Sarkomastigoforalar, ya'ni soxtaoyoq (sarcomastigophora) tipi - Зоология - Презентации

Sarkomastigoforalar, ya'ni soxtaoyoq (sarcomastigophora) tipi

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

245.6240234375 KB

SARKOMASTIGOFORALAR, YA'NI SOXTAOYOQ (SARCOMASTIGOPHORA) TIPI Bu tipga soxta oyoqlar yoki xivchinlardan iborat harakatlanish orga-noidlarga ega bo'lgan bir hujayralilar kiradi. Ayrirn hayvonlarda bu ikki xil harakatlanish organoidlari ham bo'lishi mumkin. Sarkomastigoforlar nam tuproqlarda va suvda hayot kechiradi; odam va hayvonlar orga-nizmida parazitlik qilib yashaydi. Ayrim vakillari esa boshqa hayvonlar bilan simbioz munosabatda bo'ladi. Tip 20000 ga yaqin turni o'z ichiga oladi; Sarkodalilar (soxta oyoqlilar) vnXivchinlilar sinflariga bo'linadi.

2-rasm. Soxtaoyoqlilar. A - oddiy amyoba, В - ichburug' amyobasi, D, E, F - har xil foraminiferalar (D - qurn chig'anoqli, E - ohak chig'anoqli kameralari bir qator joylashgan, F - ohak chig'anoqli kameralari spiral bo'lib joylashgan): 1 - ektoplazma, 2 - endoplazma, 3 - hazm vakuollari, 4 - yadro, 5 - soxta oyoqlar, 6 - qisqaruvchi vakuol, 7 - sista ichida bo'lingan yadro, 8 - qamrab olingan eritrotsit.

SARKODALILAR, YA'NI SOXTAOYOQLILAR (SARCODINA) SINFI Sarkodalilarning qattiq po'sti bo'lmaydi; hujayra sitoplazmasi faqat si- toplazma membranasi bilan tashqi muhitdan ajralib turadi. Qattiq po'st rivojlanmaganligi uchun sarkodalilar tanasining shakli doimiy emas. Sitoplaz-madan hosH bo 'lib turuvchi o'simtalar yordamida hayvon sekin- asta siljiy-di; shuning uchun bunday oyoqlar soxta, ya'nipsevdopodiylar deb atala-di. Soxta oyoqlar parraksimon (lobopodiylar), ipsimon (filopodiylar), nursi-mon (askopodiylar) vato'rsimon (retikulopodiylar) shaklidabo'lishimumkin. Soxta oyoqlar oziqni qamrab olish vazifasini ham bajaradi. Sarkodalilar hujayrasida bitta yoki bir necha yadrosi bor. Chuchuk su-vlarda va tuproqda yashovchi turlarida qisqaruvchi vakuoli bo'ladi. Ular barcha bir hujayralilarga o'xshash butun tana sirti orqali nafas oladi. Sarkod arko'pmchaigabo'toiish,ba'zankmtaklanishorqalijinssizko'payadi. Jinsiy ko'payishi xivchinli yoki amyobasimon (xivchinsiz) gametalarhosil qilish orqali sodir bo'ladi. Bu sinfga 11000 dan ortiq tur kiradi. Ko'pchilik turlari chuchuk suvlarda, dengiz va okeanlarda hamda tuproqda erkin yashaydi. Ayrim turlari parazit hisoblanadi. Sinf ildizoyoqlilar, nurlilar, quyoshlilar va akantariyalar kenja sinflarini o'z ichiga oladi.

Chig'anoqli amyobalar. A - difflyugiya, В –A arsella, D - arsellaning orqa tomondan ko'rinishi.

Ildizoyoqlilar (Rhizopoda) kenja sinfi IldizoyoqUlarning soxta oyoqlari xilma-xil vaharakatchan bo'ladi. Sitoplazmasi doimiy,ixtisoslashgan zonalarga bo'linmagan. Bu kenja sinf amyobalar, chig'anoqli ildizoyoqlilar va foraminiferalar turkumlariga bo'linadi. 1. Amyobalar turkumi (Amoebina). Sodda tuzilgan, qattiq skelet yoki chig'anog'i rivojlanmagan ildizoyoqlilarni o'z ichiga oladi. Ko'pchilik turlari chuchuk suvlarda, ayrim vakillari tuproqda va dengiz suvida hayot kechiradi. Bir qancha turlari odam va hayvonlarning ovqat hazm qilish sistemasida parazitlik qiladi. Har xil turlari bir-biridan katta-kichikligi va psevdopodiylarining tuzilishi bilan farq qMadi. Kichik chuchuk suv havzalarining chirindiga boy loyli tubida ancha yirik (0,5 mm) oddiy amyoba uchraydi (2-rasm). Tanasi tiniq sitoplaz-madan tashkil topganligi uchun uni oddiy ko'z bilan payqab olish qiyin.

Amyobaning psevdopodiylari uzun vato'mtoquchU (lobopodiylar) bo'ladi. Psevdopodiylar shakli va soni doimiy bo'lmaydi. Qulay sharoitda amyoba doimo harakat qilib turadi. Uning harakatlanishi bir tomchi suvning oqishiga o'xshaydi. Sitoplazmasi yangidan hosil bo'layotgan psevdopodiylari tomoniga oqib о 'tishi tufayli amyoba siljiydi. Turli tashqi omfflar (harorat, yorug'lik, kimyoviy moddalar) amyoba harakatiga ta'sir ko'rsatadi. Bu ta'sirlar amyobada to'g'ri yoki aks taksis paydo qiladi; natijada amyoba u yoki bu tomonga harakat qiladi. Psevdopodiylar oziqni qamrab sitoplazmaga o'tkazish funksiyasini ham bajaradi. Amyobalar sitoplazmasiga oziq modda bar xil usulda o'tadi. Bir xil amyobalar (masalan, A.proteus) psevdopodiylari oziq zarrasini (bak-teriya, suv o'tlari va boshqa mayda jonivorlar) ikki tomonidan oqib o'tib qamrab olsa, boshqalari ipsimon suv o'tlarini harakat qilmasdan sitoplazmasiga tortib oladi.

Avval suv о'lining bir uchi amyoba tanasi sirtiga yo-pishib qoladi, so'ngra sitoplazmaga botib kirib, hazm suyuqligi ta'sirida spiralga o'xshab o'raladi. Sitoplazmaga о'tgan oziq zarrasi atrofiga hazm suyuqligi ajralib, ovqat hazm qilish vakuolasi shakllanadi. Oziqning hazm bo'lgan qismi sitoplazmaga so'riladi; hazm bo'lmagan qismi esa sitoplazmaning to'g'ri kelgan joyidan tashqi muhitga chiqarib tashlanadi. Oziq moddalarning hujayra ichiga tortib olinib, hazm qilinishi fagotsitoz deb ataladi. Ko'pchilik bir hujayralilar va tuban tuzilgan ko'p hujayralilar fagotsitoz usulida oziqlanadi. Amyobalar sitoplazmasi aniq ikki qismdan iborat. Sitoplazmaning tashqi birmuncha yupqa, lekin tiniq va quyuqroq qatlami ektoplazma, ichki suyu- qroq va donador qatlami endoplazma deb ataladi. Bu ikki qatlam o'rtasida aniq chegara bo'lmaydi.

Psevdopodiylar hosil bo'lishi jarayonida oqib kelayotgan sitoplazmaning sirtqi qismi yelimga o'xshash quyuqlasha bor-ib, ektoplazmaga aylanadi. O'sha daqiqada tanasining qarama-qarshi to-monidagi ektoplazmasi suyuqlashib, qismati endoplazmaga aylanadi. Amyobaning endoplazmasida hazm qilish vakuollar bilan birga tiniq va yirik pufakcha shaklidagi qisqaravchi vakuol joylashgan. Bu vakuol bir daqiqa yo'qolishi va yana hosil bo'lishi mumkin. Vakuol sitoplazmadan sizib o'tadigan suyuqlik bilan to'lib turadi. Uning o'lchami ma'lum bir darajaga yetgach, qisqarish sodir bo'ladi va suyuqlik maxsus teshikcha orqali sitoplazmadan chiqarib tashlanadi. Oddiy amyoba vakuolining suyuqlik bilan to'lishi va qisqarishi xona haroratida 5-8 minut davom etadi.

Qisqaruvchi vakuol tana bosimini muqobillashtirib turavchi osmoreg-ulyatsiya organoidi hisoblanadi. Tashqi muhitdan amyoba sitoplazmasiga sizib o'tadigan suvning ortiqcha qismi ana shu yo'l bilan chiqarib turiladi. Vakuoldagi suyuqlik bilan birga hujayrada hosil bo 'ladigan modda almash-inish mahsulotlari ham chiqarab yuboriladi. Vakuol ishlashi natijasida sitoplazma orqali doirno suv oqib turadi. Amyoba ana shu tarzda suv taritibidagi kislorod bilan nafas oladi. Amyoba endoplazmasida faqat bitta yirik yadro bo'ladi, lekin tirik hayvonda uni payqab olish qiyin. Yadroni maxsus bo'yovchi moddalar bilan farq qiladi. Yosh organizm postembrional davrida bir necha o'zgarishlardankeyinyetishganota- onaorganizmgao'xshash bo'lib qoladi. Rivojlanishning bu tipi o'zgarishli rivojlanish yoki metamorfoz deyiladi. Hayvonlarning rivojlanishi va o'sishi ular hayotining dastlabki davr-lariga to'g'ri keladi. Tana qoplag'ichi yumshoq bo'lgan hayvonlarning o'sishi to'xtovsiz, deyarli bir me'yorda boradi. Tugarak chuvalchanglar, bug'imoyoqlilar va boshqa bir qancha hayvonlarning tanasi qattiq po'st bilan qoplangan. Qattiq po'st o'sishga to'sqinlik qiladi. Shuning uchun bu hayvonlarning o'sishi tullashdan so'ng, ya'ni eski qattiq po'stni tashla-gandan so'ng boshlanib yangi po'st qotib o'sishga to'sqinlik qilguncha davom etaveradi. Amyoba faqat ikkiga bo'Unish orqali jinssiz ko'payadi. Bu jarayon haqiqiy mitozdan iborat bo'lib, dastlab yadro moddalari teng ikkiga ajraladi; so'ngra amyoba tanasi bo'linadigan joyidan siqilib, ikkiga ajraladi va har qaysi bo'lagidan bit-tadan yadro hosil bo'ladi. Bo'linish haroratga bog'liq bo'lib, 1-2 sutka davom etadi. Jinsiy ko'payish faqat ayrim turlarda (Amoeba diploidd) aniqlangan.

Parazit amyobalar. Odam va turli hayvonlarning ichagida parazit amyobalarning bir necha turi topilgan. Ular orasida ichburug' amyobasi - Entamoeba histolytica (2-rasm) odamlarning amyobiaz, ya'ni qonli ichburug' bilan og'rishiga sabab bo'ladi. Ichburug' amyobasining kattaligi 20-30 mkm bo'lib, yo'g'on ichakda yashaydi va ichak epiteliysini jarohatlaydi. Ichburug‘ amyobasining ektoplazmasi ancha qalin bo'lib, endoplazmadan aniq ajralib turadi. Parazit ko'p sonli kalta va yo'g'on psevdopodiylari yordamida juda faol harakat qiladi. Bu psevdopodiylar asosan ektoplazma hisobidan hosil bo'ladi. Ichburug' amyobasi juda keng tarqalgan. Yer sharining turli hudud- larida amyoba bilan 10 foizdan 30 foizgacha odamlar zararlanishi mumkin. Lekin amyobiaz bilan kasallanish belgilari asosan issiq tropik va subtropik xududlarda yashovchi xalqlar o'rtasida uchraydi. O'rta va Shimoliy keng- liklarda yashovchi aholi ichagida ham amyoba uchrab tursa-da, kasallanish hollari deyarli kuzatilmaydi. Amyoba bilan zararlangan, lekin ichburug' bilan kasallanmaydigan odamlar amyoba tashuvchilar hisoblanadi. Ba'zi hollarda, masalan issiq iqlimda organizm immuniteti kuchsizlanib qolganida amyobalar ichak devoriga kirib, epiteliy hujayralarini yemiradi va og'ir qonli ichburug' kasalligini keltirib chiqaradi. Amyobalar asosan jarohatdan chiqadigan qondagi eritrotsitlar bilan oziqlanadi. Kasallik va-qtida davolanmasa sumnkali formaga o'tadi. Kasal kishi juda ozib ketishi, ba'zan halok bo'lishi mumkin. Ichburug' amyobasi sista orqali tarqaladi. Ovqat qoldig'i bilan yo'g'on ichakdan to'g'ri ichakka tushgan amyobalar psevdopodiylarini tortib olib, yumaloqlanadi. Ektoplazma esa yupqa va pishiq qobiq ishlab chiqargach, parazit sista davriga o'tadi. Shu davrda sista ichidagi amyobaning yadro-si ketma-ket ikki marta bo'linadi va sista ichidagi amyoba to'rt yadrolik bo'lib qoladi. Axlat bilan tashqariga chiqadigan sistalar noqulay sharoit ta'siriga juda chidamli; nam tuproqlarda 2-3 oy davomida ham yashovchan-ligini yo'qotmasligi mumkin. Lekin sistalar quruq va issiq muhit ta'siriga uzoq chidash berolmaydi. Sistalarni pashshalar ham tarqatishi mumkin. Amyoba sistasi suv yoki ovqat bilan odam ichagiga tushganida uning qobig 'i yemiriladi. Sitoplazmasi esa yadrolar soniga muvofiq ikki marta bo'lingach, to'rtta amyoba hosil bo'ladi. Yosh amyobalar faol oziqlanishga o'tadi. Kuchli zararlangan odam ichagidan bir sutka davomida 300 mln.gacha sista chiqishi mumkin. Odam ichagida yashovchi ayrim amyobalar mutlaqo zararsiz hisobla-nadi. Ichak amyobasi - Entamoeba coli xuddi shunday amyobalardan hisoblanadi. Uning tuzih'shi ichburag' amyobasiga o'xshash, lekin sistasi 8 yadroli bo'ladi. Parazit amyobalar kasallangan tishlarning kovagi; it, cho 'chqa, ot va boshqa hay vonlar ichagida; asalarilaming malpigi naychalarida ham topilgan.

Похожие

Yassi chuvalchanglar tipi

Ignatanlilar tipi - Echinodermata

Xelitseralilar (Chelicerata) kenja tipi

Yumshoq tanlilar tipi – Mollusca

Qisqichbaqasimonlar (Crustacea) kenja tipi