ibodat hayoti hamda ollohga taslimiyat taraqqiy topgan. Musulmonlar orasida eng fazilatli shaxslar rasulullohning as’hoblari hisoblanib, ular hazrati payg‘ambarimizning suhbatlariga musharraf bо‘lganliklari uchun sahoba deyilgan. Sahobadan keyin yashab, ularga suhabtdosh b о ‘lganlar tabiun nomini olishgan. Bular ham xosiyatli insonlar sifatida о ‘zlarining sharaflariga loyiq tarzda hayot kechirib о ‘tishgan. Tabiun izdoshlari atbo ut-tabiun deyilgan. Bulardan s о ‘ng xalq о ‘rtasida har turli ixtiloflar q о ‘zg‘alib, fikr- qarashlari bir-biridan farqli va ziddiyatli guruhlar о ‘rtaga chiqa boshlagan. Bu xususda mulohaza yuritgan abulkarim qushayriy ishning oqibati о ‘laroq «dinning hukmlariga z о ‘r diqqat va ixlos bilan rioyat etgan insonlarga «zuhhod va ubbod»

(zohid va obidlar) nomi berilganligini aytib, yana yozadi: «ancha s о ‘ngra bid’at mazhablari о ‘rtaga chiqdi. H ar mazhab boshqasi bilan tortishish va xalqni о ‘zi tomonga da’vat qilishga kirishdi… natijada «har nafasda olloh bilan b о ‘lish» holini muhofaza etgan va о ‘zlarida zohir b о ‘lgan g‘aflat musibatlaridan qutilmoqqa jahd aylagan ahli sunnatning peshqadamlari mutasavvif nomi bilan boshqalardan ajraldilar. Bu zumraning ulug‘lari hijriy ikki yuzinchi yildan avval ushbu nom ila tanilganlar». Ibn Xaldun esa s о ‘fiylik yoshini islomning tug‘ilish bilan deyarli teng q о ‘yadi: «S о ‘fiylarning y о ‘li islomning ilk kunlaridan buyon mavjud b о ‘lgan bir harakat y о ‘li edi… ammo hijriy ikkinchi asrdan s о ‘ngra dunyo sevgisi ustun kela boshlagach, xalqning dunyoviy narsalarga mayli kuchaydi. Zuhd va taqvoga y о ‘nalganlar esa «s о ‘fiy» nomi ila ulardan ajraldilar». Demak, tasavvuf bid’at, g‘aflat, dunyoparastlik va xalqdagi parokandaliklarga qarshi b о ‘lgan xolis niyatli kishilarning maslagi о ‘laroq tug‘ilgandir. «Tabaqoti sufiya» asarida sulamiy ilk s о ‘fiylarni besh tabaqaga ajratib, har tabaqaga mansub yigirma s о ‘fiy t о ‘g‘risida ma’lumot bergan. «Risolai qushayriy» muallifiga k о ‘ra, ilk s о ‘fiylar Ibrohim Adham, Zunnun Misriy, Karxiy, Sirri Saqatiy, Boyazid Bistomiy va Junayd Bag‘dodiylarga daxldorlik nisbati ila soni sakson uchtadir. Ilk s о ‘fiylar orasida hasan basriy, shaqiqi balxiy, abu hoshim s о ‘fiy, s о ‘fiyon savriy singari bir qancha shaxslar eng avvalo zuhd kamoloti bilan о ‘rnak k о ‘rsatgan. «Islom qomusi»dagi ma’lumot b о ‘yicha, ilk s о ‘fiylar safida birinchi b о ‘lib tasavvufiy ma’nolardan bahs yuritgan hasan basriy edi ishorat va ramzlarni s о ‘z bilan bayon qilib, ilk bora hol va maqomotdan s о ‘zlagan zunun misriy erur. «tasavvuf tili» nomini olgan abu said harroz esa birinchi marta fano va baqo xususida s о ‘zlagan. Bag‘dodda tavhid masalasini ilgari surish saqatiyning zimmasiga tushgan. Maqomot jihatidan oriflarning mazhablari haqida dastlab shaqiqi balxiy gapirgan. Tasavvuf jarayoniga fuzayl bin ayoz uyg‘oqlik baxsh etgan. Marv shahrida ilk bora tasavvufiy hollardan nutq irod etgan kishi abulabbos

qosim bin sayyor marvoziy b о ‘lgan ekan. Sherozda s о ‘fiylik sshartlari abulabbos bin imron tomonidan belgilab berilgan. Jamoalarda tasavvufdan ta’lim berishni boshlagan yahyo bin muoz roziy edi . S о ‘fiylik tarixi va taraqqiyotini chuqur bilish uchun bunday ma’lumotlarni bilish va xotirada saqlash juda muhimdir. Tasavvufning ma’no-mohiyatini t о ‘g‘ri anglashda s о ‘fiy va mutasavviflarning tasavvufga bergan ta’riflariga alohida e’tibor berish ham zarur. Bunda ayniqsa ilk davrlardagi s о ‘fiylarning ta’riflari muhim qimmatga ega. Abu Nasr Sarrojning «Al-luma’», Hujviriyning «Kashf ul-mahjub», Qushayriyning «Risolai qushayriy», Suhravardiyning «Avorif ul-maorif»i singari bir necha m о ‘tabar manbalarda bunday ta’riflarga maxsus о ‘rin ajratilgan. Biz ulardan ayrimlarini k о ‘rsatib о ‘tmoqchimiz: 1.Ma’rufi Karxiy: «Tasavvuf – haqiqatlarga quchoq ochib, mahluqotning q о ‘lidagilardan yuz burmoq erur». 2.Abu Sulaymon Doroniy: «Tasavvuf, s о ‘fiyning ollohdan boshqasi bilmaydigan amallarni ado aylash va yolg‘iz ollohga ayon bir hol ila u bilan doimiy birlikda b о ‘lishdir». 3.Abu Hafs al-Haddod: «Tasavvuf adabdan iborat erur. H ar bir vaqtning – о ‘z adabi bordur. H ar bir holning adabi bor. Vaqtning adabiga diqqat qilgan solik komil inson martabasini egallaydi…» 4.Amr Usmon al-Makkiy: «Tasavvuf, har vaqt va har soat qulning q о ‘lidan keladigan eng xayrli ish ila mashg‘ul b о ‘lishidir.» 5.Abu Husayn Nuriy: «Tasavvuf rusm ham emas, bilim ham emas, balki axloq erur. Agar tasavvuf marosim b о ‘lsaydi, mashaqqat ila q о ‘lga kiritilardi. Ilm b о ‘lsa ta’lim bilan о ‘rganilardi. Tasavvuf ilohiy axloq sifatlari ila sifatlanmoqdir». 6.abulqosim junayd: «tasavvuf, qulga ato etilgan holdir». 7.abu muhammad ruvaym: «tasavvuf nafsni olloh irodasiga vaqf etmakdir». 8.abu amr damashqiy: «tasavvuf, koinotni noqis k о ‘rmak, kamchilikdan xoli kishining mushohadasi ila noqis borliqqa boqmoqdan yuz burishdir». 9.abu ali r о ‘zboriy: «tasavvuf, quvsa ham sevgilining eshigi oldida yotmoqdir».

Diqqat qilinsa, ushbu ta’riflar mazmuni bir-biridan anchayin uzoqligi kishini о ‘ylatib q о ‘yadi. X о ‘sh, bunga sabab nima? Ba’zan bir s о ‘fiyning tasavvufga bergan bir necha ta’riflarida ham xuddi shunday holni k о ‘rish mumkin. Ibrohim bin Muvallad raqqiy «tasavvuf nedur?» - degan savolga yuzdan ortiq javob qaytargan ekan. Agar ular bir joyga jamlanib о ‘qilsa, bir odamning emas, yuz odamning ta’rifiga о ‘xshab qoladi. Aslida ular bir odamning bir-biriga о ‘xshamydigan tasavvufiy hol va holat haqidagi fikrlaridir. Shuning uchun tasavvuf t о ‘g‘risida s о ‘zlaganda qat’iy hukm yoki xulosalar chiqarishga shoshilmaslik kerak. Sulton Valad «Maorif» asarida boyazid bistomiyning: «Meni sulukimning ilk zamonlarida k о ‘rganlar siddiq, oxirida k о ‘rganlar esa «zindiq» b о ‘ldilar», - degan fikrini shunday sharhliydi: «chunki ilk zamonlarida undan (ya’ni bistomiydan) toat va ibodat k о ‘rinardi. Keyin esa ilohiylik k о ‘rindi. Xalqda bu hol tangridan ekanligini k о ‘radigan k о ‘z y о ‘qligi uchun va boyazid ham orada bir vositadan boshqa bir narsa b о ‘lmagani holda, ular zohirga qarab bu ishlarning tangridan emas, boyaziddan maydonga kelgan deb xayol ettilar va zindiq b о ‘ldilar». Xullas, tasavvufga birovlar bidoyat holiga, boshqa birovlar nihoyat holiga asoslanib ta’rif bergan. Ayrim s о ‘fiy va mutasavviflar ta’rifi esa tasavvufning alomatlari (sidq, vafo va h.k)ga tayanib aytilgan. Umuman, tasavvuf t о ‘g‘risidagi s о ‘fiy va mutasavviflarning ta’riflaridan hech biri tasavvufning mazmun- mohiyatini t о ‘liq ifodalay olmaydi. Ibn Xaldunga k о ‘ra, mazkur ta’riflarning k о ‘pligiga qaramasdan, ular u yoki bu zamonda yashagan s о ‘fiylarning mahdud hollarini aks ettiradi. Ta’riflarning о ‘xshash b о ‘lishiga esa zamon kuchli ta’sir о ‘tkazmagan, farqli b о ‘lishi s о ‘fiylarning hol va maqomlaridagi farqlarga aloqador erur. Tasavvufning mohiyati. О ‘ rta osiyo xalqlari islom dini tufayli yangi bir madaniyat va ma’naviyat maydoniga kirgan edi. Turkiy xalqlarning islomiyatga о ‘tishi, turk tarixida b о ‘lganidek, dunyo tarixida ham juda muhim hodisalardan edi. Islom dinining ishonch va e’tiqod mafkurasi о ‘tmish ajdodlarimizning madaniyati hamda ijtimoiy turmush tarziga kuchli ta’sir k о ‘rsatdi. Tasavvuf ana

shu yangi madaniyat zaminida о ‘rta osiyo xalqlari qadimiy madaniyatining islomiy mohiyat bilan birikishidan tug‘ilgan k о ‘p qirrali va nihoyatda qudratli maslakdir. Tasavvufning shakllanishi va keng quloch yozishida xurosonlik zohid s о ‘fiylar va zohid olimlar, о ‘rta osiyoda s о ‘fiylik va tasavvuf tariqatlarining yuzaga kelishida, iroq, bag‘dod, xurosonda yetishgan mashhur s о ‘fiy va mutasavviflarning ma’lum ta’sirlari b о ‘lgan. Junayd Bag‘dodiy «S о ‘fiylar kim?» savoliga: «Ular – xalq orasidagi haqning e’tiborli qullaridir. Alloh ularni xohlasa ochiqqa chiqarur, xohlasa yashirur», - deb javob bergan ekan. Imom G’azzoliy ta’rificha, «haqiqiy s о ‘fiylar ilm-la amalni birlashtira bilgan va zafarga erishgan zotlar. Ular aytganlarini ado etdilar… s о ‘zlari va о ‘zlari bir b о ‘ldi. Asl ilm, ma’rifat, ibodat, taqvo mana shulardadir. S о ‘fiylarni shu holga yetkazgan botinlarida porlagan yuksak imonlari va buyuk himmatlaridir». Tasavvuf, eng avvalo, insonning о ‘z mohiyatini teran idrok qilish va bilish y о ‘lidagi og‘ir, qiynoqli intilishlarini ifoda etgan. Odam farzandining zahiriy bahsu munozaralari, moddiy manfaat y о ‘lidagi har turli tortishuv-talashuvlari, aslida uning botinidan boshlanadi. Va bular insondagi kuchsizlik yoki shaytonga taslimiyatning ayni k о ‘rinishlari hisoblanadi. Boshqacha b о ‘lishi mumkin ham emas. Chunki qur’oni karimning «Niso» surasida aytilganidek, «Inson ojiz qilib yaratilgandir» (27-oyat). «Kahf» surasida esa inson «Juda k о ‘p bahs-janjal qiluvchi» deb ta’riflangan. Tasavvuf – insoniy ojizlik va kuchsizliklarga tutilgan bir k о ‘zgudirkim, unga nazar tashlab axloqni poklash, k о ‘ngilni ilohiy hissiyotlar bilan kamol toptirish chora-tadbirlarini egallash mumkin. Tasavvuf haqida fikr yuritganda, har qalay tafakkurga k о ‘p ahamiyat berish kerak. Albatta, tafakkur deyish yoki tafakkurga da’vat qilishning о ‘zidan bir natija chiqmaydi. Aslida tafakkur – tafakkurning fazilati, qimmati, haqiqat va manbalarini puxta bilishdan boshlanadi. Ilmsiz tafakkur b о ‘lmaganidek, tafakkursiz ma’rifat ham y о ‘q. Tasavvufning asosiy talab va k о ‘rsatmalaridan biri ham mana shu. H ujjatul islom Imom G‘ g‘azzoliyning ta’riflashicha, «tafakkurning umumiy mahsuli – ilm, hol va amal. Xususiy natijasi esa faqat ilm. Q albda ilm hosil b о ‘lgach, qalbning holi

о ‘zgaradi. YA’ni amal holga, hol ilmga, ilm esa tafaakurga bog‘liqdir. Aytish mumkinki, barcha ezguliklarning boshi va boshlang‘ichi tafakkur erur…». Demak, tafakkur deganda yolg‘iz fikriy anglash, hissiy bilishni emas, qalb hayotini tubdan yangilaydigan ma’rifatni, hol bilan bog‘liq amalni ham nazarga olmoq lozim. Zero, barcha ezgulik, yuksak fazilatlarning tamalini tafakkur tashkil etar ekan, komillikka undamaygan hech bir fikr, hech bir tushuncha yoki maqsadni tafakkurga nisbat bermaslik lozim. Shu ma’noda haqiqiy s о ‘fiy va mutasavviflar islom olamining о ‘rnak xislatlarga ega kishilari b о ‘lishgan. Ular nafslarini poklash uchun ibodat qilib, zikr ila mashg‘ul b о ‘lganlarida ham, xilvatga yuz burib chilla о ‘tirganlarida ham, sir va shavq sharobidan qonib k о ‘z yosh t о ‘kkanlarida ham tafakkur zavqi ila nafas olgan. Darvoqe, insonga alloh ato aylagan tafakkur imtiyozi va imkoniyati behad keng va beqiyos erur. Ammo shu imtiyoz va imkoniyatdan u yetarli darajada foydalana olganmi? Y о ‘q, albatta. Bunga esa birinchi galda, nafs , g‘aflat, jaholat sabab b о ‘lsa, undan keyin bilim sustligi, aqidaparastlik va riyo monelik qilgan. Shuning uchun tasavvuf tariqatlariga mansub zotlar najot ziyosini tafakkurdan axtarishgan. Shuning uchun F uzayl A yoz: « T afakkur sening oynang erur. Va barcha yaxshilik hamda yomonliklaringni о ‘zingga oshkor aylar», - degan edi. Tasavvufda tafakkur xudosevarlik «dastur»iga asoslanadi. Tasavvuf xudo ishqi va xayoliga bog‘lanmaydigan, insonni ruhoniyat, ma’rifat va haqiqat maqomlariga k о ‘tarilishiga xizmat qilmaydigan fikr va tushunchalardan kechmoqqa chorlashidan aslo ajablanmaslik kerak. Shayx J unayd B ag‘dodiy: « T asavvuf – allohning seni safoda maxsus aylashidir», - desa, « T asavvuf – allohdan yiroqlik kasofatidan qutulib, haqqa yaqinlik sofligini qozonmoqdir»,- deydi. Ahmad M aqriy esa yanada aniqroq qilib, « T asavvuf – alloh ila istiqomat qilish holoti erur», degan ekan. Bunday ta’riflarni k о ‘plab keltirish mumkin. Bu ta’riflarni tasdiqlaydigan hikoyat va rivoyatlarning miqdori ulardan-da k о ‘p va qiziqarlidir. Naql qilinishicha, bir kun xalifa M u’tasim, shohlikdan kechib darveshlik tariqiga yuz burgan I brohim A dhamdan, « K asbing nedur?», deb s о ‘raganda, u: « Me n bu dunyoni dunyoparastlarga bag‘ishladim. Bu dunyoda alloh taoloni zikr aylash, u

olamda esa tangri diydorini k о ‘rish uchun harakat qilish mening kasbimdir», debdi. Abul H asan H araqoniydan « K о ‘nglida xudo mavjudligi g‘olib kiishining nishonasi nedur?», deya s о ‘rashganda: « O yog‘idan boshigacha alloh borligini iqror aylashdir. Uning yurish-turishi, k о ‘rishi, hatto burnidan chiqadigan nafasi ham alloh deydi…» - degan. Rivoyatga k о ‘ra, B oyazid B istomiy har qachon haq taoloning sifatlaridan s о ‘z desa, shodmon b о ‘lib muk о ‘ltirib olar, chun haq taoloning zotidan gapirsa, о ‘rnidan q о ‘par va har tarafga yurib, «keldi, keldi, ana keldi», deya nido etar ekan. Tasavvuf haqiqiy ishq – alloh sevgisini birinchi о ‘ringa k о ‘targanda, diqqat e’tiborni axloq va odob muammolariga chuqur jalb qilgan edi. Tasavvufiy axloq uchun tuban xulq hosilasi b о ‘lmish har qanday о ‘tkinchi da’vo va g‘arazlardan kechish, tilyog‘lamalik va manfaat yuzasidan yaltoqlanishlardan hazar etish, xususan hosidlik va munofiqlikning tarki albatta sshart edi. Q albni poklash, ma’rifat sohibi b о ‘lish, behuda kechgan har bir umr daqiqalari uchun afsus chekish, odamlarga faqat va faqat yaxshilik tilab, mehru vafo k о ‘rsatmoq – bular tasavvufiy axloqning majburiyatlari edi. S о ‘fiyona odob о ‘tkinchi dunyo tashvishlari uchun jonsarak b о ‘lmaslik, tirikchilik ranjlaridan b о ‘lar-b о ‘lmasga shikoyat qilmaslikka о ‘rgatar, ayniqsa tangdillik, ziqnalik, ichqoralikni keskin inkor etardi. Zero, abdurahmon jomiy aytmoqchi, «shikoyat va tangdillik ma’rifatning kamligidan tug‘ilijak» bir xastalikdir. Tasavvufda uyatning kuchi va ahamiyati boshqa birovlardan emas, avvalo, odamning о ‘zidan, о ‘zining bag‘ritoshligi, manmanligi, fitnakorligi, horisligi, xullas, kishini haq y о ‘lidan ozdiruvchi qancha salbiy illatlar b о ‘lsa, shularning barchasidan о ‘zi uyala olishidadir. Tasavvuf til, dil, xulq odobi bilan bir qatorda, holat va ruhoniyat odobini ham keng qamrab olgan edi. Eron tasavvvufshunosi javod nurbaxsh: «ahli tasavvuf dunyosida g‘azab ham, nafrat ham y о ‘q. Unda erkinlik hukmron va ziddiyatga о ‘rni qoldirilmagan. Munofiqlik va aldov ham y о ‘q… s о ‘fiylik olamida faqat poklik, osudalik va muhabbat mavjuddir. Bu – haqiqatda barcha yurak orzu qiluvchi bir xayoldir.bu – shu dunyoda erishilajak jannat erur», - deganida mubolag‘aga berilmagan, albatta.

Shu о ‘rinda, « X о ‘sh, tasavvuf о ‘zi nima? Diniy-axloqiy ta’limotmi yoki falsafami? Nima deb qarash kerak tasavvufga: dunyoni bilish va idrok etish y о ‘li debmi yoki tarkidunyochilik debmi?» singari bir qator savollar tug‘ilishi mumkin. H indistonlik professor inoyatxon yozadi: «qat’iy aytganda, tasavvuf din ham emas, falsafa ham emas. U deizm ham emas, ateizm ham emas. U mana shularning о ‘rtasida turadi va ular orasidagi yetishmovchiliklarni t о ‘ldiradi». Tasavvuf ruhini hech ikkilanmasdan, islomiy ruh deyish joiz. Chunki tasavvuf, birinchi galda, islom haqiqatlarini qalb va vijdon orqali bilish va his qilish ilmi. Lekin ayni paytda odam farzandlariga ato etilgan boshqa bir qator dinlarning sof mohiyatini ham u о ‘zida mujassamlashtirgan. Tasavvufshunoslikda «ilk s о ‘fiy kim?» savoliga «odam atodir» degan javobning mavjudligi ham tasodifiy bir gap emas deb о ‘ylaymiz. Odamning badaniga jon kiritishdan avval, ma’lum bir tariqatga mansub solikka о ‘xshab olloh uni qirq kun yolg‘izlantirgan emish. Shundan s о ‘ng uning yuragiga aql zavqini va k о ‘ngliga ma’rifat nurini singdirgan. Va hazrati odamning ruhi hilvatda yorishib, t о ‘g‘ri y о ‘lga kirgan mutasavvifga о ‘xshab odim tashlay boshlagan. Odam ato jannatdan quvilgach, alloh uni «tasfiya» etguncha, ya’ni sofiy b о ‘lguniga qadar hindistonda tavba va istig‘for ettirib, chilla о ‘tirtirgan hamda mosivodan xalos aylashga rag‘bat k о ‘rsatgan. Bundagi soflanish, hech shubhasizki, nafsga tegishlidir. S о‘fiy sо‘zi va ma’nosi. S о ‘fiy s о ‘zi qachon paydo b о ‘lgan? Uni qaysi tilga nisbat berish mumkin? S о ‘fiyning о ‘zi kim? Ilk s о ‘fiylarning tashqi k о ‘rinishlari- yu, botiniy xususiyatlari qanday edi? Bular haqida sharq , g‘arb olimlari k о ‘p fikr- mulohazalarni bayon qilgan b о ‘lsalar-da, hanuzgacha yagona xulosaga kelinmagan. Ayrim olimlar «s о ‘fiy»ni ravshanlik, porloqlik, tozalik mazmunidagi «safvat» s о ‘zining о ‘zagidan; zohidona hayotlari bilan tanilgan «ahli suffa» jamoasining nomidan; madina masjidida bino etilgan «sufa»dan yaralgan desalar, boshqa bir guruh tadqiqotchilar uning yuzaga chiqishini «sifat» s о ‘zi; arabiston ch о ‘llarida о ‘sadigan о ‘simlik – «sufana»; saffi avvalda namoz о ‘qiganlarning oldingi safi bilan bog‘laydilar. Tasavvufshunoslar orasida s о ‘fiy hikmat ma’nosini ifodalaydigan «safos»dan kelib chiqqan deguvchilarning soni ham uncha oz emas.

Ibn taymiya s о ‘fiyning «suf» s о ‘zidan paydo b о ‘lgan deya, boshqa barcha qarashlarni inkor etadi. Abu R ayhon Be runiy A bul F ath B ustiyning suf s о ‘zini tushunishdagi chalkashlikni ta’kidlab, uning quyidagi fikrlariga e’tiborni qaratgan: «odamlar s о ‘fiy kalimasi ustida tortishib, uni suf, ya’ni jun s о ‘zidan olingan deb gumon qiladilar. Men s о ‘fiy s о ‘zini sofiy (ya’ni sof, sodda) yigitdan boshqa narsa deb bilmayman. Shunday qilib, о ‘sha «sofiy» lafzi xato yozilib, «s о ‘fiy» lafziga aylanib ketgan. Nihoyat (bu s о ‘z) bizga ma’lum s о ‘fiylarga laqab b о ‘lgan». Zuhd ahliga zohid, tavakkul sohiblariga mutavakkil, ma’rifat arboblariga orif deyilganda, ularning holi va maqomlari, maqsad va intilishlarini anniq tasavvur aylash mumkin. S о ‘fiy t о ‘g‘risida bunday deb aytish qiyin. Chunki «s о ‘fiylarni yolg‘iz bir ilmga berilgan, faqat bir maqom va hol bilan chegaralangan kishilar deyish mumkin emas. Aksincha, ular butun ma’naviy ilmlarning qaynog‘i, hollarning makoni, axloqi qadimiyatning mahzari» b о ‘lishgan. Shuning uchun hollari nihoyatda xilma-xil, doimiy tarzda maqomlari о ‘zgarib, ruhan ilgarilagan kishilarga о ‘sha hol yoki maqomlarning u yoki bunisiga asoslanib nom belgilash juda qiyin b о ‘lgan. Abu N asr S arroj ushbu haqiqatni inobatga olganligini ta’kidlab yozadi: « Me n ularni (ya’ni s о ‘fiylarni) faqat bir hol va maqom ila qayd etmaslik uchun bu hollardan biri ila ismlantirmakdan saqlandim. Chunki ulardagi eng ta’sirli hol, maqom, ilm va axloqqa tayanib nom beradigan b о ‘lsam, unda s о ‘fiylarni har zamon yangi bir nom bilan atashga t о ‘g‘ri keladi». Bunday qilib b о ‘lmasligi uchun sarroj ham s о ‘fiy s о ‘zining о ‘zagi «suf» (ya’ni yung) deganlarga о ‘xshab, s о ‘fiylarni nomlashda ularning kiyimlariga asoslanadi. Ayni paytda «s о ‘fiylar nega boshqa matodan emas, aynan suf – yung kiyim kiyishni odat qilganlar?» - degan savolga ham javob beradi: «chunki suf (yung) kiymak nabilarning odati, payg‘ambarlar va asfiyoning shioridur. Ollohu taolo hazrati iso as’hobi kiygan oq kiyimga nisbat-la ularni «havoriylar» deb yod etgan. Olloh ularni erishgan ilmlari, xulq yoki hollarga ishorat aylab eslash о ‘rniga ushbu nom bilan xotirlashni tarjih qilgandirki, s о ‘fiylarning ahvoli ham aynan shundaydir».

Q ur’oni karimda havoriylar haqida bunday s о ‘zlar nozil etilgan: « qachonki, iso ular tomonidan kufrni k о ‘rgach, «ollohning diniga da’vat qilishimda kim menga yordamchi b о ‘lur?» - dedi. H avoriylar aytdilar: biz ollohning (diniga) yordam beruvchilarmiz. Ollohga iymon keltirdik. Ey iso, guvoh b о ‘lginki, biz ollohga b о ‘yin sunguvchilarmiz… bas, bizni ( о ‘zingning birligingga, payg‘ambarimizning haqligiga) guvohlik beruvchilar qatoriga yozgin («oli-imron» surasi, 52-53 oyatlar). H avoriylarning qassor va ovchi b о ‘lganliklari ham naql qilingan. Ba’zi olimlarga k о ‘ra, ularni havoriy deyilishining sababi oq yungdan kiyim kiyishlaridan tashqari, din va ilm orqali odamlarning ruhlarini kamolga yetkazishlaridandir. «ovchilik»lari esa insonlarning ruhlarini beqarorlikdan xalos aylab, haqqa y о ‘naltirishlari tufaylidir. Payg‘ambarimiz muhammad alayhissalom demishlar: «har payg‘ambarning havoriysi bordir. Mening havorim esa zubayr bin avvomdir». S о ‘fiylar Q ur’oni K arimdagi « E y m о ‘minlar, sizlar ham xuddi havoriylar kabi ollohning yordamchilari b о ‘lingiz!» («sof» surasi, 14-oyat) degan s о ‘zlariga chin yurakdan amal qilgan va havoriylar faoliyatiga yuksak ehtirom bilan qarashgan. S о ‘fiy s о ‘zining lug‘aviy sharhi va istilohiy talqinlari hamma tomonidan ma’qullanib, bir xilda qabul etilavermagan, hatto, bu atama bag‘dodliklar topgan bir uydirma degan fikr ilgari surilgan. Buni sarroj not о ‘g‘ri e’tiroz deb hisoblaydi. Uningcha, «s о ‘fiy» lafzi hasan basriy zamonida ham mavjud b о ‘lgan. Basriyning о ‘zi esa «makkada ibodat paytida bir «s о ‘fiy»ni k о ‘rdim» degan degan ekan. Makka bilan aloqador rivoyatlar jamlangan bir kitobda s о ‘fiy kalimasining islomgacha b о ‘lgan davrlarda ham mavjudligini tasdiqlaydigan dalillar qayd etilgan: «islomdan ancha avvalgi zamonlarda makka b о ‘m-b о ‘sh va baytullohni tavof qiladigan hech kim qolmaganmish. Shunda uzoq bir maskandan bir s о ‘fiy (s о ‘fiy qabilasidan yoki suf kiygan kishi) kelib baytullohni ziyorat aylab, bir qancha vaqtdan s о ‘ng yana manziliga qaytib ketibdi».

« A gar bu rivoyat t о ‘g‘ri b о ‘lsa, - deydi S arroj, - «s о ‘fiy» s о ‘zi islomdan ancha muqaddam mavjud b о ‘lgan va ul zamonlarda bu nom fazilat va saloh ahliga mansub kishilarga nisbat berilgandir ». Ibn X aldun «s о ‘fiy» kalimasiga doir sharh va qaydlarga q о ‘shilmasligini aytib, umuman, bu s о ‘zning о ‘zagini tadqiq qilganda, ayrimlar z о ‘rma-z о ‘raki izohlarga kirishib, qiyosan nomaqbul fikrlarga erk berishganini ta’kidlaydi. Uningcha, s о ‘fiylar suf-yung hirqa yopingan kimsalar emas. Bunday libos kiyishga ular xususiy bir ehtiyoj sezmagan, sezganlar esa s о ‘fiylarga о ‘xshashga intilgan ba’zi kishilar b о ‘lgan. T о ‘g‘ri, gohi-gohida s о ‘fiylarning orasida ham yung libos kiyganlar uchrab turgan. Ammo bu ish «faqat zuhd va faqr (ollohga muhtojlik ma’nosida) sababidan, ayniqsa, «faqr holi bilan bezanishga» bir ishorat tarzida amalga oshirilgan. Ibn X aldun «s о ‘fiy»ning о ‘zagi va tasavvuf y о ‘lining tamali «suffa»dan deguvchilar qarashlarini inkor etadi va yozadi: « S uffa ahlining rasululloh zamonida xususiy bir ibodat ila mashg‘ul b о ‘lmaganliklari ravshanlashmoqdadir.ular ibodat va shar’iy vazifalarni ado etishda boshqa sahobalardan farqlanmagan. Masjid suffasining iqomatlariga taxsis etilganligi ularning y о ‘qsil va g‘aribliklaridan edi». Bir toifa odamlar esa s о ‘fiy «safo» kalimasidan yuzaga kelgan, degan fikrni bayon qilgan. Ahmad R ifoiyning sharhlashicha, «safoining haqiqati hazrati payg‘ambarning (C.a.B.) axloqi ila axloqlanmoq erur; sidq va vafo sohibi b о ‘lgan as’hobning y о ‘lidan yurib, buyuk malikning suhbatidan ajralmaslikdir… safoning haqiqati olam ul-g‘uyub b о ‘lgan olloh uchun qalbning tasfiyasidir… » Tasavvuf tarixida «s о ‘fiy» s о ‘zining etimologiyasini bir s о ‘z bilan emas, harflarga asoslanib birdaniga bir necha s о ‘z bilan sharhlashga urinishlar ham b о ‘lgan. Abu abbos mursiy demish: «s о ‘fiy kalimasi arabcha t о ‘rt harfdan maydonga kelur. «s» - sabr, safoni; «u» (vov) – vajd, vud (sevgi) va vafoni; «f» - faqd (mosivoni tark etmak) faqr va fanoni; «y» - kamol nuqtasiga yetishgan s о ‘fiyning ollohga nisbatini ifoda etar».

H usayn V oyiz K oshifiyning izohi ham shunga yaqin: «s о ‘fiy s о ‘zidagi har bir harf sifatga ishorat b о ‘lib… «s» - yurak xilvatxonasidan nigohni uzmaslik, shu ma’noda-ki, bunda d о ‘stdan (ya’ni ollohdan ) о ‘zga hech kim ogoh b о ‘lmasin. «u» («vov») - sirga ishorat, ya’ni о ‘z sirrini shu darajada pinhon tutish kerakki, hech qachon unga shaytonning q о ‘li yetib bormasin. Bundan asl maqsad esa ixlos erur. «f» - fayz topmoq va fayz yetkazmoqqa ishorat, ya’ni о ‘zidan yuqoridagidan foyda olib, о ‘zidan pastroqdagilarga foyda yetkazmoqdir… «y» - yaqinlik alomati». Sayyid S ajjodiy esa tasavvuf suf s о ‘zidan olinganligini aytib, sufdagi «s» - samat, «safo», «savm», «u» (vov) – vido, vard, vafo. «f» - faqr, fikr va fanodan iborat deb hisoblaydi. Bunga teskari nuqati nazar b о ‘yicha «s о ‘fiy» s о ‘zi umuman etimologik mohiyatdan mahrum b о ‘lib, undagi harflar psixofiziologik taassurot uyg‘otadi, xoloC. Bunday xulosa «s о ‘fiy» kalimasining biror bir tilga mansubligini ham inkor etadi, albatta. H olbuki. Suhravardiya tariqatining asoschisi, Sha hobiddin S uhravardiyning « A vorif ul-maorif»dagi ma’lumotiga binoan «s о ‘fiy» - turkcha s о ‘z. U yozadi: «…«s о ‘fiy» qur’onda y о ‘q va bu s о ‘z turkiydir. Islom mamlakatlarining ikkala qismida ham – sharqdagidek g‘arbda ham bu s о ‘zdan bexabar b о ‘lishgan». Afsuski, suhravardiy s о ‘fiy s о ‘zi nima ma’noni anglatishini sharhlamagan ekan. Bizning nazarimizda, s о ‘fiy s о ‘zining kelib chiqishini suv, mazmunini esa soflanish bilan bog‘lagan tadqiqotchilarning fikrlari haqiqatga yaqin. S о‘fiy va mutasavvif. Tasavvuf tariqiga kirgan va shu yо‘lda eng oliy maqsadga yetishgan, ya’ni vusul sohibi sо‘fiy hisoblanadi. Chin sо‘fiy – maslagi oliy, qalbi oynaday sof, irfon zavqi yuksak haqparast. Abu nasr sarrojning ta’riflashicha, sо‘fiy ollohning ma’rifati ilohiyasi bilan qalbini tiriltirgan, vujudini xizmat ila bezagan, tilini zikrullohga odatlantirgan, sirlarni muroqaba bilan tamizlagan zot, haqning amriga rioyat tufayli valoyat toji va hidoyat libosi kiydirilgan oshiqdir.

Junayd bag‘dodiy esa, «sо‘fiy bamisoli tuproqdur. Barcha yomon narsa uning ustiga otilur. Ammo undan, g о ‘zallikdan boshqa hech nima unib chiqmas…», - deydi. A hmad rifoiyning e’tirofi b о ‘yicha, «kimki axloqi g о ‘zal, majozi sharafli va himmati ulvi b о ‘lsa, ana о ‘sha s о ‘fiydir». S о ‘fiyning borlig‘i haqning mazharidir. Unda haq ishqi va haq vaslidan boshqa bir maqsad qolmaydi. S о ‘fiy va mutasavviflarning haqiqatga erishish y о ‘li – kashf va zavq. Zavq – ilohiy tajalliylarning boshlanishi b о ‘lib, haq oshig‘ining qalbida tug‘ilajak nuri irfon erur. S о ‘fiy haq va botilni ana shu nur ila farqlaydi, ma’naviy sirlarni kashf aylab, g‘ayb ma’rifatidan ogoh b о ‘ladi. S о ‘fiylik zavqi hurlik bilan uyg‘undir. Zero, zavq olloh jamolini k о ‘rish ishtiyoqidan oshiq k о ‘nglida uyg‘ongan hayajon erurki, uning manbai muhabbat, muhabbat hosilasi esa ilohiy huzurdir. S о ‘fiyning borliqqa munosabati yoki «borliq » qa erishish usuli ham о ‘ziga xos. U bir «borliq» uchun boshqa borliqlardan voz kechadi. Zero, zohiriy borliqni tark etmasdan, haqiqiy – «mutlaq borliq » qa yetishmoq mumkin emas. Shuningdek, s о ‘fiyning haqiqat talabi ham poklik va soflik. Chunki uning uchun haqiqatni xilma-xil k о ‘rinish va shakllarda k о ‘rish ham, qabul aylash ham y о ‘q. Maxsus olam (kasrat – k о ‘plikni aks ettiruvchi olam) g‘am, qayg‘u, kulfatlar bilan t о ‘lig‘durki, haqiqat «malulda foriz» b о ‘lmagan «mustag‘niy»ni q о ‘lga kiritishga chorlaydi. Maxsus olam, zamon va makon e’tibori bilan chegaralangan va nihoyali, haqiqat tolibi – s о ‘fiy esa zamon va makon tahdidlaridan yuksak k о ‘tarilgan «s о ‘ngsiz borliq» talabgori erur. Shu bois s о ‘fiy «ibn ul-vaqt», ya’ni vaqtning о ‘g‘lidir. Shuning uchun u « har nafasini kibriti ahmardan k о ‘p karra ortiq k о ‘rar. Kun va zamonning har lahzasida, shu lahzaga uyg‘un holda amal qilar. Hech vaqtini zoye etmas. Biloxira, zararli biror s о ‘z ham s о ‘zlamas» ( A hmad R ifoiy). S о ‘fiyning ibratli fazilatlaridan yana biri, uning vahmlardan, shubha va gumonlardan yiroqligidir. U avom tabaqasi orasida aralashishdan imkon darajasida yiroq turardi. Uning avom bilan man-sanga borishi ham qusur, ham aybdir. Xullas, s о ‘fiy «nafasi ayni oltin yanglig‘, yoqut yanglig‘ qimmatli»,

borlig‘ini haqqa baxshida etggan hur zotdir. Ammo bunday fikr va ta’riflar chin s о ‘fiylarga tegishli. Ular safida taqlidchilar k о ‘p b о ‘lganidek, s о ‘fiylikni bir niqob qilib olgan riyokor, kazzoblar ham ozchilikni tashkil etmagan. Abul A bbos D inovariy N ishopurga kelib bir muddat yashab, keyin samarqandga tashrif buyurgan . Q ayerga bormasin u ma’rifatdan s о ‘zlagan, ma’rifat tili bilan haqiqatni targ‘ib qilgan. Shu zot deydiki: « M uqallid s о ‘fiylar tasavvuf asoslarini yiqdilar, y о ‘llarini buzdilar. Bir qancha uydirma nomlar topib, tasavvufning ma’no-mohiyatini о ‘zgartirdilar. Masalan: adabsizlikka – ixlos, haqdan yiroqlashishga – shath, yomon ishlardan zavqlanishga – xushnudlik, havo va havasga berilishga – ibtilo, dunyoparastlikka – vasl, axloqsizlikka – savlat, ziqnalik va xasislikka – jaholat, tilanchilikka – amal nomini berdilar. Eski s о ‘fiylarning y о ‘li bu emas edi». Eski s о ‘fiylar – haq s о ‘fiylari sifatida e’tirof etilgan. Keyin esa ularga taqlid qiluvchilar bilan bir qatorda azroq – rizq s о ‘fiylari (tamagirlikni kasb etib olgan s о ‘fiylar), rusum s о ‘fiylari – quruq rasm- rusumlarni ado aylashga kuch sarflagan s о ‘fiylar paydo b о ‘lgan. Asta-sekin bularning safi ortib borgan. Ehtimol, ana shuning uchun bizning donishmand bobolarimiz s о ‘fiy s о ‘zini tilga olishda bir ehtyotkorlik qilishgan. Aks holda, S uhravardiy, « T urkistonda, M ovarounnahrda, F arg‘onada yashagan muqarrablardan juda k о ‘p kishilarni s о ‘fiy deb atamaslar. Chunki ular s о ‘fiylarga о ‘xshab kiyin i b, ularga taqlid etmaslar…», deb yozmasdi. Xullas, «s о ‘fiy kim?» - deganda hol, amal va e’tiqodlari noqis yoki buzuq s о ‘fiylarning soni ham oz b о ‘lmaganligini esdan chiqarmaslik lozim. Tas avv uf t a dr ijiy taraqqiyotga ega bir ta’ l imot bо‘l i b, islom olamida VIII asrning о‘rtalarida paydo bо‘lgan. Dastlab u zohidlik harakati kо‘rinishida kurtak yoyadi. Gap shundaki, hazrati Muhammad Mustafo sallallohu alayhi vasallam vafotlaridan keyin musulmonlar jamoasi ichida bо‘linish yuz beradi, ayniqsa, xalifa Usmon zamonida boylikka ruju qо‘yish, qimmatbaho tuhfalar bilan qarindosh-urug‘lar, yaqin dо‘st-birodarlarni siylash rasm bо‘ladi. Ummaviya xa- lifaligi davriga kelib esa, saroy hashamlari, dabdabali bezaklar, oltin-kumushga berilish, xazina tо‘plash avj oldi. YA’ni diniy mashg‘ulotlar, Xudo yо‘lidagi toat-

ibodat о‘rnini dunyoviy ishlar, dunyo moliga muhabbat egallay boshladi. Bu hol diniy amrlarni ado etishni har qanday dunyoviy ishlar, boyliklardan ustun qо‘ygan e’tiqodli kishilarning noroziligiga sabab bо‘ldi. Ular orasida hadis tо‘plovchi muxaddislar, ilgaridan kashshoq bо‘lib, uy-joy, mol-mulkka e’tibor qilmagan sahobalar ham bor edi. Bularning bir qismi dinni ximoya qilib, ochiq kurashga otlangan bо‘lsalar, ikkinchi qismi esa, qanoat va zuhdni («zuhd» sо‘zidan «zohid» sо‘zi kelib chiqqan) asosiy maqsad qilib olib, saroy ahli va sarvatdorlar, boylar axloqiga qarshi norozilik belgisi sifatida tarkidunyochilik g‘oyasini targ‘ib etib, ijtimoiy faoliyatdan butunlay chetlashganlar, surunkali toat-ibodat bilan shug‘ullanganlar. Kufa, Bag‘dod, Basra shaharlarida tarkidunyo qilgan zohidlar kо‘p edi, aytish kerakki, ularning obrо‘-e’tibori ham xalq orasida katta bо‘lgan. Chunonchi, Uvays Qaraniy, Hasan Basriy kabi yirik sо‘fiylar aslida zohid kishilar edilar, shuning uchun bu zotlarniig nomi shayxlar va sо‘fiylar haqidagi tazkiralarda zohid sifatida tilga olinadi, ba’zi mualliflar esa ularni sо‘fiylar qatoriga qо‘shmaganlar ham. Buning boisi shuki, zohidlar uzlat va taqvoni pesha etgan bо‘lishlariga qaramay, ishq va irfon (ilohiy ma’rifat)dan bexabar kishilar edilar. Ular falsafiy mushohadakorlik, ajzu irodat bilan ma’naviy-axloqiy kamolot sari intilish, valilik, karomat-mо‘jizalar kо‘rsatish kabi xislatlarga ega emasdilar. Zoxidlarning niyati ibodat bilan oxirat mag‘firatini qozonish, Qur’onda va’da qilingan jannatning huzur-halovatiga yetishish edi. Sо‘fiylar nazarida esa jannat umidida toat-ibodat qilish ham tama’ning bir kо‘rinishidir. Holbuki, sо‘fiy uchun na dunyodan va na oxiratdan tama’ bо‘lmasligi kerak. Yagona istak bu - Xudonnng diydoridir, xolos. Mashhur sо‘fiy ayol Robia Adviya (714-801) Tangriga munojotlarida nola qilib aytar ekan: «Ey Parvardigorim, ey Yori aziz, agar jannating tama’ida toat qiladigan bо‘lsam, jannatingdan benasib et, agar dо‘zaxingdan qо‘rqib ibodat qiladigan bо‘lsam, meni dо‘zax о‘tida kuydir ming-ming roziman! Ammo agar Sening jamolingni deb tunlarni bedor о‘tkazar ekanman, yolvoraman, meni jamolingdan mahrum etma!»

Tangri taologa quruq, kо‘r-kо‘rona mute’likning hojati yо‘q. Xudo g‘azabidan qо‘rqibgina amri ma’rufni bajarish sadoqat belgisi emas, balki riyodir. Shuning uchun sо‘fiylar: Allohni jon -dildan sevish, Uning zoti va sifatlarini tanish va bilish, kо‘ngilni nafsu hirs g‘uboridan poklab, botiniy musaffo bir holatda Iloh vasliga yetishish va bundan lazzatlanish g‘oyasinn keng targ‘ib qildilar. Inson ruhi ilohiydir va demak, asosiy maqsad- ilohiy olamga borib qо‘shilmoqdir, dedilar. Shu tariqa, dunyodan kо‘ngil uzgan, ammo zohidlarga о‘xshamaydigan, “bir nazar bilan tuproqni kimyo etadigan” (Hofiz Sheroziy) zehnu zakovat, aqlu farosatda tengsiz, ammo о‘zga mutafakkirlar, faylasuflardan ajralib turadigan, shariat ilmini suv qilib ichgan, toatu ibodatda mustahkam, lekin oddiy dindorlardan farqlanadigan ajoyib xislatli odamlar toifasi paydo bо‘lgan ediki, ularni ruh kishilari deb atardilar. Bunday odamlarning fe’l-atvori, yurish-turishi, xoriqulodda (odatdan tashqari) sо‘zlari va ishlari atrofdagilarni hayratga solar, ba’zilarining g‘aybdan bashorat beruvchi karomatlari, sirli mо‘jizalari aqllarii lol qoldirardi. Ularni ahlulloh, avliyo, ahli hol, ahli botin, arbobi tariqat, darvesh, qalandar, faqir degan nomlar bilan tilga olardilar. Ammo bu toifaga nisbatan kо‘proq «sо‘fiy» nomi qо‘llanilgan, chunki ushbu sо‘zning ma’nosi ancha keng bо‘lib, boshqa tushuncha va atamalarni о‘z ichiga sig‘dirardi. Sо‘fiyning ozodligi deganda tasavvuf ahli solikning bashariy sifatlardan mutlaq qutulishi va ilohiy fikr sifati bо‘lmish pok ruh kо‘rinishida istig‘no olami - Tangri taolo olamining zaruratlari bepoyonligini qullan idrok etishini anglaganlar. Sо‘fiy yana «sirri sof, aqli yetuk, muhabbat ahliga dil bog‘lagan (Koshifiy) bо‘lishi, nafasidan bedardlar qalbi bedor bо‘lmog‘i kerak. Sо‘fiylar ruhoniyat bilan suhbat qura digan, kayhonu falak asroridan mujda keltiradigan, faqrni ixtiyoriy ravishda bо‘yinga olib, tabiiy axloqni tark eta borib, ilohiy axloqni kasb etuvchi, ezgulik yо‘lida jonini fido qiluvchidirlar, ular borliq va yо‘qlik, zamon va makondan xorij, azalu abadni birlashtirgan mukarram zotdirlar. Bu о‘rinda hazrat Abdurahmon Jomiyning «Suhbatul abror» dostonida sо‘fiyga bergan ta’rifini keltirmoqchimiz, о‘ylaymizki, bu quyma hikmatlar sо‘fiylar xislatini yorqinroq ochishga yordam berajak.

Ana shunday, davrlarning almashinishi, shohlarning о‘zgarishi, siyosatu rayosat darvesh sо‘fiyniig e’tiqodiga, xulqiga ta’sir qilmasligi kerak, sо‘fiy mayda manfaatlar, odamlarning kundalik tashvishlarigina emas, umuman foniy dunyoning‘ g‘amu muammolaridan ustun turadigan, tafakkurining sathi, falaklar qadar qamrovli, qalbida ma’nolar bulog‘n qaynab turgan komil inson hisoblangan. Bunday karomatli insonlarni xalq aziz-avliyo, qudsiy nafasli kishilar sifatida alohida e’zozlagan. Bu zotlar atrofdagilar ongi va shuuriga qattiq tasir о‘tkazganlar va ma’naviyat sultonlari bо‘lib maydonga chiqqanlar. Ularning sо‘zi va harakati, xislati va axloqi hammaga ibrat qilib kо‘rsatilgan. Jahonning butunligi, obodonlik va osoyishtalik Parvardigor fayzini yetkazuvchi shu tabarruk zotlarning duosi, xayrli ishlariga vobasta deb qaralgan. Shu asnoda avliyo-anbiyoning merosxо‘ri - davomchisi degan aqida shakllangan. Ya’ni garchi Payg‘ambari oxir zamon Muhammad sallallohu alayhi vasallamdan keyin payg‘ambar kelmasa-da, ammo qutbi kirom valilar har zamonda paydo bо‘lib, xalqni islom haqiqatlariga hidoyat etadilar tо‘g‘r yо‘lga boshlaydilar. Alisher Navoiy ham Bahouddin Naqshband va Abdurahmon Jomiyni garchi Xusrav Dehlaviy kabi payg‘ambar davomchisi deb atamasa-da, lekin ularni «murshidi ofoq», «koshifi asrorya iloh», barcha ishlardan xabardor karomatli va pok niyatli zotlar sifatida ta’rif-tavsif etadi. Masalan, Bahouddin Naqshband: Mulki jahon mazran dehqoni ul, Balki jahon mulki nigahboni ul. Yо‘q mamolikka nigahbon bо‘lib, Borcha salotin uza sulton bо‘lib... Hak sо‘zin elga qilurda ado, Teng kо‘runub oldida shohu gado. (“Hayratul abror”dan) Bu faqat shoirlarnint hayajonli ta’rif-tavsifi emas, albatta. Buni о‘rta asrlar kishisining tafakkur tarzi va dunyoqarashi ifodasi deb bilmoq kerak. Sо‘fiy va

darveshlar haqiqatan ham katta nufuz va obrо‘yga ega edilar. Muqtadir shayxlargina emas, qalandarlar, eshonlar, majzub, «devonalar», oddiy darveshlarni ham odamlar hurmat qilganlar. Shuning natijasi о‘laroq, darveshlik harakati keng quloch yoygan, darveshlik udumlari shakllanib, darveshlar alohida bir toifa -tabaqa sifatida jamiyatda muhim о‘rin egallagan. Biroq bu birdaniga yuzaga kelgan harakat emas, aytib о‘tganimizday, tasavvuf va darveshlik harakati uzoq tadrijiy tarixta ega, Olimlar tasavvuf tarixini dastlab ikki davrga ajratadilar: birinchisi - zohidlik davri, ikkinchisi -oriflik va oshiqlik davri, Sо‘fiylarning о‘zini ham orif sо‘fiylar, zohid sо‘fiylar, rind sо‘fiylar, faqir sо‘fiylar, faylasuf sо‘fiylarga ajratish mumkin. Zohidlik davri sо‘fiylari (chunonchi: Ibrohim Adham, Hasan Basriy, Abuhoshim Kufiy va boshqalar) taqvo va parhezkorlikni bosh maqsad deb bilgan bо‘lsalar, keyingi davr sо‘fiylari tafakkuriy-shuuriyni rivojlanish -ya’ni dunyoni va Ilohni bilish, tanishni asosiy maqsad deb hisoblaganlar. Birinchi davrni tasavvufning ibtidoiy davri («avvalgi davr») sifatida tilga oladilar. Oriflik davri deb ataganimiz ikkinchn davr ham (bu IX asr о‘rtalaridan boshlanadi) bir necha bosqichlarga ega. Chunonchi, IX-X asrlar - xonaqohlarning paydo bо‘lishi, tariqat rusumlarining shakllanish davri. XI - XII asrlar tasavvuf maktablari, silsilalarning tarkib topish davri. Bunda Misr, Bag‘dod, Basra, Buxoro, Nishopur, Termiz, Balx shaharlari tasavvuf va tariqat markazlari sifatida muhim rol о‘ynagan. Natijada Misr, Xuroson, Movarounnahr, Iroq va Turkiston maktablari shuhrat topgan. XIII asr - XIV asr boshlari tasavvuf tarixida alohida bir mahsuldor davrdir. Bu davrga kelib, tasavvuf ham nazariy-ilmiy nuqtai nazardan, ham ama-liy xarakatchilik nuqtai nazaridan о‘zining yuksak chо‘qqisiga kо‘tarilgan edi. Tasavvuf adabiyotining gullashi ham shu davrga tо‘g‘ri keladi. Ayniqsa Muhiyiddin Ibnal Arabiy, Yahyo Suhravardiy, Najmiddin Kubro singari mutafakkir shayxlar, Farididdin Attor, Ahmad Yassaviy, Jaloliddin Rumiy kabi ulur sо‘fiy shoirlar tasavvuf ilmining doirasini kengaytirdilar, uni falsafa va hikmat bilan boyitdilar. Agar IX-XI asrlarda tavhid asoslarini chuqurlashtirishga katta e’tibor berilib, tasavvufning fano va baqo kabi tushunchalari, Haqqa vosil bо‘lish

mayli shiddat bilan targ‘ib qilingan bо‘lsa, XIII asr о‘rtalaridan boshlab, tafakkuriy-aqliy yо‘nalish yetakchilik qila boshladi. Bu falsafiy oqim tasavvuf tarixida «vahdatul vujud» nomi bilan shuhrat topdi. Sо‘fiylar endi koinot tuzilishi, odamlarning xususiyatlari, olam va odam munosabatlari, komil inson anglamlari bilan bosh kotiradigan bо‘ldilar. Natijada Ibn Arabiy va Jaloliddin Rumiy kabi zotlarning asarlarida butun bir falsafiy tizim о‘z ifodasini topdi, ular ilohiy kashfu karomat, ruhiy-psixologik holatlar, botiniy latifliklar bilan birga real insoniy hayot haqida ham juda kо‘p ajoyib fikrlarii bayon etdilar. Shunday qilib, tasavvuf Sharq fikriy taraqqiyotidagi kо‘p asrlik tajribalarnya о‘z ichiga qamrab olib, uni rivojlantirdi, din va falsafa, hikmat va vahdat, kalom va hadis ilmlarini birlashtirdi, ilohiy ilmlar bilan dunyoviy ilmlarni о‘zaro bog‘lashga harakat qildi. Natijada tasavvuf Sharq kishisining tafakkur tarzi va axloq normasini belgilaydigan hodisaga aylanib qoldi. Tasavvuf tarixiga nazar tashlar ekanmiz, islom dinidagi mazhablar, qarashlar xilma xilligi sо‘fiylar hayoti va dunyoqarashiga ham inchunun ta’sir etib turganini kо‘ramiz. Xususan, sunniy va shia mazhablari orasidagi kurash sezilarli iz qoldirgan. Eron olimlari, jumladan, «Tasavvuf istilohlari sharhi» (Texron, 1347 hijriy yili) nomli qomus muallifi Sayid Sodiq Guharin tasavvufning paydo bо‘lishi va qaror topishida shia mazhabi qarashlarining ta’siri borligini ta’kidlaydi. Boshqa bir qator olimlar yunon falsafasi, qadimgi zardushtiylar, hind falsafiy-asotiriy qarashlarining rolini kо‘rsatadilar. Tasavvuf amaliyoti va falsafasida bu buloqlarning samarali ta’siri bо‘lishi mumkinligini yuqorida qayd etib о‘tgandik. Bu yyerda esa, biz boshqa narsani ta’kidlamoqchimiz: birinchidan, islomiy tasavvuf о‘zi о‘zlashtirgan jamiki narsalarini islom ruhida qayta ish-lab, shariatga muvofiqlashtirgan. Ikkinchidan, biz aytmokchi fikr shuki, shia va sunniy mazhablari orasidagi kurash tasavvuf silsilalarining yо‘nalishlarini belgilagan, Chunonchi, tayfuriya, suhravardiya, hululiya, firdavsiya kabi silsilalar kо‘proq shiachilikka moyil bо‘lsalar, yassaviya, naqshbandiya suluklari sunniy mazhabida mustahkam turgan tariqatlar edi. Hazrati Bahouddin Naqshbandning asosiy jiddu jahdi ham tasavvuf va tariqatni sunniy mazhabiga moslashtirish, uni shiachilikka

xos jahru samo’lardan tozalashdan iborat bо‘lgan. Natijada naqshbandiya sunniy mazhabli aholi orasida chuqur yoyilgan. Ammo Najmiddin Kubro asoslagan kubraviya silsilasida shia va sunniy mazhabidagi kishilar birga ta’lim olardilar. Chunki ulug‘ shayxning о‘zlarn mazhab va maslaklarga e’tibor qilmagan. Najmiddin Kubro vafotidan keyin esa shogirdlarning bir qismi sunniy tariqatiga (Sayfiddin Boxarziy kabi), bir qismi esa shia asosidagi tariqatlarta (Sa’diddin Hamaviy kabi) qо‘shilib ketganlar. Shu kabi Jaloliddnn Rumiy asos solgan mavlaviya mazhabi ham sunniy yо‘nalishdagi tariqat bо‘lsa-da, lekin diniy va mazhabiy ayirmalar ularda u qadar ahamiyatli bо‘lmagan. Bugina emas, Rumiy umuman dinlarning о‘zini ham bir- biridan ustun qо‘ymay, ularnn. Tangri sari olib boradigan turli yо‘llar deb qaragan. Bu haqda hali batafsilroq tо‘xtab о‘tamiz. Tasavvuf tarixi haqida gapirar ekanmiz, hazrati Bahouddin Naqshbanddan keyingi davrni ham baholashimiz lozim bо‘ladi. XV - XVI asrlar Movarounahr va Xurosonda naqshbandiya tо‘la tantana qilib, gullagan davr bо‘ladi. Ayniqsa, Xoja Ahrori Valining amaliy va Mahdumi A’zam-Ahmadi Xojagoning ilmiy faoliyatlari tufayli iaqshbandiya mustahkamlandi, nufuzi oshdi va Hindiston, Arabiston yerlariga yetib bordi, Turkiyaga tarqaldi. Naqshbandiyadan keyin tasavvuf tarixida boshqa silsila vujudga kelgan emas. Eron va Hindistonda ayrim yangi tariqatlar shakllangan, lekin ular shoxobchalar bо‘lib, tasavvuf uchun yangi nazariy va amaliy yо‘nalish bermadi. Umuman XV asrdan keyin tasavufning nazariy-falsafvy jihati sо‘na boshladi. Mahdumi A’zam risolalari naqshbandiya aqidalarini sharhlash va chuqurlashtirishdan iboratdir. Hindistonda bir qadar tafakkuriy siljish bо‘lgan. Jumladan, «vahdatush shuhud», «vahdati mavjud» oqimlarini yangi falsafiy oqimlar deb qarash mumkin. Mirzo Bedil ijodiga bu qarashlarning ta’siri bor. Ya’ni unda barcha ilmlarni inson shaxsi bilan bog‘lash, inson va uning ruhini tadqiq etishga urinish bо‘lgan. Biroq, baribir XV asrdan keyingi davrda ilgari tо‘plangan tajribani о‘zlashtirish, sharhu tafsiv qilish va targ‘ib etish bilan

shug‘ullanildi. Shuning uchun eng toza va jur’atli fikrlarni biz IX-XIII asrlarda yashagan sо‘fiylarda uchratamiz. Tasavvufning klassik davri ham shu davrdir. Tasavvuf g‘oyalarining sarchashmalari ustida bahs bо‘lganiday, birinchi sо‘fiylar kim edi, degan savolga ham turli xil javoblar mavjud. Husayn Voiz Koshifiy «Futuvvatnomai sultoniy» asarida («Meros nashriyoti,1994) keltiriladikim, birinchi sо‘fiy Odam alayxissalomning farzandlaridan biri Shish degan kishi edi. U oq pо‘stin kiyib yurgan uchun shu nomni olgandi. Alisher Navashshing «Nasoyimul muhabbat» asarida birinchi sо‘fiy sifatida hazrati Payg‘ambarimizning zamondoshi va muxibi Uvays Qaraniy tilga olinadi. Lekin Abdurahmon Jomiyning «Nafahotul uns» asarida birinchi marta el orasida sо‘fiy laqabi bilan shuhrat qozongan kishi Abduhoshim Kufiy ekanligi aytilgan. Uni Abulhoshim As-sо‘fiy Al-Kufiy ham deydilar. Jomiyning yozishicha, Abduhoshim Sо‘fiyoni Savriy degan boshqa bir atoqli darvesh bilan zamondosh bо‘lgan ekan. Sо‘fiyoni Savriy hijriy 191 (milodiy 807) yilda olamdan о‘tgan. Abduhoshim esa Guharining ma’lunotiga qaraganda 788 yilda vafot etgan. :(«Sharhi .istiloxoti tasavvuf», I jild Muqaddima, 55-bet). Sо‘fiyona Savriy deydi: «Men Abuhoshimni kо‘rganimga qadar sо‘fiy nima ekanini bilmas edim va ungacha ham zuhd va muomala va vara’da, tavakkul tariqi va muhabbat tariqida sobit buzurgvorlar bor edilar, lekin avval kishikim uni sо‘fiy deb atadilar ul edi va ungacha biror kishini bu nom bilan atamagan edilar. Ramla shahrida bino etilgan birinchi xonaqohni ham Abuhoshim qurdirgan deydilar. Ammo Jomiy shu munosabat bilan boshqa bir rivoyatni keltiradi, chunonchi: nasroniy amirlardan biri ovga chiqadi, sahroda ikkita tomondan ikki tomondan rо‘barо‘ kelib, bir-birlari bilan quchoqlashib kо‘rishadilar va yeguliklarini о‘rtaga qо‘yib ovqatlanadilar. Sо‘ngra xayrlashib, ikkisi ikki tomonga yо‘lida davom etadi . Buni kuzatib turgan amir ularning harakatlariga qiziqib qolib, birini tо‘xtatib sо‘raydi: «'Sen quchoqlashib kо‘rishgan odam kim edi ? » Darvesh javob beradi: «Bilmadim». Amir yana sо‘radi: «Sening kiming bо‘lardi ? » Darvesh dedi: «U menga hech kim emas». Amir yana sо‘radiki: «U qayyerdan?» Darvesh dedi: «Bilmadim». Shundan keyin nasroniy amir dedi: «Bas, sizlarni bir-birlaringizga bog‘lagan bu ulfatchilik qayyerdan

paydo bо‘ldi ? » Darvesh dedi:: «Bu - bizning tariqatimiz». Nasroliy amir darveshga qarab, sizlarning о‘tirib suhbatlashadigan joy-manzillaring yо‘q ekan men sizlarga bir joy qurib beray dedi va Ramla shahrida xonaqoh bino qildi. Ushbu rivoyatni Abdurahmon Jomiy Abuhoshim Kufiy munosabati bilan keltiradi. Shunga asoslanib, Abuhojimni birinchi xonaqox kо‘rgan sо‘fiy sifatida tilga oladilar. «Abuhojim nasroniy rohiblar kabi uzun jun kiyim kiyib yurar va hamisha taqvo bilan kun о‘tkazar-di». (Guharin, kо‘rsatilgan asar, 53-bet). Sayid Sodiq Guharin bundan tashqari Jobir bin Hayon (822 yilda vafot etgan) va Abdak Sо‘fiy (821 yilda vafot etgan)-larni xam dastlabki sо‘fiylar sifatida tilga oladi. Shuni ham qayd etish kerakki, tasavvuf ahli chor yori uzom va Rasulullohning yaqin saxobalaridan Salmon Forsiy bilan Imom Ja’fari Sodiqni sо‘fiylik va valiylik xislati kо‘ringan ulug‘ insonlar sifatida ehtirom bilai tilga oladilar. Mazkur zotlar inchunun javonmardlarning pirlari sifatida ham zikr etiladi. Bejiz emaski, kо‘p sо‘fiylar о‘z shajaralarini shu uch zotga yoxud bularning birovi vositasida Muhammad sallallohu alayhi vasallamga olib borib bog‘laydilar. Chunonchi, «Nazmul silsila» asari muallifi Vasliy Samarqandiy (XIX asr oxiri XX asr boshlarida yashab ijod etgan) urgutlik Eshoni Valixon silsilasini yozar ekan, ul kishining sо‘fiylik nisbatini quyidagicha belgilab chiqadi: hazrati Muxammad Rasulullohdan Abubakri Siddiq raziyalloxu anxuga, ul kishidan Salmon Forsiyga, ul janobdan Imom Qosim raziyallohu taologa, ul janobdan imom Ja’far Sodiqqa, ul janobdan Sulton Abuyazid Bistomiyga, ul janobdan Abulhasan Xaraqoniyga, ul janobdan Xoja Ali Formadiyga, ul janobdan Xoja Yusuf Xamadoniyga, ul janobdan Xoja Abduxoliq G‘ijduvoniyga, ul janobdan Xoja Orif Revgariyga, ul janobdan Xoja Mahmud Anchir Fag‘naviyga, ul janobdan Xoja Ali Rometaniyga, ul janobdan Xoja Muhammad Boboyi Samosiyga, ul janobdan Sayid Amir Qulolga, ul janobdan Xoja Baxouddin Naqshband xazratlariga, ul janobdan Xoja Muhammad Alouddin Attorga, ul janobdan Xoja YA’qubi Charxiyga, ul janobdan Xoja Ubaydulloh Axrori Valiga, ul janobdan Xoja Muhammad Zohidga, ul janobdan Xoja Darveshga, ul janobdan Xoja Amkangiyga, ul janobdan Xoja

Muhammad Boqiybillohga, ul janobdan Xoja Ahmad Foruq-Imomi Rabboniyga, ul janobdan Xoja Muhammad Saidga, ul janobdan Xoja Abdulahadga, ul janobdan Xoja Muhammad Obidga, ul janobdan Xoja Muhammad Musoxonga, ul janobdan Xoja Muhammad Siddiqga, ul janobdan Mavlono Husaynga, ul janobdan Mavlono Mirmuhammad Ibrohimga, ul janobdan hazrati Eshon Xoja Valixonga sо‘fiylik nisbasi о‘tib kelgan. Demak, naqshbandiya silsilasi Salmoni For-siy va Abubakri Siddih orqali Payg‘ambarimizga olib borib ulangan. Shu zaylda, tasavvuf tarixi islom tarixi bilan birga rivojlanib, islom madaniyati va ma’rifatiga ulkan hissa bо‘lib qо‘shildi. Agar dastlabki paytlarda Kufa, Basra va Bag‘dod shaharlarida sanoqli darajada zohid va sо‘fiylar yashagan bо‘lsa, bora-bora musulmon olamida shayxu mashoyixlar, sо‘fiy-darveshlar qalandarlarning soni kо‘paydi, yuqorida aytganimiz-day, bu о‘ziga xos bir harakatga aylandi. Birgina Ab-durahmon Jomiyning «Nafahotul uns minal hazaro tul quds» nomli kitobida 664 ta shayxu sо‘fiyning nomi zikr etiladi. Bu XV asrgacha yashab о‘tgan atoqli sо‘fiylar tazkirasi, vaholanki kо‘plarning nomi Jomiy kitobida zikr etilmagan, Navoiy ularning bir vismini «Nasoyimul muhabbat» asariga kiritgan. Shulardan yuzdan ortiqrog‘i Turonzaminda yetishib chiqqan buzurgvorlar hisoblanadi. XV asrdan keyin ham yana qancha azizu avliyo yashab о‘tgandir. Tasavvuf tarixi xaqidagi qisqacha nigorishimiz (obzor) nihoyasiga yetar ekan, yana bir nuqtani ta’kidlamoqchimiz: tasavvufda turli yо‘nalishlar, ya’ni zohidona tasavvuf, orifona tasavvuf, oshiqona tasavvuf va rindona tasavvuf oqimlari bо‘lgani kabi sо‘fiylar ham turli qarashlarga ega bо‘lgan har xil tabiatli kishilar edilar. Ular orasida zohidlar, mо‘tadil oriflar, isyonkor oshiqlar, majzub devonalar, darbadar qalandarlar, donishmand faylasuflarni kо‘ramiz. «Mavlono Jaloliddin, uning hayoti, falsafasi» asarlari» nomli kitob muallifi, turkiyalik olim Abdulboqiy Gulpinarli sо‘fiylarning sakkiz toifasini ajratib kо‘rsatadi. Chunonchi: 1. Hayot va dunyo lazzatlariga qattiq bog‘langan sо‘fiylar. Ular gunohu savob, isyon va axborni arzimas, ortiqcha deb biladilar. Shar’iy amrlar jamiyat

intizomi uchundir, bixga u talluqli emas, biz zavqu xol kishilarmiz ,taqvodan xalosmiz deb uylaydilar. 2. Koinotni Parvardigor zoti olami tajallisining.surati deb biladigan sо‘fiylar. Ular dunyoni naqsh va .ranglardan iborat deb bilib, butun olamni esa Parvardigorning zotidan iborat deb hisoblaydilar. Ularning fikricha, Mutlaq iloh dunyo suratida tajalliy etibdur va mohiyat Uning О‘zidir. Oshiq va Ma’shuq ham Udir, demak haqiqiy qibla ham Uning О‘zidir. 3.Hamma narsani Mutlaq iloh tajallisi deb bilib, Isoga о‘xshab fikr yuritadigan va о‘ng yuzingga shapatilasalar, chap yuzingni ham tut, degan aqidani olg‘a suradiganlar .Ular zulmga e’tiroz bildirmaydilar, ammo mazlumlarga iloji boricha iltifot kо‘rsatadilar. Ular uchun dunyo va uning ishlari ma’nisiz, arzimas, inson burchini Ilohni tanishdan iborat deb biladilar. 4. Falsafani, aqlli rad etuvchi sо‘fiylar. Ular xayol olamiga g‘arq bо‘lib, lohut olamidaya sо‘z aytadilar, о‘tmishdan va kelajakdan karomat qiladilar. «Yer yuzidan xabarlari yо‘q, ammo osmonni qadamalib kezib chikqanday gapiradilar. Oyoqlari ostidagi quduqnn «bilmaydilar, .lekin sayyoralar sayriyu samoviy ajoibotlardan sо‘zlaydilar». (Gulpinarli, о‘sha kitob, 1292-6.). 5. О‘z tasavvurlarida falsafa va hikmatni rad etmoqchi bо‘lgan, lekin, aslida sо‘fiyona aqidalarni falsafiy mushohadalar bilan sinovdan о‘tkazgan, omuxta etgan sо‘fiylar. Bular orada qolganliklari uchun shariat ahli tomonidan ham, tariqat ahli tomonidan ham malomatga uchraganlar. 6. Tasavvufning nozik haqiqatlari, falsafa va hikmat bilan mojarolarini sezgan holda, ammo sharoiatdan kо‘ngil uzolmaydigan sо‘fiylar. Ular tariqat odobini shariat ahkomiga singdirib yuborishga intiladilar va tavhid ilmida mutaassiblar bilan bir xil e’tiqodda bо‘lishga urinadilar. 7. Shunday sо‘fiylar ham bо‘lganki, о‘zlarini zamon payg‘ambari, kо‘kdan tushgan Mahdi deb e’lon qilganlar. Zamona oxir bо‘lgani, oxirat va dunyo birlashgani haqida xabar beradilar, о‘zlarini Tangri zotining yyerdagi kо‘rinishi, Buyuk :adolat davrining asoschisi deb tanishtiradilar. Bunday urinishlar tarixda qonli fojialar bilan tugagan.

8. Arosatda, ziddiyatlar ichida qolgan sо‘fiynamo kishilar ham bо‘lgan. Ular na toza musulmon, na butunlay g‘ayri iymondirlar. Dardlari ichlarida; yonib qiy- nalib yuradilar. Biror dinga yoki mazhabga bog‘lan-maydilar. Ammo ularning botiniy olami nihoyatda boy. Ular zohirlarini berkitib sir saqlab yuradilar, Ularning a’moli va sо‘zlariga diqqat qilsangiz, ziddiyatni kо‘rasiz. Barcha hollarda Tangriga bandalikni bajo keltiradilar va ayni holda suratu siyratlar, rasmu rusumlarni pisand qilmaydilar, axloqu ilmlari bilan barchadan ustunliklarini namoyoi etadilar, zakovat va qobiliyatlari hayratlanarlidir... Kо‘rinadiki, tasavvuf bir yо‘nalishdagi ta’limot bо‘lmagan, uning shox va shoxchalari kо‘p. Ammo bizni qiziqtirayotgan narsa uning mohiyati va xaqiqati, xalq qalbidan joy olgan insonparvarlik g‘oyalari, ulug‘ adiblarga ilhom bergan Soflik, Haqiqat, Gо‘zallik Kamolot ideali, shu ideallarga bо‘lgan cheksiz muhabbatdir. Murid-murod, ya’ni maqsadga intiluvchi odam; murod esa - Alloh taoloning vasli. Muridning asosiy xislati niyozmandlik, ya’ni talabgor bо‘lish, murshidi komil etagini tutib, aytganlariga sо‘zsiz rioya qilishdir. Pirsiz solik manzilga yetolmaydi. Chunki odam о‘zini о‘zi nazorat qilishi qiyin, toki birov rahnamolik qilib, yо‘l kо‘rsatmasa, mushkuli oson bо‘lmaydi. (Buni Alisher Navoiy «Lisonut tayr» dostonida hudhud va talabgor qushlar misolida yaxshi kо‘rsatib bergan). Hatto eng yaxshi niyatlar ham rahnamo bо‘lmasa, samara bermay, qalbdagi zavqu shavq notо‘g‘ri yо‘lda sarf bо‘lishi, muhabbat isyonga aylanishi hech gap emas. Yо‘lini topgaymu kishi to rahnamo kо‘rsatmagay. (Bobur) Shuni e’tiborga olib tajribada pirga qо‘l berib, iroda-ixtiyorni unga topshirganlar. Shu ma’noda tariaqatni irodat ham deydilar. YA’ni irodani shayx irodasiga muvofiqlashtirish, shayx irodasini о‘z irodasi deb bilish. Ikkinchi tarafdan, bu muridning irodasi, mardligi himmatini sinashni ham bildiradi, (murid, murod, iroda sо‘zlari о‘zakdosh), zero dunyodan kechib, Iloh yо‘liga о‘zini bag‘ishlash ulug‘ mardlikdir. Muridga rahbarlik qiluvchi pirning о‘zi ajzu iztirob yо‘li-tariqat maqomlarini eson-omon bosib о‘tgan, qalbi Iloh ma’rifatiga limmo-lim orif inson bо‘lish kerak. Pir xar jihatdan muridga о‘rnak

bо‘lmog‘i darkor: ham bilimning chuqurligi, ham tariqat usullarini yaxshi bilishi, ham kо‘nglining pokligi, nafsini mahv etganligi va hokazolar bilan ajralib turishi, salobati, sо‘zi va harakati, sо‘zi va harakati bilan, suhbat va nazari, tadbiri va himoyasi bilan muridga ta’sir о‘tkazmog‘i lozim. «Agar shayxlik ruknlari nechta, deb sо‘rasalar, yettita deb aytgil, - deb uqtiradi Koshifiy «Futuvvat-nomai sultoniy» asarida. - Birinchidan, shayx komili ma’rifat egasi bо‘lsin. Ikkinchidan, о‘tkir farosatli, odamshunos kishi bо‘lib, bir nigoh tashlash bilan muridning qobiliyatini ilg‘ay olsin. Uchinchidan, yetuk ruhiy- ma’naviy quvvati bо‘lsin, toki agar murid tariqat yо‘lidan adashsa, unga ma’naviy madad berib mushkulini oson qilolsin, tо‘g‘ri yо‘lga solsin. Tо‘rtinchidan, yetarli darajada erkin odam bо‘lsin, ya’ni hech narsaga muhtojligi bо‘lmsin-. Beshinchidan; ixlosi mustahkam bо‘lib, riyo va tamani tark etsin, mol va mansab deb birovga sarg‘aymasin, egilmasin. Oltinchidan, rostlik va beg‘araz dо‘stlikni shior qilsin - haq sо‘zni har yyerda, xar qanday sharoitda ayta olsin, gapirganda ikkiyuzlamachilik qilmasin. Yettinchidan, qalbida shafqat nuri porlab tursin, murid manfaatini va umum manfaatini о‘z manfaatidan ustun qо‘ysin». Pir muridning shodligini ham, g‘amini ham baham kо‘rgan, uni nasixat, tanbeh va ilhombaxsh sо‘zlar, harakatlar bilan ruhlantirib, quyidan yuqoriga qarab tarbiyalab borgan. Muridning qobiliyatiga qarab vazifalar ham murakkablashib boravergan. Koshifiyu davom ettirib, yozadi: «Agar haqiqat pirlari kim deb sо‘rasalar, buning alomatlari quyidagilar deb javob bergil: tunlarni bedor о‘tkazish, yomonlar bilai о‘tirmaslik, ilm о‘rganish, g‘iybat va yolg‘ondan saqlanish, odamlar xursandchiligini istash va shu xislatlarni о‘z muridlariga yetkazish». Bizning tariximizda bunday munavvar qalbl i najib insonlar kam bо‘lmagan. Ular о‘z muridlarini farzandlariday yaxshi kо‘rganlar. Pir hech qachon murid moliga kо‘z olaytirmasligi, biron-bir yо‘sinda tamaga ishora qilmasligi, aksincha, murid qoshida biror mushkul tug‘ilganda darrov yordam berishi, mushkulni hal qilishi kerak. Muridning mushkuli faqat moddiy qiyinchilk emas, soliqlar buni hech qachon e’tiborga olmaganlar. Mushkul deganda tasavvuf axli ma’naviy muammolar, yuz beradvgan holatlar, tug‘ilajak

savollarni anglaydilar. Pir ana shularga javob topib, muridni qanoatlantirishi shart. Agar qanoatlantirishga kо‘zi yetmasa, muridni boshka о‘zidan kuchliroq shayxga tavsiya etadi. Shuni ham aytish kerakki, soliklarning iste’dodi :xilma-xil bо‘lganday, pirlarning murabbiylik qobi-liyati ham turlicha bо‘lgan. Ba’zi shayxlar muridga tariqat odobini о‘rgatganlar, ya’ni uni xoksorlik, taslim va itoatga keltirish, manmanlik, hirsu havo kabi tuyg‘ulardan xalos etish bilan shug‘ullanganlar. Ba’zi shayxlar muridga ruhiy karomati, mо‘jizalari bilan ta’sir etganlar. Yana bir qism shayxlar shogird-lariga tasavvuf asoslarini о‘rgatish, nazariy bilim-.lar bilan qurollantirishga e’tibor qilganlar. Masalan, hazrati Bahouddin Naqshbandning bir «nechta pirlari bо‘lgan. Navoiyning yozishicha, Xoja Bahouddinga «qabul nazari» Boboyi Samosiydandir. Ya’ni Boboyi Samosiy yosh Muhammad Bahouddinning kelajakda iste’dodli shayx bо‘lishini karomat qilgan rivoyat qilishlaricha, Bahouddin hali tug‘ilmasdan, Boboyi Samosiy uning oilasi yashaydigan Qasri Hinduvon qо‘rg‘oni oldidan о‘tayotib, «bu yyerda bir er tug‘ilur», deya bashorat etgan ekan va Bahouddin tug‘ilgan kuni yana shu qasr oldidan о‘tib, «ul er tug‘ildi» deb aytibdilar va ichkariga kirib, chaqaloqni bag‘rilariga bosib, nafas qilgan ekanlar. Navoiy deydikim, hazrati Bahouddinga suhbat nisbati va tariqart odobi ta’limi va zikr talqini Boboyi Samosiydandir. Boboyi Samosiy yosh Bahouddinni Amir Sayyid Kulolga topshiradi. Amir Sayyid Kulol tariqat odobi ta’limini davom ettirgan. Biroq, hazrati Naqshband ancha ilgari vafot etgan Xoja Abduxoliq G‘ijduvoniyii va Qusam shayxni ham о‘z pirlari qatoriga qо‘shadi. Nega? Chunki, Amir Sayyid Kulol zohir yuzasida pir bо‘lsalar, «haqiqat yuzidan» ruhiy tarbiyatni hazrati Bahouddin Abduxoliq G‘ijduvoniydan olgan. Bunday g‘oyibona ruhiy-ma’naviy tarbiya olishni tasavvufda «uvaysiylik» deydilar. Sababi Uvays Qaraniy g‘oyibona Hazrati Rasululloh ruhidan madad olganlar, bu shunga ishora. Xoja Bahouddin Naqshband shunday qilib, tariqatning amaliy yо‘riqlarini Boboyi Samosiy, Amir Sayyid Quloldan о‘rgangan bо‘lsa, botiniy-ma’naviy ta’limni Abduxoliq G‘ijduvoniydan qabul qilgan. Shunday holni boshqa shayxlar

hayotida ham kuzatish mumkin. Hozir aytganlardan pir va muridlik muomalasida quyidagi uch narsaga diqqat qilinganini kо‘ramiz birinchisi - suhbat ta’limi, ikkinchisi - xirqa kiygizish, uchinchisi - zikr talqini. Shayx Saididdin Farroniyning aytishicha, xirqa (darveshlarniig maxsus kiyimi) ikki xil bо‘ladi: 1) irodat xirqasi va 2) tabarruk xirqa, Irodat xirqasi, ya’ni suluk xirqasi bitta pirdan olinadi. Irodat xirqasi - muayyan shayx sulukiga taalluqlilikni bildiradi. Tabarruk xirqani esa kо‘p shayxlardan olish mumkin ekan. Shu kabi bо‘rk, kuloh, kо‘ylaklar ham tabarruk tuhfa sifatida qabul qilingan. Talqini zikr ham bitta shayxdan olinadi, ammo suhbat ta’limini kishi istagan shayxdan olishi mumkin. Xirqa kiydirish va zikr talqinining о‘ziga xos marosimlari, talablari bо‘lgan. Bular haqida batafsil tо‘x-talishga bu о‘rinda imkonimiz yо‘q. Tariqatda maqomot va hol tushunchalari muhim о‘rin tutadi. «Maqomot» - maqom (manzil, bekat) sо‘zining kо‘pligi bо‘lib, solikning ruhiy-ma’naviy kamoloti bosqichlarini anglatadi. Abunasr Sarroj tariqatning quyidagi maqomlarini qayd etgan: 1. Tavba. 2. Vara 3. Zuhd 4. Farq 5. Sabr 6. Xavf 7. Rajo 8. Tavakkul 9. Rizo Tavba-qaytish demak, ya’ni kamolotga, oliy axloqiy sifatlarga qaytish. Tavbani bobul abvob- eshiklarning eshigi ham deydilar, chunki tariqatga qadam qо‘ygan odamning niyati va mohiyati avvalo shu tavbasida ayonlashadi. Tavbaning xakiqati shuki, solik Xudoga yetishish yо‘liga g‘ov bо‘ladigan jamiki narsalardan qaytishga qasamyod etadi, butun intilishi, tavajjuhini Allohga qaratadi, avvalgi hayot tarzidan butunlay voz kechadi. Tavba; kufrdan qaytish, shariat man’ etgan nahyi va yomon ishlardan qashish, zamima axloqdan hamida axloqqa qaytish, haqning g‘ayri bо‘lgan narsalardan qaytish kabilarni о‘z ichiga oladi- Tavbaning mohiyati о‘z nuqsonlarini kо‘ra bilish, о‘zining ahvolini anglash, kabih ishlar, kabih fe’l va qabih fikrdan qaytish, dunyoning ma’nisizligi, arzimasligini anglab, zulmu adolatsizlikdan qaytishn xam bildiradi. Qо‘rquv tavbasi, gunohga iqror bо‘lish - oddiy odamlarga xos. Sо‘fiylar tavbasi esa qalb istijobi, ya’ni istijobat - uzilish, о‘zgarish tavbasidir.

Vara’ sо‘zining ma’nosi parxez, taqvo bо‘lib, bulg‘anishlardan, ma’naviy zarar keltiradigan shubhalardan saqlanish demakdir. Shibliyning kо‘rsatishicha, vara’ning uch kо‘rinishi bor til vara’i, ya’ni tilni bema’ni gaplar uchun ishlatmaslik, g‘iybat-tuhmatga berilmaslik; kо‘z vara’i - shubhali narsalardan saqlanish, g‘aliz shakllarga boqmaslik qalb vara’i, ya’ni, past himmatni tark etish va noxush qiliqlarni qilmaslik. Kо‘ngil man etgan jamiki narsalardan parxez qilish, tama’dan saqlanish, maxrumlikdan qо‘rqishdan hazar qilish. Xullas, tilga, kо‘zga, quloqqa va oyokqa band solish. Zuhd - vara’ning davomi hisoblanadi, bu ham parhez, hazar qilish demakdir. Ammo bunda taom va ichimlikdan saqlanish, halol va haromni ajratishga alohida ahamiyat beriladi. Zuhd sо‘fiy uchun dunyo va oxirat tarki, dunyo moliga ega bо‘laman deb intilmaslikdir. (Hadis: Kimki dunyodan parhez etsa, uning qalbi tajalliyot nuri kiradigan joyga aylanadi). Junayd Bag‘dodiy sо‘zi: «Zuhd - qо‘lni mulkdan xoli tutish, dilni esa Hakdan о‘zga har narsadan pok saqlash demak». G‘azzoliy deydn: «Zuhd dunyodan ixtiyoriy ravishda voz kechish va buning uchun qayg‘urmaslikdir». Faqr - ma’nosi qashshoqlik, benavolik. Sо‘fiylar nazdida ulug‘vor ilohiy mohiyat kasb etish bо‘lib, Xudoga bandalikni sidqidildan oliy darajada bajo keltirish, bandalikdan sharaf topish, niyozmandlik va talabgorlikda yо‘ldagi tuproq misol nomu nishonsiz bо‘lish, Iloh nazdida о‘zni zarra, balki zarradan ham kam deb xisoblash. Va shu martabada komillik rutbasini qozonish ham. Barcha narsalar, olamu odam Allohga tegishli, insonning vujudi ham о‘ziniki emas, chunki u ham Yaratganning mulkidir- Fakrni ana shunday mazmunda anglagan odam tasavvuf moxiyatiga ham yetib boradi. Sabr - toqat, chidam. Sо‘fiylar tilida qiyinchi-chiliklardan shikoyat qilmaslik, ayniqsa, Xudodai boshqaga nola iltijo qilmasdik. Sabr etuvchi (sobir) о‘zini balo girdobiga solib, balolardan qо‘rqmaydigan odamlar. Sabr kushoyish uchup intizorliklar (Sahl), ya’ni ruhiy-ma’naviy mushkulliklar yuz berganda, sabr qilgan solik kushoyish tonadi, yangi maizillarni kashf etadi. Sabr - iymoniing yarmi

deydilar, chunki sо‘fiyning dushmani bо‘lgan nafs sabr orqali jilovlanadi, toatdan halokat topish ham sabr bilan bо‘ladi. Xavf - qalbning ishonchdan, iymon aminidan chiqishi, ikkilanish, tahlika. Vaqtinchalik shayton nayrangi ham kо‘ngilga xavf-qо‘rquv soladi. Solik azobdan emas, balki makrdan, nafs makridan qо‘rqadi. Vaholanki, shayton iymoni mustahkam odamdan qо‘rqishi kerak. Rajo - umidvorlik. Qalbning kelajakda mahbub vasliga yetishidan umidvorligi, xavfdan qutulish umidi. Dilning sog‘inchi, intiqliklari ham shunga kiradi. Tavakkul - barcha yaxshi-yomon hodisalar, ishlarni Xudodan deb bilish, kullan Parvardigorga suyanish. Tavakkul ilohiy fayzga e’timodli kishining iymonidir. Bu ma’rifat kamolidan keladigan oliy maqomdagi iymondir. Barcha hollarda va amallarda Allohga suyanish, о‘zini bir faoliyat asbobi hisoblash, barchani Xudoga topshirib, Xudodan о‘zga narsalar ham Xudodan ekaniga chuqur ishonish. Inson juda kо‘p narsalarni qila oladi, ammo bu harakatlarning bari Ulug‘ tangri qudrati tufayli, qudratining namoyon bо‘lishi ekanini anglash shart. Xudoning irodasi bizning irodamizga hokim. «Tavakkul - iymon hakiqatidir» (Koshoniy). Rizo - qalbdan qabohat - kirlarning ketishi, qazovu qadar hukmiga bо‘ysunish, nafs roziligidan chiqib, Haq roziligiga kirishdir. Qazo amriga taslim bо‘lgan qalbning sururi. Lohijiy: Rizo - bandaning о‘z rizosidan chiqib, mahbub rizosiga kirishi, ilohiy qismatga zarra e’tiroz qilmasligidir. Solikda ushbu maqomda xech narsadan g‘azab, hayajon, gina-qudrat va xafalanish bо‘lmaydi... Ayrim tadqiqotchilar tilga olingan makomlar yoniga yana qanoat, sidq, itminon (tо‘la ishonch), shukrn kо‘shganlar. Birq kо‘rib о‘tgannmiz tо‘qqizga maqom qanoat, shukr va itminonni о‘z ichiga oladi. Diqqat bilan fikr qilib qarasak, maqomotning ushbu tartibida muayyan mantikiy uzviylik borligi ma’lum bо‘ladi; avval qat’iy parhez, kam yeyish, kam uxlash, kam gapirish, barcha noma’qul va nomaqbul ishlardan saqlanish, pok tiynat, pok badan va pok a’mol uchun kurashish. Sо‘ngra shu asosda ruhni chiniqtirish, mahrumliklarga kо‘nish va

kо‘nikysh, chilla о‘girishlar, surunkali zikr orqali Allohning muborak ismlariny qalbga naqshlash, xotira va hofizani kuchaytirish va shu asosda iymonni mustahkamlash, jamiki mavjudot va hodisotda Alloh qudratini kо‘rish, idrok etish va qalban iqror bо‘lish, tanish. Shu tariqa, ma’rifatga yо‘l ochiladi va solikning ahvoli ruhiyasi о‘zgarib boradi. Ilohiy ma’rifatga erishish yо‘li ana shunday og‘ir va mashaqqatli bо‘lgan. Tariqatga talabgor odam dunyo lazzatlari, hirsu havasdan voz kechib, jismu jonini ruxiy qiynoqlar girdobiga solishi, butun irodasi, fikru zikrini Alloh yodiga yо‘naltirishya lozim edi. Solikning intilishlari pir tomonidan nazorat qilinar, solikning ruhiy о‘zgarishlarini anglagan zukko pirlar ularni yangi- yangi pog‘onalarga ruhlantirardilar. Pir turli vositalar bilan muridni tarbiyalab, uning ichki botiniy olamini boyitish, xam no-hiriy va ham sо‘fiyona ilmlarni о‘rgatish barobarida, his va ruhini charxlab, noziklashtirib, qо‘l tegsa, jaranglab ketadigan cholru asbobiday holga keltirar edi. Bunday tо‘xtovsiz izlanish, ruhiy iztiroblar zamirida kuchli muhabbat, maqsadga yetishish yо‘lidagi bemisl insoniy sidqu vafo, fidoyilik yotardi. Shunday paytda iste’dodli soliklarning qalb kо‘zlari ochilar, beshta tashqi va beshta ichki (xotira, hofiza, aql, taxayyо‘l, tasavvur) hislardan boshqa, yaia hayratga soluvchi zehniy va vajdiy (intiutiv) qobiliyatlar paydo bо‘lardi. TASAVVUF MANBALARI Tasavvuf Sharq ma’naviyati tarixida muhim o‘rin egallab kelgan tadrijiy taraqqiyotga ega bir ta’limot bo‘lib, islom olamida VIII asrning o‘rtalarida paydo bo‘lgan. Dastlab u zohidlik harakati ko‘rinishida kurtak yoyadi. Gap shundaki, hazrati Muhammad Mustafo sallallohu alayhi vasallam vafotlaridan keyin musulmonlar jamoasi ichida bo‘linish yuz beradi, ayniqsa, xalifa Usmon razyallohu anhu zamonlarida boylikka ruju qo‘yish, qimmatbaho tuhfalar bilan qarindosh-urug‘lar, yaqin do‘st-birodarlarni siylash rasm bo‘ladi. Ummaviya xalifaligi davriga kelib esa, saroy hashamlari, dabdabali bezaklar, oltin-kumushga berilish, xazina to‘plash avj oldi. YA’ni diniy mashg‘ulotlar, Xudo yo‘lidagi toat-

ibodat o‘rnini dunyoviy ishlar, dunyo moliga muhabbat egallay boshladi. Bu hol diniy amrlarni ado etishni har qanday dunyoviy ishlar, boyliklardan ustun qo‘ygan e’tiqodli kishilarning noroziligiga sabab bo‘ldi. Ular orasida hadis to‘plovchi muhaddislar, ilgaridan qashshoq bo‘lib, uy-joy, mol-mulkka e’tibor qilmagan sahobalar ham bor edi. Bularning bir qismi dinni himoya qilib, ochiq kurashga otlangan bo‘lsalar, ikkinchi qismi esa, qanoat va zuhdni («zuhd» so‘zidan «zohid» so‘zi kelib chiqqan) asosiy maqsad qilib olib, saroy ahli va sarvatdorlar, boylar axloqiga qarshi norozilik belgisi sifatida tarkidunyochilik g‘oyasini targ‘ib etib, ijtimoiy faoliyatdan butunlay chetlashganlar, surunkali toat-ibodat bilan shug‘ullanganlar. Kufa, Bag‘dod, Basra shaharlarida tarkidunyo qilgan zohidlar ko‘p edi, aytish kerakki, ularning obro‘-e’tibori ham xalq orasida katta bo‘lgan. Chunonchi, Uvays Qaraniy (VII asr), Hasan Basriy (642–728) kabi yirik so‘fiylar aslida zohid kishilar edilar, shuning uchun bu zotlarning nomi shayxlar va so‘fiylar haqidagi tazkiralarda zohid sifatida tilga olinadi, ba’zi mualliflar esa ularni so‘fiylar qatoriga qo‘shmaganlar ham. Buning boisi shuki, zohidlar uzlat va taqvoni pesha etgan bo‘lishlariga qaramay, ishq va irfon (ilohiy ma’rifat)dan bexabar kishilar edilar. Ular falsafiy mushohadakorlik, ajzu irodat bilan ma’naviy-axloqiy kamolot sari intilish, valilik, karomat-mo‘jizalar ko‘rsatish kabi xislatlarga ega emasdilar. Zohidlarning niyati ibodat bilan oxirat mag‘firatini qozonish, Qur’oni Karimda va’da qilingan jannatning huzur-halovatiga yetishish edi. So‘fiylar nazarida esa jannat umidida toat-ibodat qilish ham tama’ning bir ko‘rinishidir. Holbuki, so‘fiy uchun na dunyodan va na oxiratdan tama’ bo‘lmasligi kerak. Yagona istak bu – Xudoning diydoridir, xolos. Mashhur so‘fiy ayol Robiya Adviya (714–801) Allohga munojotlarida nola qilib aytar ekan: «Ey Parvardigorim, ey Yori aziz, agar jannating tama’ida toat qiladigan bo‘lsam, jannatingdan benasib et, agar do‘zaxingdan qo‘rqib ibodat qiladigan bo‘lsam, meni do‘zax o‘tida kuydir – ming-ming roziman! Ammo agar

Sening jamolingni deb tunlarni bedor o‘tkazar ekanman, yolvoraman, meni jamolingdan mahrum etma!» Alloh taologa quruq, ko‘r-ko‘rona mute’likning hojati yo‘q. Xudo g‘azabidan qo‘rqibgina amri ma’rufni bajarish sadoqat belgisi emas, balki riyodir. Shuning uchun so‘fiylar: Allohni jon-dildan sevish, Uning zoti va sifatlarini tanish va bilish, ko‘ngilni nafsu hirs g‘uboridan poklab, botiniy musaffo bir holatda Iloh vasliga yetishish va bundan lazzatlanish g‘oyasini keng targ‘ib qildilar. Inson ruhi ilohiydir va, demak, asosiy maqsad – ilohiy olamga borib qo‘shilmoqdir, dedilar. Shu tariqa, dunyodan ko‘ngil uzgan, ammo zohidlarga o‘xshamaydigan, «bir nazar bilan tuproqni kimyo etadigan» (Hofiz SHeroziy) zehnu zakovat, aqlu farosatda tengsiz, ammo o‘zga mutafakkirlar, faylasuflardan ajralib turadigan, shariat ilmini suv qilib ichgan, toatu ibodatda mustahkam, lekin oddiy dindorlardan farqlanadigan ajoyib xislatli odamlar toifasi paydo bo‘lgan ediki, ularni ruh kishilari deb atardilar. Bunday odamlarning fe’l-atvori, yurish-turishi, xoriqulodda (odatdan tashqari) so‘zlari va ishlari atrofdagilarni hayratga solar, ba’zilarining g‘aybdan bashorat beruvchi kamromatlari, sirli mo‘jizalari aqllarni lol qoldirardi. Ularni ahlulloh, avliyo, ahli hol, ahli botin, arbobi tariqat, darvesh, qalandar, faqir degan nomlar bilan tilga olardilar. Ammo bu toifaga nisbatan ko‘proq «so‘fiy» nomi qo‘llanilgan, chunki ushbu so‘zning ma’nosi ancha keng bo‘lib, boshqa tushuncha va atamalarni o‘z ichiga sig‘dirardi. Xo‘sh, «so‘fiy» so‘zi qayerdan paydo bo‘lgan? Bu haqda bir necha xil qarashlar bor. Ba’zilar bu so‘z «saf» so‘zidan kelib chiqqan deydilar, chunki so‘fiy Iloh yo‘liga kirganlarning birinchi safida turuvchidir. Ba’zi olimlar uni «suffa» so‘zidan hosil bo‘lgan deb aytadilar: as’hobi suffa hazrati Payg‘ambar sallallohu alayhi vasallam hayotliklaridayoq tarki dunyo qilgan taqvo-dor kishilar bo‘lib, so‘fiylar shularga taqlid qiladilar, deb tushuntiradilar. Yana bir guruh olimlar so‘fiy so‘zi «safo» so‘-zidan kelib chiqqan, chunki bu toifaning qalbi sidqu safo oftobiday porlab turadi, deganlar. Yana ba’zilar so‘fiy «sufuh» so‘zidan yasalgan, sufuh – biror bir narsaning xulosasidir, bu jamoa xalqning xulosasi bo‘lganligi sababli ularni so‘fiy deganlar, deb yozadilar. So‘fiy so‘zi «sof» so‘zidan chiqqan

deguvchilar ham bor. Abu Rayhon Beruniy bo‘lsa «suf», ya’ni faylasuf so‘zining oxirgi qismidan yasalgan deb ko‘rsatadi. Ammo ko‘pchilik so‘fiy so‘zi arabcha «so‘f» so‘zidan hosil bo‘lgan, degan fikrni bildiradilar. «So‘f» so‘zining lug‘aviy ma’nosi jun va jundan to‘qilgan matodir. So‘fiylar ko‘p hollarda jun chakmon yoki qo‘y terisidan tikilgan po‘stin kiyib yurishni odat qilganlari uchun ularni jun kiyimlilar (forschasi pashminapo‘sh), ya’ni so‘fiy deb yuritganlar. Bizningcha, shu keyingi e’timologik ma’no haqiqatga yaqinroqdir, zero, so‘fiy so‘zining «so‘f» so‘zidan yasalishi arab tili qonun-qoidalariga mos keladi. Agar «so‘f» so‘zidan so‘fiy yasalgan bo‘lsa, o‘z navbatida, «so‘-fiy»dan, «tasavvuf», «mustasuf», «mutassuf», «mutasavvuf» so‘zlari hosil bo‘lgan. Mustasuf o‘zini so‘fiylarga o‘xshatib, taqlid qilib yuradigan, ammo asl maqsadi amal-mansab, molu mulkka intilishdan iborat bo‘lgan kishilarga nisbatan ishlatilgan so‘z bo‘lsa, mutassuf tariqat va haqiqatda muayyan manzillarni egallagan, biroq so‘fiy darajasiga ko‘tarila olmagan kishilardir. Qalban so‘fiyona g‘oyalarga moyil, tasavvufni e’tiqod - maslak qilib olgan, lekin tariqat amaliyotini o‘tama-gan, rasman so‘fiy bo‘lmagan odamlar esa mutasavvuf bo‘lib hisoblanganlar. So‘fiylarning o‘zini ham Husayn Voiz Koshifiy «Futuvvatnomai sultoniy» nomli asarida uch guruhga ajratgan: muoshirlar, mutarasmlar, muhaqqiqlar. Muoshirlar – tariqat ahlining muxlislari. Ular darveshlarga muhabbat bilan qaraydilar, darveshlar suhbatida ishtirok etadilar, ularning xizmatlarini bajaradilar va savobga o‘zlarini sherik deb biladilar. «Mutarasm» so‘zining ma’nosi rasmu rusumga ergashuvchi demak, ammo mutarasmlar darveshlarning odatlariga zohiran taqlid qilsalar-da, botinan hol talabgoridirlar va shu toifiga ixloslari tufayli fayzdan bahramanddirlar. Muhaqqiqlar – Haqqa yetganlar, ularni oliy martabali so‘fiylar deb ta’riflash mumkin. Haqiqiy avliyolar, shayxi murshidlar shular ichidan yetishib chiqqan. Bu o‘rinda muhaqqiq so‘fiylarning najib sifatlari xususida to‘xtab o‘tish joiz deb hisoblaymiz. Avvalo, shuni ta’kidlash kerakki, chin so‘fiy o‘zlikdan va foniy dunyolan kechgan va Haq baqosida o‘zligini qayta topgan zot bo‘lib, suratda bandayu,

ma’nida ozod kishidir. Surat – tashqi ko‘rinishda banda bo‘lish – jism-tanani Iloh toatiga bag‘ishlash bo‘lsa, ma’nida ozodlik-botinni barcha aloqalardan tozalab, ruhni hur va pok saqlash demak. So‘fiyga hech bir narsa va hech bir kishi qaram bo‘lmasligi; uning o‘zi ham hech bir narsaning va hech bir odamning qarami bo‘lmsaligi kerak. Bahouddin Naqshband aytganlariday: Hechi mo neyu hechi mo kam ne, Az payi hech-hechi mo g‘am ne, Janda bar pushtu pusht-go‘riston, Ro‘ze ki mirem hech motam ne. Ma’nosi: Hech narsamiz bo‘lmaganligi uchun hech kamimiz yo‘q, o‘sha «hech», ya’ni narsa ketidan quvib, g‘am ham chekmaymiz. Egnimizda – janda, orqamizda – go‘riston, biz vafot etgan kun hech bir motamning keragi yo‘q. So‘fiyning ozodligi deganda tasavvuf ahli solikning bashariy sifatlardan mutlaq qutulishi va ilohiy faqr sifati bo‘lmish pok ruh ko‘rinishida istig‘no olami – Tangri taolo olamining zaruratlari bepoyonligini kullan idrok etishini anglaganlar. So‘fiy yana «sirri sof, aqli yetuk, muhabbat ahliga dil bog‘lagan» (Koshifiy) bo‘lishi, nafasidan bedardlar qalbi bedor bo‘lmog‘i kerak. So‘fiylar ruhoniyat bilan suhbat quradigan, kayhonu falak asroridan mujda keltiradigan, faqrni ixtiyoriy ravishda bo‘yinga olib, tabiiy axloqni tark eta borib, ilohiy axloqni kasb etuvchi, ezgulik yo‘lida jonini fido qiluvchidirlar, ular borliq va yo‘qlik, zamon va makondan xorij, azalu abadni birlashtirgan mukarram zotdirlar. Bunday karomatli insonlarni xalq aziz-avliyo, qudsiy nafasli kishilar sifatida alohida e’zozlagan. Bu zotlar atrofdagilar ongi va shuuriga qattiq ta’sir o‘tkazganlar va ma’naviyat sultonlari bo‘lib maydonga chiqqanlar. Ularning so‘zi va harakati, xislati va axloqi hammaga ibrat qilib ko‘rsatilgan. Jahonning butunligi, obodonlik va osoyishtalik Parvardigor fayzini yetkazuvchi shu tabarruk zotlarning duosi, xayrli ishlariga vobasta deb qaralgan. Shu asnoda avliyo-anbiyoning merosxo‘ri – davomchisi degan aqida shakllangan. YA’ni, garchi Payg‘ambari oxirzamon Muhammad salallohu alayhi vasallamdan keyin Payg‘ambar kelmasa- da, ammo qutbi kirom valilar har zamonda paydo bo‘lib, xalqni islom haqiqatlariga

hidoyat etadilar, to‘g‘ri yo‘lga boshlaydilar. Chunonchi, ulug‘ shoir Xusrav Dehlaviy o‘z piri Nizomidin Avliyoni shunday kishilardan deb ta’rif etadi va «Matla’ul anvor» dostonida bunday yozadi: Nuri jahon az qadami avliyost, Joni nazar dar jasadi to‘tiyost. (Ko‘zning ravshanligi to‘tiyo vujudida bo‘lganiday, jahonning nuri avliyo qadamidandir). Alisher Navoiy ham Bahouddin Naqshband va Abdurahmon Jomiyni garchi Xusrav Dehlaviy kabi payg‘ambar davomchisi deb atamasa-da, lekin ularni «murshidi ofoq», «koshifi asrori Iloh», barcha ishlardan xabardor karomatli va pok niyatli zotlar sifatida ta’rif-tavsif etadi. Masalan, Bahouddin Naqshband: Mulki jahon mazrai dehqoni ul, Balki jahon mulki nigahboni ul. Yo‘q mamolikka nigahbon bo‘lib, Barcha salotin uza sulton bo‘lib… Haq so‘zin elga qilurda ado, Teng ko‘runib olida shohu gado. («Hayratul abror»dan) Bu faqat shoirlarning hayajonli ta’rif-tavsifi emas, albatta. Buni o‘rta asrlar kishisining tafakkur tarzi va dunyoqarashi ifodasi deb bilmoq kerak. So‘fiy va darveshlar haqiqatan ham katta nufuz va obro‘ga ega edilar. Muqtadir shayxlargina emas, qalandarlar, eshonlar, majzub «devonalar», oddiy darveshlarni ham odamlar hurmat qilganlar. Shuning natijasi o‘laroq,, darveshchilik harakati keng quloch yoygan, xonaqo udumlari shakllanib, darveshlar alohida bir toifa - tabaqa sifatida jamiyatda muhim o‘rin egallagan. Biroq bu birdaniga yuzaga kelgan harakat emas, aytib o‘tganimizday, tasavvuf va darveshlik harakati uzoq tadrijiy tarixga ega. Olimlar tasavvuf tarixini dastlab ikki davrga ajratadilar: birinchi – zohidlik davri, ikkinchisi – oriflik va oshiqlik davri. So‘fiylarning o‘zini ham orif so‘fiylar, zohid so‘fiylar, rind so‘fiylar, faqir so‘fiylar, faylasuf so‘fiylarga ajratish mumkin.

Zohidlik davri so‘fiylari (chunonchi: Ibrohim Adham, Hasan Basriy, Abuhoshim Kufiy va boshqalar) taqvo va parhezkorlikni bosh maqsad deb bilgan bo‘lsalar, keyingi davr so‘fiylari tafakkuriy-shuuriy rivojlanish – ya’ni dunyoni va Ilohni bilish, tanishni asosiy maqsad deb hisoblaganlar. Birinchi davrni tasavvufning ibtidoiy davri («avvalgi davr») sifatida tilga oladilar. Oriflik davri deb ataganimiz ikkinchi davr ham (bu IX asr o‘rtalaridan boshlanadi) bir necha bosqichlarga ega. Chunonchi, IX–X asrlar – xonaqohlarning paydo bo‘lishi, tariqat rusumlarining shakllanish davri. XI–XII asrlar – tasavvuf maktablari, silsilalarning tarkib topish davri. Bunda Misr, Bag‘dod, Basra, Buxoro, Nishopur, Termiz, Balx shaharlari tasavvuf va tariqat markazlari sifatida muhim rol o‘ynagan. Natijada Misr, Xuroson, Movarounnahr, Iroq va Turkiston maktablari shuhrat topgan. XIII asr oxiri – XIV asr boshlari tasavvuf tarixida alohida bir mahsuldor davridir. Bu davrga kelib, tasavvuf ham nazariy-ilmiy nuqtai nazardan, ham amaliy harakatchilik nuqtai nazaridan o‘zining yuksak cho‘qqisiga ko‘tarilgan edi. Tasavvuf adabiyotining gullashi ham shu davrga to‘g‘ri keladi. Ayniqsa, Najmiddin Kubro (1145–1221), Muhyiddin Ibn Arabiy (1165–1240), Yah’yo Suhravardiy (1155–1191) singari mutafakkir shayxlar, Farididdin Attor (vaf. 1220), Ahmad Yassaviy (vaf. 1166), Jaloliddin Rumiy (1207–1273) kabi ulug‘ so‘fiy shoirlar tasavvuf ilmining doirasini kengaytirdilar, uni falsafa va hikmat bilan boyitdilar. Agar IX–XI asrlarda tavhid asoslarini chuqurlashtirishga katta e’tibor berilib, tasavvufning fano va baqo kabi tushunchalari, Haqqa vosil bo‘lish mayli shiddat bilan targ‘ib qilingan bo‘lsa, XIII asr o‘rtalaridan boshlab, tafakkuriy-ahliy yo‘nalish yetakchilik qila boshladi. Bu falsafiy oqim tasavuf tarixida «vahdatul vujud» nomi bilan shuhrat topdi. So‘fiylar endi koinot tuzilishi, odamlarning hususiyatlari, olam va odam munosabatlari, komil inson anglamlari bilan bosh qotiradigan bo‘ldilar. Natijada Ibn Arabiy va Jaloliddin Rumiy kabi zotlarning asarlarida butun bir falsafiy tizim o‘z ifodasini topdi, ular ilohiy kashfu karomat, ruhiy-psixologik holatlar, botiniy latifliklar bilan birga, real insoniy hayot haqida ham ko‘p ajoyib fikrlarni bayon etdilar. Shunday qilib, tasavvuf Sharq fikriy taraqqiyotidagi ko‘p asrlik tajribalarni o‘z ichiga qamrab olib, uni

rivjlantirdi, din va falsafa, hikmat va vahdat, kalom va hadis ilmlarini birlashtirdi, ilohiy ilmlar bilan dunyoviy ilmlarni o‘zaro bog‘lashga harakat qildi. Natijada tasavvuf Sharq kishisining tafakkur tarzi va axloq normasini belgilaydigan hodisaga aylanib qoldi. Tasavvuf tarixiga nazar tashlar ekanmiz, islom dinidagi mazhablar, qarashlar xilma-xilligi so‘fiylar hayoti va dunyoqarashiga ham inchunin ta’sir etib turganini ko‘ramiz. Xususan, sunniy va shia mazhablari orasidagi kurash sezilarli iz qoldirgan. Eron olimlari, jumladan, «Tasavvuf istilohlari sharhi» (Tehron, 1347 hijriy yili) nomli qomus muallif Sayid Sodiq Guharin tasavvufning paydo bo‘lishi va qaror topishida shia mazhabi qarashlarining ta’siri borligini ta’kidlaydi. Boshqa bir qator olimlar yunon falsafasi, qadimgi zardushtiylar, hind falsafiy-asotiriy qarashlarining rolini ko‘rsatadilar. Tasavvuf amaliyoti va falsafasida bu buloqlarning samarali ta’siri bo‘lishi mumkin. Bu yerda boshqa narsani ta’kidlamoq kerak: birinchidan, islomiy tasavvuf o‘zi o‘zlashtirgan jamiki narsalarini islom ruhida qayta ishlab, shariatga muvofiqlashtirgan. Ikkinchidan, biz aytmoqchi bo‘lgan fikr shuki, shia va sunniy mazhablari orasidagi kurash tasavvuf silsilalarining yo‘nalaishlarini belgilagan. Chunonchi, tayfuriya, suhravardiya, hululiya, firdavsiya kabi silsilalar ko‘proq shiachilikka moyil bo‘lsalar, yassaviya, qodiriya, naqshbandiya suluklari sunniy mazhabida mustahkam turgan tariqatlar edi. Hazrati Bahouddin Naqshbandning asosiy jiddu jahdi ham tasavvuf va tariqatni sunniy mazhabiga moslashtirish, uni shiachilikka xos jahru samo‘lardan tozalashdan iborat bo‘lgan. Natijada naqshbandiya sunniy mazhabli aholi orasida chuqur yoyilgan. Ammo Najmiddin Kubro asoslagan kubraviya silsilasida shia va sunniy mazhabidagi kishilar birga ta’lim olardilar. Chunki ulug‘ shayxning o‘zlari mazhab va maslaklarga e’tibor qilmagan. Najmiddin Kubro vafotidan keyin esa shogirdlarining bir qismi sunniy tariqatiga (Sayfiddin Boxarziy kabi), bir qismi esa shia asosidagi tariqatlarga (Sa’diddin Hamaviy kabi) qo‘shilib ketganlar. Shu kabi Jaloliddin Rumiy nomi bilan bog‘liq bo‘lgan mavlaviya mazhabi ham sunniy yo‘nalishdagi tariqat bo‘lsa-da, lekin diniy va mazhabiy ayirmalar

ularda u qadar ahamiyatli bo‘lmagan. Bugina emas, Rumiy umuman dinlarning o‘zini ham bir-biridan ustun qo‘ymay, ularni Olloh sari olib boradigan turli yo‘llar deb qaragan. Tasavvuf tarixi haqida gapirar ekanmiz, hazrati Bahoud-din Naqshbanddan keyingi davrni ham baholashimiz lozim bo‘-ladi. XV–XVI asrlar Movarounnahr va Xurosonda naqshbandiya to‘la tantana qilib, gullagan davr bo‘ldi. Ayniqsa, Xoja Ahrori Valining amaliy va Mahdumi A’zam-Ahmadi Xojagonning ilmiy faoliyatlari tufayli naqshbandiya mustahkamlandi, nufuzi oshdi va Hindiston, Arabiston yerlariga yetib bordi, Turkiyaga tarqaldi. Naqshbandiyadan keyin tasavvuf tarixida boshqa silsila vujudga kelgan emas. Eron va Hindistonda ayrim yangi tariqatlar shakllangan, lekin ular shoxobchalar bo‘lib, tasavvuf uchun yangi nazariy va amaliy yo‘nalish bermadi. Umuman XV asrdan keyin tasavvufning nazariy-falsafiy jihati so‘na boshladi. Mahdumi A’zam risolalari naqshbandiya aqidalarini sharhlash va chuqurlashtirishdan iboratdir. Hindistonda bir qadar tafakkuriy siljish bo‘lgan. Jumladan, «vahdatush shuhud», «vahdati mavjud» oqimlarini yangi falsafiy oqimlar deb qarash mumkin. Mirzo Bedil ijodiga bu qarashlarning ta’siri bor. Ya’ni unda barcha ilmlarni inson shaxsi bilan bog‘lash, inson va uning ruhini tadqiq etishga urinishi bo‘lgan. Biroq, baribir XV asrdan keyingi davrda ilgari to‘plangan tajribani o‘zlashtirish, sharhu tafsir qilish va targ‘ib etish bilan shug‘ullanildi. Shuning uchun eng toza va jur’atli fikrlarni biz IX–XIII asrlarda yashagan so‘fiylarda uchratamiz. Tasavvufning klassik davri ham shu davrdir. Tasavvuf g‘oyalarining sarchashmalari ustida bahs bo‘lgani-day, birinchi so‘fiylar kim edi, degan savolga ham turli xil javoblar mavjud. Husayn Voiz Koshifiy «Futuvvatnomai sultoniy» asarida («Meros» nashriyoti, 1994) keltiriladikim, birinchi so‘fiy Odam alayhisslomning farzandlaridan biri Shish degan kishi edi. U oq po‘stin kiyib yurgani uchun shu nomni olgan. Alisher Navoiyning «Nasoyimul muhabbat» asarida birinchi so‘fiy sifatida hazrati Payg‘ambarimizning zamondoshi va muhibi Uvays Qaraniy tilga olinadi. Lekin Abdurahmon Jomiyning «Nafahotul uns» asarida birinchi marta el orasida so‘fiy

laqabi bilan shuhrat qozongan kishi Abuhoshim Kufiy ekanligi aytilgan. Uni Abuhoshim As so‘fiy Al Kufiy ham deydilar. Jomiyning yozishicha, Abuhoshim So‘fyoni Savriy degan boshqa bir atoqli darvesh bilan zamondosh bo‘lgan ekan. So‘fyoni Savriy hijriy 191 (milodiy 807) yilda olamdan o‘t-gan. Abuhoshim esa Guharinning ma’lumotiga qaraganda, 788 yilda vafot etgan («Sharhi istilohoti tasavvuf», I jild. Mu-qaddima, 55-bet). So‘fyoni Savriy deydi: «Men Abuhoshimni ko‘rganimga qadar so‘fiy nima ekanini bilmas edim va ungacha ham zuhd va muomala va vara’da, tavakkul tariqi va muhabbat tariqida sobit buzurgvorlar bor edilar, lekin avval kishikim uni so‘fiy deb atadilar ul edi va ungacha biror kishini bu nom bilan atamagan edilar» («Nafahotul uns», Toshkand, 1913, 27-bet). «Abuhoshim nasroniy rohiblar kabi uzun jun kiyim kiyib yurar va hamisha taqvo bilan kun o‘tkazardi» (Guharin, ko‘rsatilgan asar, 53-bet). Sayid Sodiq Guharin bundan tashqari Jobir bin Hayon (822 yilda favot etgan) va Abdak So‘fiy (821 yilda vafot etgan)larni ham dastlabki so‘fiylar sifatida tilga oladi. Shuni ham qayd etish kerakki, tasavvuf ahli Chor yori uzom va Rasulullohning yaqin sahobalaridan Salmon Forsiy hamda Imom Ja’far Sodiqni so‘fiylik va valiylik xislati ko‘ringan ulug‘ insonlar sifatida ehtirom bilan tilga oladilar. Mazkur zotlar inchunin juvonmardlarning pirlari sifatida ham zikr etiladi. Bejiz emaski, ko‘p so‘fiylar o‘z shajaralarini shu uch zoti sharafga yoxud ularning birovi vositasida Muhammad sallallohu alayhi vasallamga olib borib bog‘laydilar. Chunonchi, «Nazmus silsila» asari muallifi Vasliy Samarqandiy (XIX asr oxiri XX asr boshlarida yashab ijod etgan) urgutlik Eshoni Valixon silsilasini yozar ekan, ul kishining so‘fiylik nisbatini quyidagicha belgilab chiqadi: hazarti Muhammad sallallohu alayhi vasallamdan Abu Bakr Siddiq raziyallohu anhuga, ul kishidan Salmon Forsiyga, ul janobdan Imom Ja’fari Qosim raziyallohu anhuga, ul janobdan Imom Ja’far Sodiqga, ul janobdan Sulton Abuyazid Bistomiyga, ul janobdan Abulhasan Xaraqoniyga, ul janobdan Xoja Ali Formadiyga, ul janobdan Xoja Yusuf Hamadoniyga, ul janobdan Xoja Orif Revgariyga, ul janobdan Xoja Mahmud Anjir Fag‘naviyga, ul janobdan Xoja Ali Rometaniyga, ul janobdan Xoja Muhammad Boboyi Samosiyga, ul janobdan Sayid Amir Kulolga, ul Janobdan

Xoja Bahouddin Naqshband hazratlariga, ul janobdan Xoja Muhammad Alouddin Attorga, ul janobdan YA’qubi Charxiyga, ul janobdan Xoja Ubaydulloh Ahrori Valiga, ul janobdan Xoja Muhammad Zohidga, ul janobdan Xoja Darveshga, ul janobdan Xoja Amkangiyga, ul janobdan Xoja Muhammad Boqiybillohga, ul janobdan Xoja Ahmad Foruq – Imom Rabboniyga, ul janobdan Xoja Muham-mad Saidga, ul janobdan Xoja Abdulahadga, ul janobdan Xoja Muhammad Obidga, ul janobdan Xoja Muhammad Musoxonga, ul janobdan Xoja Muhammad Siddiqga, ul janobdan Mavlono Husaynga, ul janobdan Mavlono Mirmuhammad Ibrohimga, ul janobdan hazrati Eshon Xoja Valixonga so‘fiylik nisbati o‘tib kelgan. Demak, naqshbandiya silsilasi Salmon Forsiy va Abu Bakr Siddiq raziyallohu anhumalar oraqli Payg‘ambarimizga olib borib ulangan. Shu zaylda, tasavvuf tarixi islom tarixi bilan birga rivojlanib, islom madaniyati va ma’rifatiga o‘lkan hissa bo‘lib qushildi. Agar dastlabki paytlarda Kufa, Basra va Bag‘dod shaharlarida sanoqli darajada zohid sufiylar yashagan bo‘lsa, bora-bora musulmon olamida shayxu mashoyixlar, so‘fiy darveshlar, qalandarlarning soni ko‘paydi, yuqorida aytganimizday bu o‘ziga xos bir harakatga aylandi. Birigina Abdurahmon Jomiyning «Nafahotul uns minal hazarotul quds» nomli kitobida 664 ta shayxu so‘fiyning nomi zikr etiladi. Bu XV asrgacha yashab o‘tgan atoqli so‘fiylar tazkirasi, vaholanki ulardan ko‘plarining nomi Jomiy kitobida zikr eitlmagan, Navoiy ularning bir qismini «Nasoyimul muhabbat» asariga kiritgan. Shulardan yuzdan ortiqrog‘i Turonzaminda yetishib chiqqan buzurgvorlar hisoblanadi. XV asrdan keyin ham yana qancha azizu avliyo yashab o‘tganlar. Tasavvuf tarixi haqida qisqacha nigorishimiz (obzor) nihoyasiga yetar ekan, yana bir nuqtani ta’kidlamoqchimiz: Tasavvufda turli yo‘nalishlar, ya’ni zohidona tasavvuf, orifona tasavvuf, oshiqona va rindona tasavvuf oqimlari bo‘lgani kabi so‘fiylar ham turli qarashlarga ega bo‘lgan har xil tabiatli kishilar edilar. Ular orasida zohidlar, mo‘tadil oriflar, isyonkor oshiqlar, majzub devonalar, darbadar qalandarlar, donishmand faylasuflarni ko‘ramiz.

«Mavlono Jaloliddin, uning hayoti, falsafasi, asarlari» nomli kitob muallifi, turkiyalik olim Abdulboqiy Go‘pyonarli so‘fiylarning sakkiz toifasini ajratib ko‘rsatadi. Chunonchi: 1. Hayot va dunyo lazzatlariga qattiq bog‘langan so‘fiylar. Ular gunohu savob, isyon va axborni arzimas, ortiqcha deb biladilar. Shar’iy amrlar jamiyat intizomi uchundir, bizga u taalluqli emas, biz zavqu hol kishilarimiz, taqvodan xalosmiz deb o‘ylaydilar. 2. Koinotni Parvardigor zoti olami tajallisining surati deb biladigan so‘fiylar. Ular dunyoni naqsh va ranglardan deb bilib, butun olamni esa Parvardigorning zotidan iborat deb hisoblaydilar. Ularning fikricha, Mutlaq Iloh dunyo suratida tajalliy etibdur va mohiyat Uning o‘zidir. Oshiq va Ma’shuq ham Udir, demak, haqiqiy qibla ham Uning O‘zidir. 3. Hamma narsani Mutloq Iloh tajallisi deb bilib, Isoga o‘xshab fikr yuritadigan va o‘ng yuzingga shapatilasalar, chap yuzingni ham tut, degan aqidani olg‘a suradiganlar. Ular zulmga e’tiroz bildirmaydilar, ammo mazlumlarga iloji boricha iltifot ko‘rsatadilar. Ular uchun dunyo va uning ishlari ma’nisiz, arzimas, inson burchini Ilohni tanishdan iborat deb biladilar. 4. Falsafani, aqlni rad etuvchi so‘fiylar. Ular xayol olamiga g‘arq bo‘lib, lohut olamidan so‘z aytadilar, o‘tmishdan va kelajakdan karomat qiladilar. «Yer yuzidan xabarlari yo‘q, ammo osmonni qadamlab kezib chiqqanday gapiradilar. Oyoqlari ostidagi quduqni bilmaydilar, lekin sayyoralar sayriyu samoviy ajoyibotlardan so‘zlaydilar» (Go‘pyonarli, o‘sha kitob, 292-bet). 5. O‘z tasarruflarida falsafa va hikmatni rad etmoqchi bo‘lgan, lekin aslida so‘fiyona aqidalarni falsafiy mushohadalar bilan sinovdan o‘tkazgan, omuxta etgan so‘fiylar. Bular orada qolganliklari uchun shariat ahli tomonidan ham, tariqat ahli tomonidan ham malomatga uchraganlar. 6. Tasavvufning nozik haqiqatlari, falsafa va hikmat bilan mojarolarini sezgan holda, ammo shariatdan ko‘ngil uzolmaydigan so‘fiylar. Ular tariqat odobini shariat ahkomiga singdirib yuborishga intiladilar va tavhid ilmida mutaassiblar bilan bir xil e’tiqodda bo‘lishga urinadilar.

TARIQAT VA MAQOMOT IX asr boshlariga kelib tasavvufning nazariy asoslari ishlab chiqildi, so‘fiylarning amaliy, ruhiy-psixologik mashqlari, o‘z-o‘zini tarbiyalash va chiniqtirish tabdir-usullari shakllandi. TARIQAT, MA’RIFAT, HAQIQAT degan tushunchalar yuzaga kelib, tasavvufning ushbu uch qismiga oid qarashlar majmui tuzildi - tasavvuf alohida ilm sifatida qaror topdi. So‘fiylar dastlabki paytlar tasavvufni nuqul siru asror, tushuntirib bo‘lmaydigan holatlar («iboraga kelmaydigan ishoratlar») deb hisoblagan bo‘lsalar, bora-bora bu holatlar haqida fikr-mulohazalar bayon qilina boshlandi, so‘fiyni tarbiyalash vazifasi, pir-muridlik qoidalari, odobini yaratish zarurati tug‘ildi. Natijada, tariqat va shariat orasidagi munosabatlar, olam, odam va Xudo orasidagi aloqa-muomala mohiyati, tavhid - vahdat masalalari munozalarga sabab bo‘ldi. Din arboblari bilan so‘fiy shayxlari, ayniqsa falsafiylashgan tasavvuf tarafdorlari jiddiy mafkuraviy tortishuvlargacha bordilar. Tasavvuf butun Islom olamini zabt etib, barcha qadimiy shaharlarda xonaqohlar qurildi, yo‘llarda rabotlar, aziz-avliyolarning mazorotida shayxlar maskan tutib, ko‘plab shoigrdlarni tarbiyaga oldilar. Tasavvufning ilk davrida maqomot va tariqat asoslarini ishlab chiqish, so‘fiylik yo‘riqlarini belgilash va ilohiy haqiqatlarni el orasiga yoyishda Abuali al Horis Muhosibiy (781–857), Zunnun Misriy (796–861), Abuyazid Bistomiy (vafoti 875), Junayd Bag‘dodiy (vafoti 910), Hakim Termiziy (vafoti IX asr oxiri) va Mansur Halloj (858–922)larning xizmati katta bo‘lgan. Keyinchalik Abusaid Abulxayr (967–1049), Abdulloh Ansoriy (1006–1089), Ahmad Yassaviy (vafoti 1166) Yahyo Suhravvardiy (1155–1191), Ibn Arabiy (1165–1240), Najmiddin Kubro (1145–1221), Bahuoddin Naqshband (1318–1389) kabi shayxul mashoyixlar tasavvuf ilmini yangi fikrlar, qarashlar bilan boyitdilar, yangi oqim, silsilalarini vujudga keltirdilar. Tasavvuf haqida bir qancha risola va kitoblar yozildi, tasavvuf g‘oyalarini qizg‘in targ‘ib etuvchi ulkan she’riyat vujudga keldi. Tasavvufga oid nazariy kitob va qo‘llanmalardan Abunasr Sarroj (vafoti 988

yil)ning «Kitobal luma’», Al Kalabodiy (vafoti 990 yil)ning «Kitobat ta’arruf», Abu Tolib Makkiy (vafoti 998 yil)ning «Qutal qulub», Abdurahmon Sulamiy (vafoti 1021 yil)ning «Risolatal malomatiya», Qushariy (vafoti 1072 yil)ning «Risola fit tasavvuf», Al Hujviriy (vafoti 1076)ning «Kashfal mahjub», Abdulloh Ansoriyning «Manozil as soirin», Farididdin Attor (1119–1222)ning «Tazkiratul avliyo» nomli asarlarini ko‘rsatish mumkin. Bulardan tashqari, Rumiy, Hofiz SHeroziy, Mahmud Shabistariy asarlariga yozilgan sharhlar ham so‘fiyona ishora va tamsillarni anglashda muhim rol o‘ynagan. Tasavvufga oid ilmiy kitoblar va dasturlarda tariqat atamalari, maqomot manzillarini tushuntirishga ko‘p e’tibor beriladi. «Tariqat» so‘zining ma’nosi yo‘l demak. YA’ni ilohiy ma’rifatni egallashga bel bog‘lagan kishining ruhiy-axloqiy kamolot yo‘li. Tariqatni tasavvufning amaliy qismi deb ta’riflaydilar. Darhaqiqat ham shunday, chunki pir-muridlik qoidalari, odobiga rioya etish, solik (ya’ni tariqatga qadam qo‘ygan yo‘lovchi) bajarishi kerak bo‘lgan barcha yo‘riqlar, irodat va ishorat usullari shu tariqat ichiga kiradi. Tariqat va uning maqomotlari, ma’lumotlarga qaraganda, birinchi marta Zunnun Misriy tomonidan bayon etilgan ekan. Abdulloh Ansoriy yozadikim, Zunnun Misriyni faqat «karomat bilan sitoyish» qilish kifoya emas, chunki uning «ilgida maqom va hol suxra erdi» (Navoiyning «Nasoyimul muhabbat» asaridan olindi). YA’ni maqom va hol ilmi Zunnun qo‘lida o‘yinchoqday gap edi, deydi Ansoriy. Navoiy yozadi: «Ul kishikim ishoratni iboratqa kelturdi va bu tariqdin so‘z aytdi ul erdi». Demak, Zunnun birinchilardan bo‘lib, so‘fiyona holatlar, karomatlarni so‘z bilan ifodalagan. Zunnunning o‘zi hikoya qilib deydiki, uch safar qildim va uch ilm keltirdim: avvalgi safarda bir ilm keltirdim, xos ham, avom ham qabul qildilar, ikkinchi safarda yana bir ilm keltirdim, xos qabul qildi, ammo avom qabul qilmadi, uchinchi safarda yana bir ilm hosil qildim, na xos qabul qildi va na avom (Tasavvuf ahli xos deganda ilmi holdan xabardor so‘fiylarni, avom deganda esa, tasavvufga oshno bo‘lmagan kishilarni nazarda tutganlar). Zunnun aytgan birinchi ilm shariat ilmidir, chunki shariat xosga ham avomga ham birday tegishli. Ikkinchi

ilm – tariqat yoxud muomalat va muhabbat ilmi, uchinchisi esa – haqiqat, ya’ni Iloh haqidagi ilmdir. Agar Zunnun tasavvufdan birinchi bo‘lib «so‘z aytgan» bo‘lsa, Junayd Bag‘dodiy «bu ilmga tartib berib, bast qilib (jamlab), kutub bitidi» («Nasoyimul muhabbat»). So‘ngra Junaydning kichik zamondoshi Shayx Abubakr Shibliy bu ilmni minbar ustiga olib chiqib, elga oshkor qildi. Birinchi bo‘lib muridlarga rahnamolik qilgan ham yuqorida nomlari tilga olingan shayxlar bo‘lgan. Murid-murod, ya’ni maqsadga intiluvchi odam; murod esa –Alloh taoloning vasli. Muridning asosiy xislati niyozmandlik, ya’ni talabgor bo‘lish, murshidi komilning etagini tutib, aytganlariga so‘zsiz rioya qilishdir. Pirsiz solik manzilga yetolmaydi. Chunki odam o‘zini nazorat qilishi qiyin, toki birov rahnamolik qilib, yo‘l ko‘rsatmasa, mushkuli oson bo‘lmaydi (buni Alisher Navoiy «Lisonut tayr» dostonida Hudhud va talabgor qushlar misolida yaxshi ko‘rsatib bergan). Hatto eng yaxshi niyatlar ham agar rahnamo bo‘lmasa, samara bermay, qalbdagi zavqu shavq noto‘g‘ri yo‘lda sarf bo‘lishi, muhabbat isyonga aylanishi hech gap emas. Shuni e’tiborga olib, tariqatda pirga qo‘l berib, iroda-ixtiyorni unga topshirganlar. Shu ma’noda tariqatni irodat ham deydilar. YA’ni irodani shayx irodasiga muvofiqlash-tirish, shayx irodasini o‘z irodasi deb bilish. Ikkinchi tarafdan, bu muridning irodasi, mardligi himmatini sinashni ham bildiradi (murid, murod, iroda so‘zlari o‘zakdosh), zero dunyodan kechib, Iloh yo‘liga o‘zini bag‘ishlash ulug‘ mardliklir. Muridga rahbarlik qiluvchi pirning o‘zi ajzu iztirob yo‘li – tariqat maqomlarini eson-omon bosib o‘tgan, qalbi Iloh ma’rifatiga limolim orif inson bo‘lishi kerak. Pir hamma jihatdan muridga o‘rnak bo‘lmog‘i darkor: ham bilimning chuqurligi, ham tariqat usullarini yaxshi bilishi, ham ko‘ngilning pokligi, nafsini mahv etganligi va hokazolar bilan ajralib turishi, salobati, so‘zi va harakati bilan, suhbati va nazari bilan, tadbiri va himoyasi bilan muridga ta’sir o‘tkazmog‘i lozim. «Agar shayxlik ruknlari nechta, deb so‘rasalar, yettita deb aytgil, deb uqtiradi Koshifiy «Futuvvatnomai sultoniy» asaridi. – Birinchidan, shayx komil ma’rifat egasi bo‘lsin. Ikkinchidan, o‘tkir farosatli, odamshunos kishi bo‘lib, bir

nigoh tashlash bilan muridning qobiliyatini ilg‘ay olsin. Uchinchidan, yetuk ruhiy- ma’naviy quvvati bo‘lsin, toki agar murid tariqat yo‘lidan adashsa, unga ma’naviy madad berib, mushkulini oson qilolsin, to‘g‘ri yo‘lga solsin, ya’ni narsaga muhtojligi bo‘lmasin. Beshinchidan, ixlosi mustahkam bo‘lib, riyo va tama’ni tark etsin, mol va mansab deb birovga sarg‘aymasin, egilmasin. Oltinchidan, rostlik va beg‘araz do‘stlikni shior qilsin – haq so‘zini har yerda, har qanday sharoitda ayta olsin, gapirganda ikkinyuzlamachilik qilmasin. Yettinchidan, qalbida shafqat nuri porlab tursin, murid manfaatini va umum manfaatini o‘z manfaatidan ustun qo‘ysin» (24-bet). Pir muridning shodligini ham, g‘amini ham baham ko‘rgan, uni nasihat, tanbeh va ilhombaxsh so‘zlar, harkatlar bilan ruhlantirib, quyidan yuqoriga qarab tarbiyalab borgan. Koshifiy davom ettirib yozadi: «Agar haqiqat pirlari kim deb so‘rasalar, buning alomatlari quyidagilar deb javob bergil: tunlarni bedor o‘tkazish, yomonlar bilan o‘tirmaslik, ilm o‘rganish, g‘iybat va yog‘ondan saqlanish, odamlar xursandchiligini istash va shu xislatlarni o‘z muridlariga yetkazish». Bizning tariximizda bunday munavvar qalbli najib insonlar kam bo‘lmagan. Ular o‘z muridlarini farzandlariday yaxshi ko‘rganlar. Pir hech qachon murid moliga ko‘z olaytirmasligi, biron-bir yo‘sinda tama’ga ishora qilmasligi, aksincha, murid qoshida biror mushkul ish tug‘ilganda darrov yordam berishi, mushkulni hal qilishi kerak. Muridning mushkuli faqat moddiy qiyinchilik emas, soliklar buni hech qachon e’tiborga olmaganlar. Mushkul deganda tasavvuf ahli ma’naviy muammolar, yuz beradigan holatlar, tug‘ilajak savollarni anglaydilar. Pir ana shularga javob topib, muridlarni qanoatlantirishi shart. Agar qanoatlantirishga ko‘zi yetmasa, muridni boshqa o‘zidan kuchliroq shayxga tavsiya etadi. Shuni ham aytish kerakki, soliklarning iste’dodi xilma-xil bo‘lganday, pirlarning murabbiylik qobiliyati ham turlicha bo‘lgan. Ba’zi shayxlar muridga tariqat odobini o‘rgatganlar, ya’ni uni xoksorlik, taslim va itoatga keltirish, manmanlik, hirsu havo kabi tuyg‘ulardan xalos etish bilan shug‘ullanganlar. Ba’zi shayxlar muridga ruhiy karomati, mo‘jizalari bilan ta’sir etganlar. Yana bir qismi

shayxlar shoigrdlariga tasavvuf asoslarini o‘rgatish, nazariy bilimlar bilan qurollantirishga e’tibor qilganlar. Shayx Saididdin Farg‘oniyning aytishicha, xirqa (darveshlarning maxsus kiyimi) ikki xil bo‘ladi: 1) irodat xirqasi va 2) tabarruk xirqa. Irodat xirqasi, ya’ni suluk xirqasi bitta pirdan olinadi. Irodat xirqasi – muayyan shaxs sulukiga taalluqlilikni bildiradi. Tabarruk xirqani esa ko‘p shayxlardan olish mumkin ekan. Shu kabi bo‘rk, kuloh, ko‘ylaklar ham tabarruk tuhfa sifatida qabul qilingan. Talqini zikr ham bitta shayxdan olinadi, ammo suhbat ta’limini kishi istagan shayxdan olishi mumkin. Xirqa kiydirish va zikr talqinining o‘ziga xos marosimlari, talablari bo‘lgan. Bular haqida batafsil to‘xtalishga bu o‘rinda imkonimiz yo‘q. Faqat shuni ta’kidlash zarurki, murid tarbiyasidan asosiy maqsad axloqni poklash, nafsni o‘ldirish, odamdagi o‘ziga bino qo‘yish, takabbur, xudpisandlikni yo‘q qilish edi. Murid pir qo‘lida ruhiy-ma’naviy zinalardan ko‘tarilib boradi. Iloh sari muhabbati oshib, dunyo muhabbati ahamiyatsiz bo‘lib boravergan. Shu bois tariqatda maqomot va hol tushunchalari muhim o‘rin tutadi. «Maqomot» – maqom (manzil, bekat) so‘zining ko‘pligi bo‘lib, solikning ruhiy- ma’naviy kamoloti bosqichlarini anglatadi. Abunasr Sarroj tariqatning quyidagi maqomlarini qayd etgan: Tavba. Vara’. Zuhd. Faqr. Sabr. Xavf. Rajo Tavakkul. Rizo. Tavba – qaytish demak, ya’ni kamolotga, oliy axloqiy sifatlarga qaytish. Tavbani bobul abvob – eshiklarning eshigi ham deydilar, chunki tariqatga qadam qo‘ygan odamning niyati va mohiyati avvalo shu tavbasida ayonlashadi. Tavbaning haqiqati shuki, solik Xudoga yetishish yo‘liga g‘ov bo‘ladigan jamiki narsalardan qaytishga qasamyod etadi, butun intilishi, tavajjuhini Ollohga qaratadi, avvalgi hayot tarzidan butunlay voz kechadi. Tavba kufrdan, shariat man’ etgan nahyi va yomon ishlardan qaytash, zamima axloqdan hamida axloqqa qaytish, Haqning g‘ayri bo‘lgan narsalardan qaytish kabilarni o‘z ichiga oladi. Tavbaning mohiyati o‘z nuqsonlarini ko‘ra bilish, o‘zining ahvolini anglash, qabih ishlar, qabih fe’l va qabih fikrdan qaytish, dunyoning ma’nisizligi, arzimasligini anglab,

zulmu adolatsizlikdan qaytishni ham bildiradi. Qo‘rquv tavbasi, gunohga iqror bo‘lish – oddiy odamlarga xos. So‘fiylar tavbasi qalb istijobi, ya’ni – uzilish, o‘zgarish tavbasidir. Vara’ so‘zining ma’nosi parhez, taqvo bo‘lib, bulg‘anishlardan, ma’naviy zarar keltiradigan shubhalardan saqlanish demakdir. Shibliyning ko‘rsatishicha, vara’ning uch ko‘rinishi bor: til vara’i, ya’ni tilni bema’ni gaplar uchun ishlatmaslik, g‘iybat-tuhmatga berilmaslik; ko‘z vara’i – shubhali narsalardan saqlanish, g‘aliz shakllarga boqmaslik; qalb vara’i, ya’ni past himmatni tark etish va noxush qiliqlarni qilmaslik. Ko‘ngil man’ etgan jamiki narsalardan parhez qilish, tama’dan saqlanish, mahrumlikdan qo‘rqishdan hazar qilish. Hullas, tilga ko‘zga, qo‘loqqa va oyoqqa band solish. Zuhd – vara’ning davomi hisoblanadi, bu ham parhez qilish demakdir. Ammo bunda taom va ichimlikdan saqlanish, halol va haromni ajratishga alohida ahamiyat beriladi. Zuhd so‘fiy uchun dunyo va oxirat tarki, dunyo moliga ega bo‘laman deb intilmaslikdir. Hadis: Kimki dunyodan parhesz etsa, uning qalbi tajalliyot nuri kiradigan joyga aylanadi. Junayd Bag‘dodiy so‘zi: «Zuhd – qo‘lni mulkdan xoli tutish, dilni esa Haqdan o‘zga har narsadan pok saqlash damak». Imom G‘azzoliy deydi: «Zuhd dunyodan ixtiyoriy ravishda voz kechish va buning uchun qayg‘urmaslikdir». Faqr – ma’nosi qashshoqlik, benavolik. So‘fiylar nazdida ulug‘vor ilohiy mohiyat kasb etish bo‘lib, Xudoga bandalikni sidqidildan oliy darajada bajo keltirish, bandalikdan sharaf topish, niyozmandlik va talabgorlikda yo‘ldagi tuproq misol nomu nishonasiz bo‘lish, Iloh nazdida o‘zini zarra, balki zarradan ham kam deb hisoblash. Va shu martabada komillik rutbasini qozonish ham. Barcha narsalar, olamu Ollohga tegishli, insonning vujudi ham o‘ziniki emas. Chunki u ham Yaratganning mulkidir. Faqrni ana shunday mazmunda anglagan odam tasavvuf mohiyatiga ham yetib boradi. Sabr – toqat, chidam. So‘fiylar tilida qiyinchiliklardan shikoyat qilmaslik, ayniqsa, Xudodan boshqaga nola-iltijo qilmaslik. Sabr etuvchi (sobir) o‘zini balo girdobiga solib, balolardan qo‘rqmaydigan odamdir. Ruhiy-ma’naviy mushkilliklar

yuz berganda, sabr qilgan solik kushoish topadi, yangi manzillarni kashf etadi. Sabr – iymonning yarmi deydilar, chunki so‘fiyning dushmani bo‘lgan nafs sabr orqali jilovlanadi, toatdan halovat topish ham sabr bilan bo‘ladi. Xavf – qalbning ishonchdan, iymon amnidan chiqishi, ikkilanish, tahlika. Vaqtinchalik shayton nayrangi ham ko‘ngilga xavf-qo‘ruv soladi. Solik azobdan emas, balki makrdan, nafs makridan qo‘rqadi. Vaholanki, shayton iymoni mustahkam odamdan qo‘rqishi kerak. Rajo – umidvorlik. Qalbning kelajakda Mahbub vasliga yetishidan umidvorligi, xavfdan qutulish umidi. Dilning sog‘inchi, intiqliklari ham shunga kiradi. Tavakkul – barcha yaxshi-yomon hodisalar, ishlarni Xudodan deb bilish, kullan Parvardigorga suyanish. Tavakkul ilohiy fayzga e’timodli kishining iymonidir. Bu ma’rifat kamolidan keladigan oliymaqomdagi iymondir. Barcha hollarda va amallarda Ollohga suyanish, o‘zini bir faoliyat asbobi hisoblash, barchani Xudoga topshirib, Xudodan o‘zga narsalar ham xudodan ekaniga chuqur ishonish. Inson juda ko‘p narsalarni qila oladi, ammo bu harakatlarning bari Ulug‘ Olloh qudrati tufayli, Qudratining namoyon bo‘lishi ekanini anglash shart. Xudoning irodasi bizning irodamizga hokim. «Tavakkul – iymon haqiqatidir» (Koshoniy). Rizo – qalbdan qabohat-kirlarning ketishi, qazovu qadar hukmiga bo‘ysunish, nafs roziligidan chiqib, Haq roziligiga kirishdir. Qazo amriga taslim bo‘lgan qalbning sururi. Lohijiy: Rizo – bandaning o‘z rizosidan chiqib, Mahbub rizosiga kirishi, ilohiy qismatga zarra e’tiroz qilmasligidir. Solikda ushbu maqomda hech narsadan g‘azab, hayajon, gina-qudrat va xafalanish bo‘lmaydi… Bunday to‘xtovsiz izlanish, ruhiy iztiroblar zamirida kuchli muhabbat, maqsadga yetishish yo‘lidagi bemisl insoniy sidqu vafo, fidoyilik yotardi. Shunday paytda iste’dodli soliklarning qalb ko‘zlari ochilar, beshta tashqi va beshta ichki (xotira, hofiza, aql, taxayyul, tasavvur) hislardan boshqa, yana hayratga soluvchi zehniy va vajdiy (intiutiv) qobiliyatlar paydo bo‘lardi.

TARIQAT VA SHARIAT Shariat – ochiq yo‘l, hayot manbaiga eltuvchi to‘g‘ri yo‘l, qonun, zohiriy hukmlar majmuasi. Istilohiy mazmunda: Ollohning amri, oyat, hadis, ijmoi ummat va qiyosi fuqaho asoslariga tayangan din qoidalari demak. Bu so‘z Qur’oni karimda «Shir’atun» deb ishlatilgan. «Moida» surasida esa: «Sizlardan har bir millat, ya’ni din uchun alohida shariat va yo‘l qilib qo‘ydik» (48-oyat) deyilgan. Shariat din yo‘li va Ollohning daxlsiz qonunlariga amal qilinadi: «Ollohning yo‘li – qonun yo‘li bo‘lib, ilgari ham o‘tgandir. Olohning yulini hargiz o‘zgartira olmassiz» («Fath» surasi, 23-oyat). Tasavvuf ahli Ollohga olib boruvchi yo‘lni to‘rt martabaga ajratib, ulardan birinchisi – Shariat, ikkinchisi – Tariqat, uchinchisi – Ma’rifat va oxirgisi – Haqiqat deb belgilagan. Hoji Bektoshi Valining yozishicha: «Shariatga bog‘liqligi mukammal bo‘lmagan kishiga tariqat, ma’rifat va haqiqat martabalari ham nasib etmaydi». Shuning uchun so‘fiylar shariatni tamal, ya’ni poydevor, tariqat, ma’rifat va haqiqatni shu poydevor ustida yuksalgan uch qavatli bir imorat shaklida tasavvur qilganlar va «imoratsiz poydevor bo‘lur, ammo poydevorsiz imorat bo‘lmas», degan tushunchada sobit turganlar. Najmiddin Kubro ta’rifiga ko‘ra: «Shariat bamisoli kema, tariqat esa dengiz, haqiqat dengiz qa’ridagi inju. Kim injuni qo‘lga kiritmoq istasa, kemaga minar, dengizda suzar, shariatning tamizligi suv ila, tariqatniki qalbini havoyu havasdan uzoq va xoli tutmoq ila, haqiqatniki Ollohdan boshqa har narsadan yiroq turish bilan bo‘lur». Bu haqida Mavlono Jaloliddin Rumiy «Masnaviy»ning muqaddimasida bunday deydi: «Shariat shamga o‘xshab yo‘l ko‘rsatar. Ammo shamni qo‘lga olmoq bilan yo‘l ochilmas. Yo‘lga tushdingmi, bu yurishing tariqat erur, maqsadga erishilishi – bu hakiqatdur… Shariat - bilim, Tariqat – tutmoq, Hakiqat – Tangriga yetishmak». Shariat ilmi, birinchi navbatda, nafsni bilishni talab qiladi. Chunki shariat nafsning, tariqat ko‘ngilning va hakiqat ruhning yo‘li. Boshqa bir ta’rifga ko‘ra,

Ollohga ibodat – shariat. Uni talab etish - tariqat va Olohni mushohada aylash – haqiqatdir. Husayn Voiz Koshifiyning tasnifiga binoan shariat bilan tariqat o‘rtasidagi farq mana bunday: «Shariat ravshanlik, nishon va hurmat erur. Tariqat – sa’y– harakat, bayon va xizmat. Shariatning samarasi - ahdga vafo, tariqatniki – fano, ya’ni o‘zdan kechmoq». Tariqat – yo‘l. Shariat va tariqat o‘zaklari boshqa o‘zakdan yaratilganligiga qaramasdan, ularning lug‘aviy ma’nolari bir, ya’ni «yo‘l» demakdir. Shu bois Yunus Emro: «Shariat, tariqat yo‘ldir yurganga…», deydi. Lekin tariqat shariatdan farqli o‘laroq, o‘zining bir qancha xususiy talab, usul va qoidalariga ega. «Agar so‘rasalarki, tariqat maqomati nechadur, aytgil to‘rt yuzu qirq to‘rttadir»,- deydi Husayn Voiz Koshifiy va bularning hammasi tavba, xavf, jihod, sabrdan iborat to‘rt maqomda jamlanganligini bildiradi. Uningcha, hatto tariqat so‘zidagi har bir harf solik zimmasiga - talab qilmoq – «T», rozi bo‘lmoq – «R», yaqin bo‘lmoq – «Y», ko‘rib ko‘rsatmoq – «Q» va butkul tavajjuh – «T» majburiyatini yuklagandir. Olimlarning aniqlashlaricha, tasavvufda 160 dan ortiq tariqat va tariqat tarmoqlari mavjud bo‘lgan. An’anaga ko‘ra uch asosiy qismga ajratilgan: 1.Tariqi axyor – xayrli insonlar yo‘li. Tariqi arbobi muamalot deb ham ta’riflangan ushbu yo‘lning asosini zuhd, vara’, taqvo va ibodat tashkil qilgan. Shuning uchun unga zohidlar va obidlar yo‘li sifatida ham qaralgan. Bu yo‘l Haqqa yetishning juda uzoq yo‘li. Uni tanlaganlar orasida maqsadga erishganlarning soni nihoyatda kam bo‘lgan. 2. Tariqi abror – yaxshi insonlar yo‘li bo‘lib, tariqi tasfiya va mujohada deb ham yuritilgan. Bu yo‘l nafs ila kurashish, riyozat ila qalbni yomonlik va chirkinliklardan poklash, axloqiy komillikka yetishish yo‘li hisoblanadi. Xoh Haq, xoh xalq bilan munosabat va aloqada ixlos hamda to‘g‘rilikdan ajralmaslik ushbu yo‘lning bosh talabidir. 3. Tariqi shuttor – oshiqlar yo‘li. Uning ikkinchi bir nomi - tariqi soirin. Bu ishq, muhabbat va jazba bilan maqsadga erishiladigan yo‘l. Unga yuz burgan kishi

ishq, jazba yuksalganiga qadar shaxsan juda ko‘p maqomlarni kechib o‘tmog‘i shart bo‘lgan. Chunki ushbu yo‘l uchun sayri suluk asosdir. Xullas, tariqat insonlarni maxsus ta’lim-tarbiya bilan go‘zal axloq, musaffo qalb va latif ruh sohibi etadigan, oxir-oqibatda esa Ollohga yaqinlikni ta’minlaydigan o‘ziga xos maslak va mafkura yo‘lidir. Tariqatlarning ibtidosi hazrat payg‘ambar muhammad mustafoga borib taqaladiki, buning yo‘li ikki buyuk sahoba hazrati Abu Bakr va hazrat alining yo‘llaridir. hazrati abu bakrga brib bog‘lanadigan tariqatlar sassiz, yashirin, ya’ni «zikri xufiya»ga asoslangan. zikr va duosi ochiq hamda baland ovozda jamoat holida ijro etiladigan jahriy tariqat hazrati aliga nisbat berilgan. Ma’rifat – aqlu donish, amaliy bilim, tanish, fahm, tasavvufiy ilm. Hol sirlari va ilohiy haqiqatlarga tegishli ilm irfon. «Kashf ul-mahjub» muallifining aytishicha, fuqaho singari boshqa kishilar ham Olloh haqidagi ilmga «ma’rifat» nomini berganlar. Tariqat shayxlari esa Ollohdan vorid bo‘ladigan holni ham «ma’rifat» deb atashgan. Va mana shunga ko‘ra «ma’rifat» ilmdan ko‘p kurra ustundir deganlar. Imom G‘azzoliyning ta’kidiga ko‘ra, «Qalbda ma’rifat maydonga kelgach, qalbning holi o‘zgaradi. Qalbning tutumi o‘zgargach, a’zolarining amallari ham o‘zgaradi. YA’ni amal holga, hol ilmga, ilm esa tafakkurga bog‘liq bo‘lib qoladi». Tasavvuf ahlining ma’rifat bahsidagi fikrlari xilma-xil va nihoyatda terandir. Xoja Bahovuddin Naqshband hazratlari, «tavhid sirriga yetsa bo‘lur, ammo ma’rifat sirriga yetmak dushvordir», deganlar. Shu bois Zunnun Misriy «Ma’rifat xususida iddao sohibi bo‘lishdan saqlan!» - deydi. Chunki ma’rifat iddaosi kishini mahv va halok etishi mumkindir. Zero, «Ollohni tanigan kishining so‘zi oz, hayrati uzun bo‘lur». Bektoshiylik tariqati asoschisining qiyosiy ta’rifi bo‘yicha, «Ma’rifat ulkan va serxosiyat bir daraxdirki, uning uchi - tavhid, tanasi - imon, yaproqlari -islom, tubi – yaqinlik, ildizi – tavakkul, butoqlari - nahiy munkar, suvi – xavf va rijo, mevasi – ilm, yaprog‘i – komil insonning ko‘nglidir. Boshi arshdan ham baland bu daraxtning besh go‘zal novdasidan biri – shavq, ikkinchisi – muhabbat, uchinchisi – inoyat, to‘rtinchisi – irodat, beshinchisi – qurbiyat». Demak, ma’rifat sohibi bo‘lmoq uchun shuncha haqiqat va fazilatlarga

ega bo‘lmoq, ma’rifat sirlaridan ogohlik uchun ana shuncha haqiqatlarning sirridan xabardorlik lozimdir. Haqiqat – chindan mavjud bo‘lgan narsa, asl mohiyat. Ollohni bilish. Borliq olam sirlarini to‘g‘ri va teran idrok aylash. Haqiqat shariatning botinidir. Shuning uchun haqiqat tasavvuf ma’nosida ham keng qo‘llanilgan. MA’RIFAT VA HAQIQAT Haq yo‘liga kirgan darveshning ana shunday ruhiy iztiroblar safaridan so‘ng qo‘lga kiritgan ma’naviy ma’rifatini Sari Saqatiy «tavhid» (birlashish – Alloh birligini idrok etish), Ma’ruf Karxiy va Abusaid Xarroz «fano» (yo‘qolish) deb atadilar. Zerokim, solik o‘zi bilan Iloh orasidagi masofani qisqartira borib, vujud to‘siqlari (moado, mosivo, parda)ni yengib o‘tib, shaxsiy «Men»dan qutuladi va to‘laligicha Mutlaqiyatga qo‘shilib, u bilan qorishib, erib ketadi. So‘fiylar buni qatraning dengizga qo‘shilishi yoxud qizitilgan temirning olov bilan bir xil tus olishi bilan qiyoslab tushuntirganlar. Darhaqiqat, qatra – dengizdan nishona, dengizning mohiyati qatrada ifodalangan. Shu singari inson ruhida ham Iloh sifatlari mujassam. Biroq moddiylik uni Ilohdan ajratib turadi. Aslidan ajralgan, vaqtincha g‘ariblikda, musofirlik (safar)da bo‘lgan inson ruhi hijron dog‘ida qiynalib azob chekadi. Ammo ruh moddiylikdan poklansa, musaffo shabnamday bo‘lib, Dengizga – o‘z asliga borib qo‘shilishi mumkin. Bu vasl faqat ilohiy ma’rifat orqali, ya’ni o‘z-o‘zini anglash, tanish va shu asosda o‘z Rabbini tanish oraqli qo‘lga kiritiladi. Shunday qilib, ilohshunolsik ilmi teosofiya bo‘lgan irfon yoki ma’rifat («ma’rifat» so‘zi arabcha «arafa» – bilmoq so‘zidan yasalgan) tariqatning hosilasi va bevosita davomidir. Xo‘sh, ma’rifatning nishonasi nima, qanday kishi ma’rifatga noil bo‘la oladi? Bu savollarga yuqorida qisman javob berilganday bo‘ldi. Ammo shunga qaramay, buni kengroq sharhlashga majburmiz, chunki tasavvufda ma’rifat tushunchasi maxsus o‘rin egallaydi va uning o‘z ta’rifi, haqiqatlari bor. So‘fiylar nazarida ma’rifat fikrdan oldin ketadigan va shubhaga zarracha asos qoldirmaydigan ilmdir. Ma’rifat ilmi botiniy ilm deb ham yuritilgan.

Chunki tasavvuf ahli dunyoviy va diniy ilmlarni birga qo‘shib, «zohiriy ilmlar» deb ataganlar. Ularning uqtirishicha, zohiriy ilmlar bilan Xudoni bilish qiyin. Biroq, boshqa bir nuqtai nazar ham bor: garchi zohiriy bilimlar Haq taolo asrorini anglashga yaroqsiz bo‘lsa-da, lekin dunyoni bilish Ollohni bilishning birinchi bosqichi, ya’ni Ollohni bilish dunyoni bilishdan boshlanishi kerak, chunki dunyo – kasrat ko‘plik olami, Ollohning ijodi. Uning sifatlari, qudratini namoyon etib turadigan ko‘zgu. Tasavvuf nazariyotchilaridan biri Abdurazzoq Koshoniy Ibn Arabiy qarashlariga suyanib, ma’rifatga bunday ta’rif bergan: «Ma’rifat muxtasar ilmlarni tafsilotlar suratida tanimoqdir, ilohiy ma’rifat ilohiy zot va sifatlarni ahvol va hodisalar tafsili va nuzul amrlar suratida tanish demak». Buning ma’nosi shuki, Muxtasar mavjudlik va mutlaq foil (ish egasi) Ollohning o‘zi bo‘lib, Uning ilmi kasrat olamida tafsillik topadi, muayyanlashadi. Bundan yana quyidagi fikr kelib chiqadi: moddiy dunyodagi jamiki ilm, insonlarning to‘plagan hikmat-donishlari, hali ochilmagan barcha siru asrorlar Ollohga tegishli, Olloh – hikmatlarning jamuljami, bizning bilimlar esa – Uning tafsiri, sharhi. Demak, biz Rabbimizni bilish uchun tafsirdan Buyuk aslga qarab borishimiz kerak. Ilohiy ma’rifatni egallash martabalari esa quyidagicha: 1. Solik har bir narsani ko‘rganda, uni Mutlaq foilning asari deb bilsin, ya’ni dunyo va boshqa olamlar o‘z-o‘zidan mavjud emas, balki ular abadiy va azaliy, qodiru xoliq, ahadu samad Parvardigorning sun’idan yaralgan va Parvardigor tufayli mavjud ekaniga biru bor ishonsin, iymon keltirsin. 2. Mutlaq foildan bo‘lgan har bir asarni ko‘rganda tasavvuf va taxayyul bilan Mutlaq foil sifatlaridan qaysi sifati zuhuri ekanligini anglab yetsin. Chunki Parvardigorning behisob sifatlari bo‘lib, olam o‘zgarishlari, voqea-hodisalar, narsalar xususiyati Uning muayyan sifatining natijasidir. 3. Haq murodi-maqsadini har bir sifat tajallisida (porlashida) anglab yetsin (tanisin). 4. Solik ilohiy Ilm suratini o‘zining ma’rifati suratida tanisin va o‘zini ilmu ma’rifat, balki vujuddan ham soqit etsin. Keyingi, to‘rtinchi martaba tavhid va fanoga ishoradirkim, bu haqda alohida to‘xtalib o‘tamiz.

Demak, bundan ma’lum bo‘ladiki, garchi Ollohni ko‘rish mumkin bo‘lmasa- da, (hatto hazrati Payg‘ambar sallollohu alayhi vasallam ham Me’roj kechasi Parvardigor huzuriga yetishganda, Uni bevosita ko‘rganlari yo‘q, balki parda orqasidan suhbatlashib, jamolidan bahramand bo‘lganlar), ilohiyot olami «g‘ayb olami» deyilsa-da, shunga qaramay, Uni tanish sifatlari orqali Zotini anglash, idrok etish mumkin. Hujjatul islom Muhammad G‘azzoliy deydiki, ruhni ko‘rib bo‘lmaydi, lekin ruh bor, u – «hastii nestnamoy», ya’ni yo‘qday bo‘lib tuyuladigan borliqdir. Masalan, to‘zon qo‘zg‘olganda, tuproq o‘z-o‘zidan havoga ko‘tarildi deb aytolmaymiz. Tuproqni shamol ko‘tarib, to‘zonga aylantiradi, lekin shamol va havo ko‘zga ko‘rinmaydi. Shu kabi ruh ham ko‘zga ko‘rinmaydi, ammo jism harakatlari ruhdandir, biz buni jismning xususiyati, harakati orqali bilib olamiz. Tasavvuf ahli bilishning falsafiy yo‘llari – tasavvur, his, mantiqiy tafakkur va hokazolarni ham eslab o‘tadilar. Biroq ularning fikricha, aqliy-hissiy bilish zohiriy – dunyoviy bilimga kifoya qiladi, xolos. Ilohiyotni anglash uchun esa aql ojizdir. Ilohiyot ilmi aqlga sig‘maydigan, aql o‘lchovlaridan baland turadigan ilmdir. Ibn Arabiy aytadiki, Xudo haqida ham aql tili bilan gapirish mumkin, lekin aql kuchi bilan Uni bilish mumkin emas. Aql isbotni talab qiladi, dalil – tajriba bilan ish ko‘radi. Vaholanki, Xudoning borligi, zotu sifatlarini dalil orqali isbotlash mushkul. «Ma’rifat Haq tomonidan yuboriladi. Bu mening fikrim emas, balki ilohiy ilhomdir», deb yozadi Ibn Arabiy. Olloh bilan xilvatda qolgan mard insonda shunday xolat yuz beradiki, unda Ilmlardan ilhom paydo bo‘lib, Uning rahmati bilan yuksaladi. Darveshdagi bu holat oddiy odamlar va isbot-dalil ahli uchun qorong‘idir. Bu avliyolarga yuboriladigan laduniy bilim. Boyazid Bistomiy kalom ahliga qarab degan ekan: «Siz o‘z ilmlaringizni jonsiz narsalardan olasiz, biz esa abadiy tirik Zotdan olamiz». Boyazid jonsiz narsalar deb moddalar-ashyolarni nazarda tutadi. Laduniy – rabboniy bilim Xo‘ja Xizrning bilimiga qiyos etgulik. Xo‘ja Xizr hayot suvi – abadiy tiriklik suvini ichgach, u hamma voqeadan, hamma ahvoldan, hamma kechinmalardan xabardor; narsalar hosiyati va qonuniyatini oldindan biladi, Xudo unga o‘z bilimini tuhfa etgan.

Asli Ispaniyada tug‘ilib, musulmon olamini kezib chiqqan, o‘zining «Futuhoti Makkiya», «Fususul hikam» asarlari bilan tasavvuf falsafasiga ulkan hissa qo‘shgan Shayxi kabir Ibn Arabiy (1165–1240) inson bilimlarini uchga bo‘lgan: birinchisi – aqliy-hissiy bilimlar, ikkinchisi – hol ilmi (holat, mahol ilmi ham deydi u). Uchinchisi – sirru asror ilmi. Birinchi ilm zohiriy fanlar bilan shug‘ullanadigan kishilar ilmi bo‘lsa, ikkinchi ilm hol martabasiga ko‘tarilgan so‘fiylar ilmi hisoblanadi, ya’ni vajd holatida kashf etilgan ilm. Uchinchi ilm – avliyolar ilmi. Bu ilm muqaddas ruhlar orqali keladi, shu’la – nur ko‘rinishida qalbga kiradi. Shu o‘rinda tasavvuf ahli tez-tez murojaat qiladigan bilishning uch xil bosqichi – ilmul yaqin, aynul yaqin va haqqul yaqin tushunchalari ustida to‘xtalmoqchimiz. Arabcha «yaqin» so‘zi ishonch, biron narsaga qat’iy ishonchni anglatadi. Bu so‘z Qo‘r’oni Karimda ham ko‘p qo‘llaniladi. Ilmul yaqin, aynul yaqin, haqqul yaqin – bilishning uch bosqichi. Birinchi bosqich kitobiy, tahsiliy bilimga ishora bo‘lsa, ikkinchi bosqich o‘z ishtirokidagi tajribaviy bilimni anglatadi, uchinchi bosqich esa o‘zi tajriba vositasiga aylanib, haqiqatni anglash bilimidir. Ilmul yaqin – bilim oraqli ishonish. Masalan, deylik, menga tushuntirib aytdilarki, olov issiqdir va u kuydiradi, men bunga ishondim. Aynul yaqin – to‘liq ilmiy ishonch, tajriba qilib ko‘rib ishonish. Men o‘zim sinab ko‘rdim: olov haqiqatdan ham issiqdir va u kuydiradi. Haqqul yaqin – haqiqiy ishonch, ya’ni: men o‘zim olovda yondim va olovning yondirish kuchi, xususiyatiga batamom ishondim. Bu – Haqqa yetish ilmi. Ko‘rinadiki, yuqorida Ibn Arabiy tasnif etgan ilm darajalari bilan hozir ta’rif etganimiz uch bosqich orasida yaqinlik bor. Alisher Navoiyning «Lisonut tayr» asarida «Parvonalar majmu’i sham’ haqiqati sharhida» («Faqru fano vodiysining adosi» bobi) degan hikoyat bor. Unda keltirilishicha, parvonalar bir kecha yig‘ilishib, sham’ga tolib bo‘ladilar; kelishib olib, sham’ning mohiyatini anglamoqchi bo‘ladilar. Shunda ulardan biri sham’ga yaqinlashadi, uning munavvar nurini ko‘rib, qaytib kelib boshqalarga hikoya

qilmoqchi bo‘ladi. Ammo parvonalar uning so‘zidan hech narsa anglamaydilar, chunki u sham’ nima ekanini tushuntirib bera olmaydi. Shu zaylda yana bir necha parvona sham’ atrofini aylanib kelib, ko‘rganlarini so‘zlaydi. Lekin «topmadi mushkul kushod andin dog‘i», maqsad amalga oshmaydi. Sham’ davrida qanot ko‘p urdilar, Har biri o‘z bol-parin kuydurdilar. Har biri kuygancha ondin topdi kom, Sharhi dushvor erdiyu naqli harom. Har bir parvona sham’ nuridan lazzatlandi, ammo uni sharhlab bera olmaydi, chunki shu’lani til bilan sharhlab, tushuntirib bo‘lmaydi, kishi to kuymasa olov haroratini anglamaydi. Navoiy bundan ikkita xulosa chiqargan: biri – Haq nuriga g‘arq bo‘lib, Uning jamoli haroratida yonmaguncha Haqni anglab bo‘lmaydi. Ikkinchisi – Haqqa yetgan odam (kuygan parvona kabi) bu sirni bayon qilib bera olmaydi. Bu – haqqul yaqinning xuddi o‘zidir. YA’ni foniy bo‘lish, subyektning obyektga aylanishi, solik vujudining batamom yo‘qolib, iloh olamiga qo‘shilib ketishi. Mansur Halloj (858-922) ana shunday martabani egallagan zot edi – Haq olamiga qo‘shilib «men Haqman» («Anal Haq») dedi. Mansurning ustozlaridan Boyazid Bistomiy (vaf. 875) esa ayni holni ilhomi jo‘sh urgan paytlaridan birida «Subhoni, subhoni, mo a’zam sho‘ni» deb yuboradi, ya’ni «Sharaflanganman, sharaflanganman, sharaflanganman men, mening martaba-sha’nim ulug‘ligiga qarang». Qur’on bo‘yicha bandasi bunday deyishga haqli emas, chunki bu Parvardigorning sifatlaridir. Ammo Boyazid o‘zini Haq bilan birga his etib, Uning sifatlarini o‘z sifati deb hisoblaydi. Boyazid Bistomiyning mana bu izhori ham qiziq: bir payt U meni O‘z huzuriga olib chiqdi va oldiga qo‘ydi va menga dedi: «Ey Boyazid, haqiqatan ham mening maxluqim yuz ko‘rishni sevadi, mayli, sening yuzingni ko‘rsin». Va men javobida dedim: «Meni o‘z vahdating ila bezagin, o‘z sifatlaring ila sifatlagin, tavhiding martabasi-la sharaflagin, toki maxluqlaring meni ko‘rganda: «Biz Seni ko‘rdik» va «bu Sen bo‘libdi» desinlar va men bu yerda bo‘lamayin».

Bu so‘zlarda insonni ilohiylashtirish, komil inson sifatlari bilan Iloh sifatlari orasida tenglik alomatini qo‘yish bor. Darvoqe, Boyazid Bistomiy va Mansur Halloj ham shu fikrni olg‘a surganlar. Bu xudolikka da’vo emas, hulul ham (hulul – Ilohning odamda singishi haqidagi nazariya) emas, balki insonni ulug‘lash va tavhid bilan vahdat – kulliyatni nihoyatda chuqur anglashdir. Diqqat qiling: Boyazid so‘zining oxirida «va men bu yerda bo‘lmayin» deydi. Nima demoqchi u? U aytmoqchiki, mening bashariy qiyofam butkul yo‘qolsin, ilohtiy mohiyat kasb etayin, butun vujudim Iloh ma’rifatiga aylansin. Shunda odamlar mening suratimda Xudoni ko‘rsinlar. Zotu sifot, arshu kursi, lavhu qalam – hammasi Insondadir. Shuning uchun Xudo izlab har qayoqlarga borishning hojati yo‘q, jumladan, Makkatullohga borishning ham. Chunki har bir inson Xudoni o‘zidan izlasin. Uning qudrati va shavkatini o‘zida ko‘rsin. Mazkur aqida «Kimki o‘zini tanisa Rabbini taniydi» degan hadis mazmunidan kelib chiqadi. Barcha hikmatlar, hodisot va mo‘jizalar inson xilqatida joylashgan. Zero, Olloh taoloning so‘zi bor: «Men yashirin xazina edim va sizni sevib qoldim, toki Meni bilib olinglar va jinlar, odamlarni yaratdim, toki Meni bilinglar». Inson maxluqotning, olamlarning gultoji, Olohning yerdagi xalifasi ekan, demak, unda Olloh sifatlari bo‘lishi mantiqiy hol. Bundan tashqari, «yashirin xazina» bo‘lgan Olloh taolo ilmu hikmatning bir qismini inson qalbiga joylagan. Ya’ni inson «yashirin xazina»ni saqlovchi xazinadordir. Shu bois inson ko‘ngli «irfon maxzani». Olloh yashiringan tilsimotdir: Ko‘ngilin oni maxzani irfon qilib, Ul tilism ichra o‘zin pinhon qilib. Rozi maxfiy ganj o‘lub bu turfa jism, Sun’idin ul ganj hifziga tilism. (Alisher Navoiy) Tasavvuf falsafasiga ko‘ra, inson qarama-qarshi ikki asos-modda va ruhdan iborat. Shuning uchun unda shu ikki asosning xususiyatlari jamdir. Agar moddiylik g‘alaba qilsa, insonda hayvoniylik va agar ruh tomoni ustun kelsa, ilohiylik rivojlanadi. Ruh jism quliga aylanib qolmasligi kerak, aksincha, jism ruh uchun bir asbob-ulov, vosita bo‘lib xizmat qilsin. Ruhlari taraqqiy etgan insonlar aqlu

zakovati, ilhom, ijodkorligi, ilohiy tab’u farosati bilan ajralib turadilar. Ruh taraqqiy etgan sari u jismga sig‘may qoladi, koinot bilan aloqa bog‘lab, olam asroridan xabar berib, mo‘jizalar ko‘rsata boshlaydi. Ruh va jismdan iborat insonni ilohiy olam bilan jism olami orasidagi chegara deb ataydilar va tongga o‘xshata- dilar. Chunki tong tun bilan kunning chegarasidir. Tongdan keyin qorong‘ulik ketib, quyosh porlab chiqqanday, inson ruhi ham asta-sekin jism qorong‘iligi – zulmatini tark etib, musaffo ruh olami, nurlar olamiga talpinmog‘i darkor. TASAVVUFDA HOL VA FANO TUSHUNCHALARI Maqom – manzil, marhala, ma’naviy mavqe, martaba, to‘xtam. Qushayriyning aytishicha, maqom qulning takror asosida sifat holiga yetkazgani odob va axloqdir. Maqomga riyozat, mujohada ila erishilur. Najmiddin Kubroga ko‘ra, «maqom yo‘lchilik horg‘inlgidan qutulmoq uchun istirohat va qo‘noqlamoqdir… Hol qushning ikki qanoti, maqom esa uning uyasi yanglig‘dir». Tavba, vara’, zuhd, faqr, sabr, tavakkul, rizo – bular tariqat maqomlari. Tavba maqomi talablarini to‘la bajarmasdan vara’ maqomiga erishib bo‘lmaydi. Xuddi shuningdek, keyingi maqomlarda ham biridan ikkinchisiga o‘tish ayni tartibda davom etadi. Hol-holat – ahvol, holat, vaziyat, ayni paytda vaqt, zamon. Muayyan damda tug‘ilib, so‘ng o‘tib ketadigan his-tuyg‘u, hayajon, ehtiros, shavq, zuhur, vajd, haybat, huzur kabi hollardir. Hol haq tuhfasi va hadyasi erur. Shuning uchun hol insonning irodasi va harakatiga tobe emas. Abu nasr sarroj holni «lahzada tug‘ilib, qalbda rizo, tafviz va shunga o‘xshash sifatlarni muqimlashtiradigan ahvoldir», deydi. Abdulkarim qushayriyga ko‘ra, «hol qulning (haq oshig‘ining) qasdi, jalb aylash tashabbusi, erishish istagisiz qalbda paydo etiladigan nash’a-huzun, shodlik-qayg‘u, haybat-hayajon singari ma’nolar erur». Ko‘ngli zarif, ruhi latif, axloqi go‘zal, ma’naviy hayoti mukammal haqning sodiq qullariga «hol sohiblari» deyilgan. Ulardan bir qismi holiga mahkum –

talvin sohiblari, yana boshqa bir toifalari holiga hokim – sahv va tamkin vakillari bo‘lganlar. Ba’zi so‘fiylar hollar doimiy va boqiy bo‘ladi, agar shunday bo‘lmasa, ularga lavoih va bavodih nomi berilur, degan fikrda bo‘lganlar. Lavoih va bavodih sohibi esa tasavvufiy hollarini topmagan va holda kamolga yetisha bilmagan kishi demakdir. Hol lahzada tug‘ilib, tez fursatda g‘oyib bo‘ladi, deguvchilarga nisbatan uning sobit qolishiga ishonuvchilarning soni ko‘pdir. Shularning qarashlarini yoqlab, qushayriy bunday deb yozganlar: «hollarning ma’nosi (hol) bir kimsa uchun shirb (mashrab, maqom) vaziyatida kelur-da, u kimsa shu maqomda tarbiya etilur. Lekin bu vaziyatda bo‘lgan hol sohibining tavoriq nomini olgan va shirb holatiga yetgan hollaridan ziyod davom etmagan ikkinchi darajali bir talay hollari ham bordir». Biroq, shunga qaramasdan, tavoriq tufayli so‘fiy yanada ustun va «abadiy yuksalish holatiga ega bo‘lur». Xafv, rajo, huzun, muroqaba, ubudiyat, istiqomat, sidq, hay, hurriyat – bular tasavvufiy hollarga (ularning bir qismiga) berilgan nomlar. Lekin hol tasavvufdagi shunday g‘aroyib holat va xilma-xil ma’naviy, ruhiy-psixologik hodisaki, uning barcha shakl va ko‘rinishlarini nomlash yoki ta’riflashga imkon bo‘lmagan, albatta. Masalan, solik uns va bast holidan baland ko‘tarilganida borlig‘idan qush saslari eshitiladigan bir holatga yetishar ekan. Buni najmiddin kubro hikoyatidan bilish mumkin. Holni beradigan ham, oladigan ham alloh bo‘lganligi uchun so‘fiylar uni «muhavvilul ahvol», «muqallibul qulub», deyishgan. Tasavvufdagi sayru suluk yo‘li – bir qancha ilohiy-ruhiy, ma’naviy-axloqiy bosqich, manzil va maydonlarni bosib o‘tish demak. Xoja abdullo ansoriy hazratlari «yuz maydon» nomli risolasining muqaddimasida haq oshig‘i va ma’shuqi azal o‘rtasidagi «oshnolikdan to do‘stlikkacha» bo‘lgan «chegara»ni ming maqom, «ogohlikdan begunohlikkacha» bo‘lgan «masofa»ni ming manzil sifatida ta’kidlaydi. Va bularning barchasi yuz maydondan tarkib topishini aytadi. Solik kechib o‘tmog‘i zarur bo‘lgan bu yuz maydon tavbadan boshlanib, baqo maydoni bilan nihoyasiga yetadi. Lekin tasavvufda ishq va ma’naviy komillik

yo‘li to‘rt katta bosqichga ajratilganki, bular: shariat, tariqat, ma’rifat va haqiqatdan iborat. Abdullo ansoriyning e’tirofi bo‘yicha, «shariat hamma haqiqatdur, haqiqat hamma shariat erur va haqiqatning binosi shu shariatda». Mavlono Jaloliddin Rumiy «Masnaviy»ning muqaddimasida yozadi: «shariat shamga o‘xshar, yo‘l qo‘rsatar. Ammo qo‘lga olmoq bilan shamning yo‘li ochilmas. Yo‘lga tushdingmi, bu yurishing tariqat erur, maqsadga erishdingmi – bu haqiqat… shariat bilimdir. Tariqat – tutmoq. Haqiqat – tangriga yetishmak». Shariat faqat bilim emas, qonun hamdir. Qalb va vujud ayni shu qonun ila tarbiyalanadi. Mana shuning uchun ham tasavvufga yuz burish – din va shariat ilmini chuqur egallashdan boshlangandir. Junayd Bag‘dodiy demish: shayxim sarri saqatiy bir kun menga shunday savol berdi: - sen mening yonimdan chiqib, kimning majlisiga borursen? - Horis al-muhosibiyning majlisiga borurmen, - dedim. - ko‘p yaxshi, uning majlisig‘a borg‘il, ilm va odobidan bahramand bo‘lg‘il. Faqat sen uning kalom haqidagi fikrlari va kalomchilarga qarshi hujumlariga qo‘shilma. Men shayximdan bu so‘zlarni eshitib bo‘lgach, ketishga chog‘landim. Shunda u yana bunday dedi: - alloh eng aavlo seni hadis ilmi ila nurlantirsin, so‘ngra so‘fiylikni nasib aylasin. Avval so‘fiy, so‘ngra hadis bilguvchi etmasin. Yuqorida aytilganidek, tariqatning ilk maqomi tavba. Tavba – soliklar yo‘lining boshlang‘ichi, xato va gunohlardan poklanishning bosh chorasi va muridlarni barcha shubhali narsalardan muhofaza etuvchi bir «qalqon»dir. Tavbaning ma’nosi – gunoh va tuban axloqiy sifatlarning insonni allohdan yiroqlashtiruvchi tahlikali narsa ekanligini bilmoq. Bunda g‘aflat va gumrohlik zulmatlaridan aql nuri ila qutulmoq talab etiladi. Tavba tarixi, bevosita, odam ato taqdiri bilan bog‘lanadigan juda uzoq tarixdir. Chunki tavba dardi bilan yongan va tavbasi qabul qilingan birinchi kishi odam ato edi. Rivoyatga ko‘ra, olloh taolo odam alayhissalomning tavbasini qabul

aylagach, malaklar uni qutlashga keladi. Jabroil ila mikoil unga: «ey odam, olloh tavbangni qabul etdi. Endi bundan buyog‘i huzurga erishding», - deyishibdi. «ey jabroil, - debdi odam ato, - bu tavbadan so‘ngra bir savol-javob bo‘lsa, manim holim ne kechar?». Shunda alloh taolo unga shunday vahiy aylabdi: «eyo odam, zurriyotingga to‘rt zahmat va mehnat keltirding. Shuningdek, tavbani ham ularga meros etding. Sening duoingni ijobat qilganim singari ularning ham menga munojotlarini ijobat etarman. Zero, men da’vatga ijobat etuvchi bir yaqinman. Tavbakorlarning ham barcha talab va duolarini qabul qilurmen». Dinda bo‘lganidek, tasavvufda ham tavbaning fikriy-axloqiy zamini qur’oni karimdadir. Sulaymon boqirg‘oniy qur’on oyatlaridagi tavbaga doir fikr va talablarga tayanib mana nima deb yozgan edi: Tavba qilib haqg‘a yong‘on oshiqlarga, Uchmox ichra to‘rt ariqda sharbati bor. Tavba qilmay haqdin yong‘on g‘ofillarga Tor lahadda qattig‘ azob hasrati bor. Tavba qilg‘on oshiqlarga nur yog‘ilur, Tuni-kuni sobir tursa, ko‘ngli yorir… Tavbaning arkoni uchta: birinchisi, dil-dildan pushaymonlik, ikkinchisi, tildagi uzr va keyingisi, yomonliklardan xalos bo‘lib, yomonlar va munofiqlardan aloqani uzmoq. Hukamolardan birining qayd etishicha, «kimda-kim pushaymonlikka yetmasdan avval istig‘for etsa, bilmasdan alloh ila istihzo etish demakdir». Ammo samimiy va haqiqiy istig‘for tez yoki oson erishiladigan ish emas. Shu ma’noda robiya al-adaviyaning so‘zlari e’tiborga molik: «bizning istig‘forimiz, yana bir qancha istig‘forga muhtojdir. Ya’ni istig‘forimizning falokatidan xalos bo‘lmoq uchun yana bir necha marotaba tavba etishga majburmiz…» Haqiqiy tavbakorlar – mahzunlikdan kuch, siniqlikdan butunlik, taslimiyatdan zafar topguvchilar. Ular tavbani tavbasizlikka qarshi qo‘yishar ekan, to‘g‘rilikni kashfu karomat maqomiga yetkazganlar. «allohning shunday qullari borki, - deydi zunnun misriy, - ular gunoh daraxtlarini ko‘z o‘nglarida o‘stirib,

tavba yoshlari ila ularni sug‘orurlar. Bundan pushaymonlik va mahzunlik maydonga kelur». Tavba tuyg‘usi kuchaygan sayin, insonning o‘ziga tanqidiy munosabati ortadi. Gunoh va gumrohliklarini tark etmasdan tavba ostonasiga odim tashlamaydi. Zero, gunohning «tarixi» – hamisha o‘tmish va kechmishdir. Shu bois tavba – yo‘l qo‘yilgan xato va sodir etilgan gunohlardan nadomat chekishni shart qilib qo‘yadi. Bu esa ayni paytda qilinajak yoki bo‘lajak xatolarning oldini olish chorasi hamdir. Tavbaga suyangan, tavbani go‘zal axloqni kamol toptirish chorasi deb bilgan odam hech vaqt umidsizlikka erk bermaydi,jaholat chohiga qulamaydi. Chunki u fosiqlar – fisqu fujurdan, nodonlar – g‘aflatdan, zolimlar – zulmu zo‘ravonlikdan, har turli olchoqlar – tamagirlikdan tavba etishganda bu dunyoning ishlari nechog‘li yaxshilanib, ilgarilashini chuqur fahmlaydi. U xudbinlikdan botinan tavba qilib, «yomonlikdan hazar qilmoq avomning tavbasi, o‘zidan o‘zligin poklash xoslar tavbasi» ekanligiga zarracha shubhalanmaydi. Tasavvufiy kitoblarda yana uch turli tavbadan bahs etilgan. Bular – tavbai kufr, ya’ni kufrdan qaytmoq. Tavbai fasoq – yomon so‘z, yomon ishlardan kechmoq. Haqdan o‘zga hammasidan qaytish – bu komillar va avliyolar tavbasi. Alisher navoiyning «nasoyim ul-muhabbat» asarida hishom binni abdulloh otlig‘ so‘fiy hayotidan bir voqea naql etilgan: «…hishomg‘a vahshate va haybate yetishtikim, bir yil namozdin qoldi va el ani takfir qilurlar erdi. Bu xabar masjidi jomye mashoyixig‘a yetti. Barcha aning qoshig‘a bordilar va ibni sa’doni muhaddis ham birga erdilar. Andin so‘rdikim, meni tonurmisen? Dedi: ibn sa’donsen. Dedi: nevchun namoz qilmassen? Dedi: manga bir necha xastalik yuzlanur va namozg‘a mone’ bo‘lur. Dedikim: qanday kasallik? Ul javob bermadi. Shayx abu abdulloh hafifdan so‘rdilarki, sabab ne erdiki, hishom namoz o‘qimas erdi. Dediki, g‘ayb mutolaasi qilur erdi. G‘ayb hayoti anga g‘olib bo‘ldi. Hayrat maqomig‘a tushdi va zohir a’molidin o‘zni chetga tortdi. Bir kun mashoyih hishomga dedilarki, eshitibbizki, sen mushohadag‘a mushg‘ulsen. Har kim munga qoyil qolsa, tavba qilmoq kerak yo ani adab qilmoq kerak. Hishom dedi: «manga tavba talqin qiling». Talqin qildilar. Yanagi kun mashoyix qoshig‘a kelib dedikim,

ogoh bo‘lingkim, men tunov kun qilg‘an tavbadan tavba qildim. Mashoyix qo‘pub, ani sudrab, masjidi jome’dan chiqardilar». Tolib va soliklar sodir bo‘lmish kechagi gunohlari uchun tavba-tazarru etishgan. Zohidlar – o‘tayotgan ayni kunlari uchun. Orif va so‘fiylar esa ham bu duny, ham nariga dunyo uchun tavba qilganlar. Zohid va obidlar tavba qilishib, jannat baxti, jannat rohatini ko‘zlashgan. So‘fiy va orif zotlar alloh ishqi va visoli matlabida hamma narsadan umid uzishgan. Ular o‘zlikdan kechgan yo‘lchidirki, shuning uchun orif va anbiyoga tavba ehtiyoji yo‘qdir. Aks holda «man»likning mavjudligi e’tirof etilgan. Hishom binni abdullohning «tavbadan tavba qildim», deyishining tub sababi ana shu. Alisher navoiy ruboiylaridan birida: Gar qilsa kishi qilib gunohe tavba, Ul jurmg‘a bo‘lsa uzrxohi tavba. Qilmak necha jurmu gunohe tavba, Bu jurm ila tavbadin, ilohi, tavba, - Deganda ham ayni shu haqiqatni yoqlagan. Xullas, «tavba – haqdan najot tilash vaqti kelgani, badanning nafsga tobe bo‘lishni tark etganidir». Bu vaqt – shubha va gumon bulutlarining tarqalish, tama va harom eshiklarining yopilish vaqti. Bu – takabbarlikdan seskanish, shaytoniy hayotdan kechish va g‘aflatdan uzoqlashishning muqarrarlashuvi. Bu – tasodifan emas, balki aniq bir sabab va kuchli ruhoniy ehtiyojdan tug‘ilijak yuksak holat erur. Tavbaning xosiyati behisob. Bunda uning parhezkorlik va taqvodorlik holiga keng yo‘l ochishini eslatish lozim. Chunki vara’ maqomini egallashni istagan kishi, albatta, tilini g‘iybatdan poklashi, uyatsizlikning har qanday ko‘rinishidan, albatta, qochishi shart bo‘lgan. Shuningdek, ko‘zni haromdan tiyish, dil va til to‘g‘riligiga mutlaq sodiqlik, nafsu havoga berilmaslik, ilm va ma’rifatga intilish – bular ham vara’ sohibining zimmasidagi axloqiy majburiyatlar sanaladi. Haq ahlining inonch-e’tiqodiga ko‘ra, nafsoniy hayotdagi ko‘p ishlardan kechikish yoki ularni kechiktirish mumkin. Ammo tavbakorlikdan kechikmaslik kerak. Luqmoni hakimning o‘g‘liga nasihat tarzida aytilgan quyidagi so‘zlari ham, aslida tavbani kechiktirmaslikka da’vatdir: «o‘g‘lim, tavbani kechiktirma. Chunki

o‘lim kutilmaganda kelur. Keyin tavba qilurman degan ikki katta tahlika o‘rtasida qolur. Birinchisi, gunoh qilib, gunohga cho‘ka-cho‘ka qalbi qorayar va bu tabiiy bir holatga aylanib, boshqa hech payt poklana olmaydigan bo‘lur. Ikkinchisi, xastalik va o‘limning tezlashuvidirki, qalbning poklanishiga fursat bermas. Shuning uchun xabarda, «jahannam ahli azoblarining ko‘pi tavbaning kechikishidandir», - deyilgan. Tasavvuf tarixi – ma’lum bir ma’noda, tavba va istig‘for tarixi. Tavba va tavbakorlik – tasavvufiy axloqning tamalini belgilaydi. Buni bilgan, tushungan kishi nadomat va pushaymonlik besamar ish emasligiga oson iqror bo‘ladi. Axir, tavbada sabrning shukuhi, tavozening halovati, hilmning latofati mujassam. Tavbadan tug‘ilijak xotirjamlik – zaminday vazmin, osmonday daxlsiz va hech bir tahlika yoki qo‘rquv o‘tkaza olmaydigan xotirjamlik. Allohga muhabbat ehtiyojidan yuzaga kelgan tavba tafakkur, ma’rifat va muroqabaning yuksalishiga hamisha ijobiy ta’sir o‘tkazgan. Ahmad yassaviyning «tavbasizlar bu dunyodan kechmas bo‘lur», degan so‘zlarida dunyoparastlik va moddiy dunyoga qullik kulfati juda aniq ta’riflangandir. Darhaqiqat, so‘fiylikda bilim va ma’rifat, eng avvalo, tavba ziyosidan qaynog‘langan. Shuning uchun kibr, manmanlik, tangdillik, hosidlik, riyokorlik tasavvuf dunyosidan xorijdagi illatlardir. Aksariyat tariqat arboblari uchun tavba o‘ziga xos bir to‘xtam joyi. Ulardagi yangi ruhoniy hayot va sayri suluk yo‘li ana shu joydan boshlanadi. Naqlga ko‘ra, Abdulloh Muborak bir kanizak ishqiga mubtalo bo‘libdi. Va bir qish kechasi tong otguncha ma’shuqa devori oldida o‘tiribdi. Ustiga esa qor yog‘averibdi. Biroq u hech nimani sezmabdi. Vaqtida namoz o‘qish ham xotirdan ko‘tarilibdi. Kun yorishgach u o‘z holini idrok aylab, o‘ziga o‘zi debdi: «ey muborakning nomuborak o‘g‘li, uyat senga, agar imom namozda biror surani uzunroq qiroat qilsa, toriqib telbalanasan. Lekin o‘zing nafsing havosi uchun mundog‘ azob tortarsenki, qiyinchiligidan xabaring yo‘qtur». Dili bu g‘ussadan vayron bo‘lgan abdulloh muborak barcha ishdan tavba qilib tariqatga yuz burgan ekan. Abu usmon mag‘ribiyning tavbasiga daxldor voqea bundan-da g‘aroyib. Mag‘ribiyning hikoya qilishicha, uning bir iti bo‘lib, u bilan jazoirda ov qilib

yurgan ekan. Bir yog‘och kosada esa doimo sut solib icharkan. Kunlardan birida odatdagidek shu kosadan sut ichmoqchi bo‘libdi. Shunda it iztirob ila g‘inshiy boshlabdi. Kosani yerga qo‘yibdi. So‘ng yana sutni ichmoq uchun uni qo‘lga olibdi. Bu gal it yana hurib, unga hamla qilishga o‘tibdi. Kosa yana yerga qo‘yilibdi. Xullas, bu ish yana ikki marotaba takrorlanibdi. Oxiri idishdagi sutni it ichgan ekan, zum o‘tmay shishib, yiqilib o‘libdi. Ma’lum bo‘lishicha, sutni ichgan ilaon unga zahrini to‘kkan ekan. «itdin ul vafo ko‘rgachki, o‘zin manga fido qildi, qiladurg‘onlardin tavba qilib, bu tariqni ixtiyor qildim», - deydi mag‘ribiy. Tariqat sohiblari hayoti va kashfu karomatlari yoritilgan risola yoki manoqiblarda budnday misollarni ko‘p uchratish mumkin. Va ularning deyarli barchasida «tavba – baxtsizlik yo‘lining oxiri, to‘g‘rilik yo‘lining boshlanishi» ekanligi ta’kidlangan. Bani isroil farzandlaridan bir yigit yigirma yil ibodat ila mushg‘ul bo‘libdi. Keyin kufru isyon qilibdi. Bir kuni oynaga qarab sochu soqol oqarganini ko‘rgach, yigirma yillik gunohlari uchun nadomat chekib debdi: «iloho, yigirma yil senga itoat ettim. Mana yigirma yilki, senga isyon aylarman. Yo rab, senga yuz bursam va tavba qilsam, tavbamni qabul qilurmisan?». O‘shanda unga g‘aybdan, «bizga ijobat etting, biz seni qabul ettik. Bizni tark qilding, biz ham seni tark qildik. Isyon etting, senga muhlat berdik. Ne zamon bizga yo‘nalsang, biz ham seni qabul qilurmiz», - degan sado yetib kelibdi. Tavba – botiniy hayot mehnati. Fikr odami, ertadir-kechdir, ko‘ngil haq nazargohiligini tushunadi. Shunda tabiiy ravishda tavba-tazarru hissiyotlarining miqyosi kengaydi. Shunda inson o‘zi bilan o‘zi yuzma-yuz kelishdan aslo cho‘chimaydi. Chunki u o‘zining ichki ojizlik va chirkinliklariga murosa qila olmaydigan darajaga yetadi. Ayni shunday holat va tuyg‘ular Ahmad Yassaviy hikmatlarida haqqoniy tasvirlangan: Gunohim ko‘p, yerga sig‘mas, kimga aytay, Tavba qilib egri yo‘ldin rostga qaytay. Nadomatda etlarimni uzib tortay, Sad darig‘ deb barmoqlarim tishlasam men…

Odam bolasi xatosiz yashay olmaydi. U farishtamas – mutlaq begunohlikka yetishmog‘i mushkul. Gunoh dardini torta-torta, xato beshalarida adasha-adasha u ruhiy va fikriy hayotini izga soladi. Shaytonning hazrati odam ruhiga sajda qilishdan bosh tortishi hasad edi. Nafs va hasad – mana shu ikki shaytoniy g‘animga baholi qudrat qarshi tura bilgan kishigina tavba totini bilishi mumkin. Valilardan biri shaytonga: «odam farzandini qanday mag‘lub qilishingni menga ko‘rsat», - deganda iblis: «men g‘azab, kin, havou havas holatida insonning yoqasiga yopishurman», - deb javob bergan ekan. Demak, hoyu havas, manmanlikdan yiroqlashish, nafsi badning jilovini qo‘lga olish, sabru bardosh ila luqmai halolga qanoat etish, kin va g‘azabdan hazar aylash – tavba-tazarruning bosh shartlaridan sanaladi. MARKAZIY OSIYODAGI TARIQATLAR Markaziy Osiyoda tasavvufning tarqalishi va taraqqiyotida Yusuf Hamadoniy (1048 - 1141) barpo etgan tasavvuf maktabi e’tiborlidir. Alisher Navoiyning «Nasoyimu-l-muhabbat»ida u zot «....imom, olim, orifi rabboniy, gо‘zal hollari, kо‘p ehsonlari, yuksak karomot va maqomotlari bor edi» deya ta’riflangan. Shayx Yusuf Hamadoniy xojagon tariqatidagi «hush dar dam», «nazar bar qadam», «safar dar vatan», «xilvat dar anjuman» qoidalarini ishlab chiqqan. Uning savol-javob tarzidagi «Rutbatu-l-hayot» asarida Shayxga berilgan о‘n tо‘rt savol va ularning javoblari aks etgan bо‘lib, «halol va harom, moddiylik va ruhoniyat, dunyo va oxirat, tubanlik va yuksaklik» kabi zidliklar va ularning oqibatlari haqida fikr yuritiladi. Zamonasining yetuk shayxlari Abdulqodir Giloniy (G‘avsu-l-a’zam), Shayx Hamiduddin Multoniy Imom G‘azzoliy bilan muloqotda bо‘lganlar. Odamlar orasida yurib, ularni irshod qilish, muridlar ta’lim-tarbiyasi bilan shug‘ullanish yо‘lini tanlagani uchun shayxning xonaqohi «Xuroson ka’basi» nomini olgan. Shayx Hamadoniyning tasavvuf tarixidagi ulug‘ xizmatlaridan biri Xoja Abdulloh Barraqiy, Xoja Xasan Andoqiy, Turkiston piri Xoja Ahmad Yassaviy va Xojai jahon Abdulxoliq G‘ijduvoniyni tarbiyalab kamolga

yetkazganidir. Xoja Ahmad Yassaviy (vaf. 1166 - 67) yassaviylik (jahriylik) tariqatining asoschisi va ilk turk mutasavvifi sifatida mashhurdir. Ahmad Yassaviy ibodat (xonaqox) .adabiyotining boshlovchisi sifatida ilk adabiy maktabga asos solgan. Yassaviylikning asosi, yо‘nalishi va ta’siri masalalari «Maslaku-l-orifin», «Lama’ot» («Shu’lalar»), «Samaratu - l - mashoyix», «Javohiru - l - abror» kabi manqaba va risolalarda bayon qilingan. “Devoni hikmat”da ilohiy ishq g‘oyasi va ma’rifiy mazmun yetakchilik qiladi. Shu boisdan ham Yassaviy hikmatlari ma’no va mohiyat e’tibori bilan Qur’oni karim va Muhammad alayhissalom hadislariga chuqur bog‘langan, Yassaviylik tariqatining asoslari yuqoridagi manbalardan tashqari «Faqrnoma» nomli risolada (ayrim mutaxassislar uni Xoja Ahmad Yassaviyga nisbat berishadi) ham aks etganki, Yassaviy shayxlari uchun bu mо‘tabar manba axloqiy kodeks vazifasini о‘tagan. Xojai jahon nomi bilan mashhur Hazrat Abdulxoliq G‘ijduvoniy (1103 y. tug‘.) manbalarda Yusuf Hamadoniyning «tо‘rtinchi xalifasi» sifatida tilga olinadi. Ayrim tadqiqotchilar xojagon tariqati Yusuf Hamadoniydan boshlangan (V.Bartold) desalar, ayrimlari keyinchalik «naqshbandiylik» nomi bilan mashhur bо‘lgan tariqatning yaratuvchisi (J. Trimingem) sifatida tilga oladilar. Fitrat hali naqshbandiylik nomi bilan shakllanib ulgurmagan silsilani «abdulxoliqchilar» deb atagan. Bunday ehtiromning sababi tasavvufdagi sakkiz manzil bevosita Abdulxoliq G‘ijduvoniy nomi bilan bog‘langanligidadir. Faxruddin Ali Safiyning «Rashahotu ayni-l-hayot» asarida Shayx shaxsiga ixlos bilan maxsus maqola bag‘ishlanadi. Xoja Muhammad Porso «Faslu-l-xitob» asarida «Hazrati Xoja Abdulxoliqning yо‘llari tariqatda hujjat hisoblanadi» deb yozgan ekanlar. Extimol, shuning uchun bu yо‘lni hujjat tutganlar keyinroq n aqshbandiylik nomi bilan mustaqil tariqat sifatida shuhrat topdilar. Kubroviylik Xivada tavallud topgan Shayx Najmiddin Kubro (1145 - 1221) nomi bilan bog‘liq. Misrda Rо‘zbehon al-Vazzonga ham murid, ham kuyov bо‘lgan. Sо‘ngra Tabrizga borib, Abu Mansur Xafddan «sharhu-s-sunna»ni о‘rganadi, Ismoil Qasriy qо‘lidan xirqa kiyadi. Misrga qaytgach, Rо‘zbehonning tavsiyasi bilan Xorazmga kelib, xonaqoh quradi. Kubroviylik (yoki zahabiylik)

tariqatiga asos soladi. Hoji Xalifaning «Tuhfatu-l-fuqaro», Kamoliddin Husayn Gozurgoxiy (Fanoiy)ning «Majolisu-l-ushshoq», Lutf Alibek Ozarning «Otashkada», Rizoqulixon Xidoyatning «Riyozu-l-orifin», Aziziddin Nasafiyning “Zubdatu-l-haqoyiq” asarlarida ulug‘langan Shayx Kubro Turkistonda yaratilgan ilk tafsirlardan birining xam muallifidir, «Al-usul al-ashara», «Favotihu-l-jamol» kabi risolalar, о‘nlab tasavvufiy ruboiylar yaratgan. Uning risolalarida tо‘rt mavjudlik xaqiqati: Vujud, Qalb, Ruh va Vijdon tо‘g‘risida bahs yuritiladi. Kubroviy shayxlari Eron, Xuroson, Kichik Osiyoda keng tarqalgan. Majididdin Bag‘dodiy (Farididdin Attorning piri), Sa’diddin Hamaviy, Bobo Kamol Jandiy, Sayfiddin Boxarziy, Najmiddin Roziy Doya, Jamoliddin Ahmad Jurfoniy, va b. mashhur shogirdlar yetishtirgan. J.Trimingemning yozishicha, tasavvuf tarixida keyinchalik vujudga kelgan о‘nlab tariqatlar, jumladan, firdavsiylik, rukniylik, nurbaxshiylik va boshqa tariqatlar kubraviylikdan ildiz otgan. Prof. N. Komilov «Kubraviyadan firdavsiya, nuriya, rukniya, xamadoniya, ig‘tishoshiya, nurbaxshiya kabi toifalar о‘sib chiqqan»ini qayd etib, «xorazmlik buyuk shayxning tariqati butun Sharqqa tarqaldi, uning iste’dodli muridlari donishmandlik, hikmat va insoniy poklik, ilohiy ma’rifat royalarini turli millat va elatlar orasida yoydilar, islomning shuhratiga shuhrat qо‘shdilar» deb yozganida tariqat kubrosi haqidagi ayni xaqiqatni bayon qilgan edi. Sо‘fiylar ruhning poklanishi (dil xaqiqatini anglash)da kо‘ngil, dil fenomeniga alohida e’tibor berganlari kabi badiiy ijodning mohiyatida ham kо‘ngil yotishi ayni haqiqatdir. Tasavvuf bilan adabiyotning vatani kо‘ngil ekan, ular о‘rtasiga zidlik belgisi qо‘yib bо‘lmaydi. Tasavvuf adabiyotining shakllanishida Abu Sayyid ibn Abulxayr (967 - 1049) va uning “samoviy majlislar”i alohida amaliy ahamiyatga ega. Fors ruboiynavisligiga tasavvufiy talqin olib kirgan shoir Bobo Kо‘hiy Sheroziy (XI asr) hisoblanadi. Sо‘fyy dostonchilikning shakllanishida Abdulloh Ansoriy (1006-1088) va uning “Tabaqotu-s-sо‘fiya” (“Sо‘fiylikning maqomlari”), “Anisu-l-muridin” (“Muridlar dо‘sti”) asarlari alohida ehtiromga ega. «Tabaqotu- s-sо‘fiya» va arab tilida yozilgan «Manozilu-s-so’irin» nomli asarlarida tasavvufga nafaqat ilm va ahloqiy yо‘nalish, balki buyuk bir ma’naviy qudrat, adabiy qimmat

berdi. Qur’oniy mazmundagi «Qissai Yusuf» syujetini yangicha talqin qilib, «Anisu-l-muridin» dostonini yaratdi. «Musajjat» nomi bilan mashxur qofiyali nasr - saj’da yozilgan asarida «Manozilu-s-so’irin»dagi tasavvufiy talqinlarni badiiy tarzda ommaga yetib boradigan maqbul shakllarda qayta ifodaladi. Jaloliddin Rumiyning tasavvuf adabiyotidagi о‘rnini belgilashda uning tariqati va faoliyatini Hakim Sanoyi va Farididdin Attorning davomchisi sifatida tushunish bor. Akad. E.E.Bertels Mavlononing « Attor ruh budu Sanoyi du chashmi о ‘, Mo az be Sanoyi va Attor omadem» (Attor ruh bо‘lsa, Sanoiy uning ikki kо‘zi edi, Biz Sanoiy va Attor izidan keldik) sо‘zlaridan kelib chiqib ish kо‘radi. Hakim Sanoiy (vaf. 1141) nafaqat Rumiy hazratlarining murshidlaridan biri, balki fors tasavvuf adabiyotida «Hadiqatu-l-haqoyiq», «Sayru-l-ibod» va b. (jami yetti doston) bilan samoviy dostonlar turkumiga asos solgan buyuk mutasavvif hamdir. Asl ismi Abu Hamid Muhammad bо‘lgan Farididdin (dinning yagonasi) Attor (1136-1229) Shayx Majididdin Bog‘dodiy, Shayx Rukniddin singari sо‘fiylardan ta’lim olgan. Davlatshoh Samarqandiy “Tazkiratu-sh-shuaro” asarida Shayx Attor she’riy asarlarining hajmi 250 ming baytga yaqin deb kо‘rsatgan. Asosiy ilmiy- falsafiy va tasavvufiy ruxdagi asarlari “Asrornoma”, “Musibatnoma”, “Haydarnoma”, “Hayloj”, “Muxtornoma”, “Ushturnoma” va boshqalardir. Bulardan tashqari Attorning “Tazkiratu-l-avliyo”sida 96 nafar sо‘fiy xayoti va xoloti zikr qilingan. “Mazxaru-l-ajoyib” («Mо‘jizalarning kо‘rinishi») nomli asarida Hazrat Ali timsoli yaratilgan. «Iloxiynoma»da Ruh va sittai quvva (olti asos) talqini berilgan. «Mantiqu-t-tayr»da Attor falsafasidagi Tavxid asrori anglatilgan bо‘lsa, Vaxdati vujud va vaxdati mavjud talqinlari «Javxaru-z-zot» asaridan о‘rin olgan. Mavlono Jaloliddin Rumiy (1207-1273) xazratlari tavsifida sо‘z ketarkan, Abduraxmon Jomiyning aniq va qisqa ta’rifi yodga keladi: Man chi gо‘yam vasfi on oliyjanob, Nist paygambar vale dorad kitob (Men ulug‘ janob vasfida ne dey,

Payg‘ambar emas, lekin kitobi bor). Mavlono Rumiyning tasavvuf olamiga kirib kelishi Shayx Farididdin Attorning bashorati bilan bо‘lganini uning ilk tafsirchilaridan Husomiddin Chalabiydan tortib, Davlatshox Samarqandiygacha о‘tgan shorixlar bir ovozdan tasdiqlaydilar. Axmad Aflokiyning «Manoqibu-l-orifin» asarida zikr qilinishicha, Damashqda shakllangan Muxyiddin ibn Arabiy maktabining davomchisi sifatida faoliyatda bо‘lgan. «Forsiy tafsir» nomi bilan xam ulutlangan «Masnaviyi sharif» о‘n yillar chamasi muddat oralig‘ida yaratilib, Mavlono vafotidan tо‘rt yil avval 1269 yilda yozib tamomlandi. Arab-fors epik dostonchiligi usuli bо‘lgan masnaviy shaklida yozilgan bu asarni olimlar didaktik doston (E.E.Bertels), xamosiy (epik) she’rlar majmuasi (T.Purnomdoriyon), irfoniy kitob (R.Nikolson), tasavvuf qomusi (A. Shimmel) kabi sifatlar bilan atab, uning janriy о‘ziga xosligini belgilamoqchi bо‘ldilar. «Masnaviy»ning musharrixlaridan biri Obiddin Posho «bu kitob din usullari usulining usuli, Haq taologa va Haqiqatga yetishish sirlarining kashshofi. Bu buyuk fiqx, Olloh taolo dinining ochiq-oshkor dalili, burxoni va taqvo kitobidir» deb baxo bergan. Rumiyning ilmiy-adabiy merosi orasida uning she’riy asarlari “Devoni kabir” («Ulug‘ devon»)ga jamlangan bо‘lib, unda g‘azal, ruboiy va masnaviy shakllarida yozilgan uch mingdan ortiq she’rlar bor. “Maktubot”, “Fixi ma fixi” («Nimaiki Undadir Undandir») kabi asarlari xam saqlangan. О‘zbek tiliga turkcha orqali “Ichindagi ichindadir” deb tarjima qilingan “Fihi ma fihi” asarini “Muyiniddin Parvona kitobi” xam deyishadi. Chunki uning nomi bir necha marta tilga olinishi bilan birga ushbu kitob, asosan, Mavlononing muhiblari Hisomiddin Chalabiy, Soxib Faxriddin, Amir Badriddin Guxartosh, Otabek Sulton Aloiddin, Tojidin Mо‘taz Xurosoniy va о‘g‘li Sulton Valad bilan bо‘lgan suxbatlarida aytilgan fikrlardan iboratdir. “Buyuk jahongir Amir Temurning piri kim bо‘lgan” degan savolga javoban «Temurnoma»ning muallifi Mulla Salohiddin Toshkandiyning yozishicha, «derlarkim: avval Amir Temur sohibqironni Shayxu-l-a’lam tarbiyat qildilar,

ikkinchisi Shayx Shamsiddin Kulol tarbiyat qildilar. Uchinchi shayx Hasan Baxurziy tarbiyat qildilar. Tо‘rtinchi Naqshband gshrim tarbiyat qildilar. Olamdan intiqol qilgunlaricha tо‘rt valiy tarbiyat qilur erdilar». Rо‘yxatning boshida kelgan Shayxu-l-a’lam nisbasi bilan Abubakr Zaynuddin Toyibodiy xazratlari nazarda tutilgani mutaxassislarga ma’lum. Buyuk soxibqiron nomiga nisbat berilgan «Temur tuzuklari» asarida: «Pirim Zaynuddin Abubakr Toyibodiy menga yozmishlarkim...» sо‘zlari bilan bu ulug‘ asarning boshlanishi Amir Temur xayotida Abubakr Toyibodiy pirligining о‘rni xaqida tasavvur uyg‘otadi. «Mavlono Abubakr Toyibodiyning qisqa xayotnomasi va Toyibodda о‘tgan xamsuxbatlari bilan uchrashuvlarining zikri» nomli risolada (1347/1979) Shayx Zaynuddin xaqida ma’lumot beruvchi mо‘tabar manbalar sifatida «Nafaxotu -l- uns», «Hibibu -s- siyar», «Riyozu -l- sayyox», «Muntahobu -t- tavorix», «Ravzatu –l -janon», «Nafoyi’u -l- axbor» kabilar tilga olingan. Ular islomiy ulamolardan zamona orifi Xoja Baxouddin Naqshband bilan Buxoroda, shoiri zamon Xoja Hofiz Sheroziy bilan Sherozda uchrashganlar. Temuriylar davrida tasavvuf ta’limotining rivoji buyuk soxibqiron Amir Temurning pirlaridan biri sifatida tilga olingan valiylardan biri Sayyid Muhammad Baxouddin Naqshband (1318-1389) nomi va faoliyati bilan bog‘liq. Alisher Navoiyning dalolaticha, Baxouddinning kamolga yetishishida Xoja Ali Romitoniy, Xoja Muhammad Boboi Samosiy va Sayyid Amir Kulolning ta’siri bо‘lgan. Baxouddin Marvda Yusuf Hamadoniyning qabrini ziyorat qilaroq uning ta’limotini chuqurlashtirdi. Yusuf Xamadoniyning xalfalaridan Abduxoliq G‘ijduvoniy kashf etgan sakkizta manzil (kalimati qudsiya)ga Xoja Baxouddin yana uch manzil qо‘shgan: 1) vuqufi zamoniy; 2) vuqufi a’dodiy; 3) vuqufi qalbiy. Naqshband ta’limotining ixcham ifodasi “Dil ba yoru dast ba kor” xikmatida anglatilgan. Xoja Muhammad Porso Bahouddin Naqshbandning barcha va’zlarini tо‘plab, “Risolai qudsiya” kitobini ta’lif etgan. Baxouddin Naqshband xaqida Mavlono Yaqub Charxiyning “Risolai unsiya”, Abul Muxsin Muhammad Boqirning “Maqomoti Xoja Baxouddin Naqshband”, Faxruddin Ali Safiyning “Rashaxotu ayni-l-xayot” kabi о‘nlab risolalar mavjud. Ushbu manbalarda Xoja Baxouddinning tarixiy va

$manqabaviy xayoti, tariqati, ta’limoti, ta’siri va suluki xaqida ma’lumotlar keltirilgan. «Rashaxot...» asarida naqshbandiylik tariqatining tarqalishi va kdror topishida benazir xizmatda bо‘lgan shayxlar qatorida Xoja Baxouddin Naqshbanddan keyin Xoja Muxammal Porso, Mavlono Muhammad Fatonaziy, Mavlono Yaqub Charxiy, Xoja Aloiddin G‘ijduvoniy, Shayx Sirojiddin Kulol, Xoja Aloiddin Attor, Mavlono Xisomiddin Porso Balxiy, Sayyid Sharif Jurjoniy, Mavlono Nizomiddin Xomush, Mavlono Sa’diddin Koshrariy, Mavlono Nuriddin Abduraxmon Jomiy, va nixoyat, Hazrati Xoja Axror Valiy va boshqalar keltiriladi. Xoja Ubaydullox Axror (1404-1490) Xoja Nizomiddin Xomush va Sa’diddin Koshgariy bilan bir tariqatu ilmda boglanganlar. 29 yoshida Ya’qub Charxiydan irshod olib, murshidi komillik maqomi bilan Toshkentga qaytgan alloma qator diniy-tasavvufiy asarlar muallifidir. Uning «Fiqroti Axroriya», “Risolai volidiya”, «Risolai xavoriya», «Risolai anfosi nafisa», «Ruqa’ot» asarlari shunday kitoblar sirasiga kiradi. Nuriddin Abdirahmon Jomiy (1414-1491) xazratlari ulug‘ tasavvuf shayxlaridan bо‘lib, Hazrati Maxdumning yrgirmadan ortiq risola va tazkiralari, maqomot va manqabalarida naqshbandiylikning tariqat usullari bayon qilingan. Bu xaqda «Rashaxot.,.»da qisqa qilib «Tariqi xojagon alarni tez о‘ziga oldi» deb ma’lumot beriladi. Ulug‘ о‘zbek shoiri va mutafakkiri Mir Alisher Navoiy (1441-1501) Hazrati Jomiy vositasi bilan naqshband tarikatiga bog‘langani ma’lum. Navoiyning tasavvufiy qarap\ari deyarli barcha asarlarining ruxiga singgan bо‘lsa-da, «Lisonu- t-tayr» sо‘fiylik dostoni bо‘lib, Shayx Farididdin Attor an’analari ruxida yozilgan. Asarda borliq va iloxiyot xaqidagi qarashlar, inson, tabiat va xayot xaqidagi fikrlari qushlar tili (qush tasavvufda qalb ramzi, qushlar nutqi esa qalb xitobi) va sarguzashtlari orqali bayon qilingan. «Nasoyimu-l-muxabbat» manqabasi Hazrat Jomiyning «Nafaxotu-l-uns min xazaroti-l-quds» tazkirasi yо‘lida yozilib, Jomiy ilgari sо‘z yuritgan 618 ta shayxlar va sо‘fiylar soni 770 taga yetkazilgan va ular xaqidagi ma’lumotlarni о‘zida jamlagan «Tazkiratu-l-avliyo»dir. Tasavvufiy qarashlar «Nazmu-l-javoxir», «Arbain», «Munojot», «Maxbubu -l- qulub» singari asarlarida xdm aks etgan. Ulur adib о‘zigacha mavjud barcha iloxiy-ilmiy-adabiy$