Hasharotlarning umumiy tuzilishi, tashqi morfologiyasi - Зоология - Презентации

Hasharotlarning umumiy tuzilishi, tashqi morfologiyasi

Загружено в:

10.04.2023

Скачано:

0

Размер:

1400.255859375 KB

Hasharotlarning umumiy tuzilishi, tashqi morfologiyasi REJA: 1. HASHAROTLARNING TANA BO’G’IMLARI 2. HASHAROTLARNING BOSH QISMI 3. KO’KRAK BO’LIMI 4. QANOTLARINI TUZILISHI 5. OYOQLARINI XILLARI

Hasharotlarga umumiy tafsif.  Hasharotlar Yer yuzida nihoyatda keng tarqalgan, quruqlikda yashashga to’la moslashgan traxeyalilar bo’lib, tanasi alohida ajralgan bosh, uch bo’g’imli ko’krak va qorincha (abdomen) qisimlaridan tashkil topgan. Ko’krak qismida uch juft yaxshi rivojlangan oyoqlari bo’lishi bilan xarakterlanadi.  Ko’pchilik hasharotlarning tanasi qattiq xitin bilan qoplangan. Nafas olish sistemasi - traxeyalardir. Faqat sodda tuzilgan va tuproqda, chirindilar orasida yashovchilarda traxeya yaxshi rivojlanmagan bo’lib, terisi bilan nafas olishadi.

Hasharotlarning tashqi tuzilishi .  Hasharotlarning tanasi bosh, ko’krak qorin bo’limlaridan tashkil topgan. Boshi akron va 4 bo’g’imdan, ko’kragi 3 bo’g’imdan, qorin bo’lmasi 6-11 bo’g’im telsondan iborat.

 Hasharotlar tanasi, asosan, uch qismga: bosh, ko‘krak va qorin qismlarga bo‘linadi. Ularning tanasi va organlarini qoplab turgan teri qatlami – kutikula o‘zaro elastik parda vositasi bilan tutashgan qattiq qismdan tashkil topgan. Terming bu xususiyati hasharotlarga muskullar vositasida tanasining turli qismlarini harakatga keltirishiga imkon beradi. Terining qattiq qismlari tashqi skelet vazifasini bajaradi, chunki unda tananing hamma harakat muskullari o‘zaro tutashgan. Shu bilan birga bosh qismining o‘zi ham 5–6, ko‘krak qismi 3 va qorin qismi 9– 11 bo‘lakdan tashkil topgan. Hasharotlarning tashqi skeleti ular tanasini tashqi muhit ta’siridan saqlaydi, ichki organlarini himoya qiladi, organizmdan suv bug‘lanishini kamaytiradi va ichki muskullarining birlashish joyi hisoblanadi.

Hasharotlarning bosh qismi  Hasharotlarning bosh qismi kalla suyagi, kalla qopqog‘idan iborat. Bosh qismda og‘iz organlari, bir juft mo‘ylov, bir juft oddiy ko ‘z yoki bir juft murakkab ko‘zchalar joylashgan. Bosh qismi orqa tomondan, ya’ni qorin qismidagi ichki organlar bilantutashgan. Bosh qismida bo‘g‘inlarga bo‘lingan turli ko‘rinishdagi bir juft antennasi, mo‘ylovlari bo‘ladi. Ularning vazifasi hid bilish va sezish funksiyasini bajarishdan iborat. Ular peshonaning ikki yonidagi ko‘zlar oralig‘ida joylashgan. Har bir mo‘ylov yo‘g‘onlashgan o‘zak – asosiy dastadan va uchinchi bo‘g‘indan boshlanadigan xivchindan iborat bo‘ladi. Bosh qismining gipognatik, prognatik va opistognatik xillari bo‘ladi.  Gipognatik – og‘iz bo‘laklari pastga qaratilgan (chigirtkalar) va prognatik – og‘iz bo‘laklari tananing oldi tomoniga qaratilgan (sassiq qo‘ng‘izlarda) hamda og‘iz bo‘laklari qorniga egilgan (orqasiga qaratilgan) oldingi oyoqlariga juda ham yaqinlashgan – onistognatik bo‘ladi (saratonlarda, o‘simlik bitlarida)

2 a b d

Hasharotlarning og‘iz organlari  Hasharotlarning og‘iz organlari yuqorigi lab, og‘iz o‘simtalari va tomoq osti bo‘g‘inlaridan tuzilgan. Qabul qilinadigan oziqning holatiga va xiliga (qismiga) qarab, og‘iz organlarining shakli o‘zgaradi. Asosan, ikki xil – kemiruvchi va so‘ruvchi og‘iz organlari bo‘ladi. Kemiruvchi og‘iz organlari qattiq oziqqa, jumladan, o‘simliklarning bargi, poyasi, o‘sish nuqtalari, ildizi va hokazolarga moslashgan bo‘lib, o‘simliklarning urug‘i, organik qoldiqlar bilan oziqlanadigan sanchib-so‘ruvchilarga nisbatan ancha oldin pay do bo‘lgan. Hasharotlarning ayrim guruhlari o‘simliklarning suyuq moddalari, jumladan, o‘simliklar shirasini, gullar nektarini so‘rishga moslashgan. Bulardan tashqari, ko‘pgina hasharotlar sanchib-so‘ruvchi, yalovchi, kemiruvchi-yalovchi, kesib-so‘ruvchi, sanchib- yalovchi xillarga bo‘linadi.

 Og’iz apparati nima bilan oziqlanishiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Kemiruvchi. 2. Kemiruvchi – so’ruvchi. 3. So’ruvchi. 4. Sanchib so’ruvchi. 5. Yalovchi.

Og’iz organlarining tuzilishi Kemiruvchi: ustki lab, ustki jag’, ostki jag’, ostki jag’ paypaslagichlari’, ostki lab paypaslagichlari. Kemiruvchi- so’ruvchi : ustki lab, ustki jag’, ostki jag’, ostki lab, ostki jag’ paypaslagichlari, ost lab paypaslagilar. Soruvchi : ustki lab, ostki jag’, ostki lab, ostki jag’’ paypaslagichlari, ostki lab paypaslagichlari. Sanchib- so’ruvchi . ustki jag’, ostki jag’, iyak osti .

Hasharotlarning mo‘ylovi  Hamma hasharotlarda (faqat Proturalardan tashqari) bir juftdan mo‘ylov bo‘lib, ular shakli, bo‘g‘inlari, uzun-qisqaligi bilan bir-biridan farq qiladi. Bo‘g‘inlar soni 3–4 tadan yuztagacha va undan ortiq bo‘lishi mumkin.  Ayrim hollarda, erkak va urg‘ochi hasharotlar mo‘ylovining bo‘g‘imlari soni va shakli har xil bo‘lishi mumkin. Hasharotlarning mo‘ylovi boshining ikki yonidagi guruhga o‘rnashgan, ipsimon, tubidan uchigacha bir xil yo‘g‘onlikda bo‘ladi. Birinchi asosiy bo‘g‘im boshqa bo‘g‘imlarga qaraganda yirik, boshqa bo‘g‘imlari xivchinsimon bo‘ladi. Ayrim hasharotlarning mo‘ylovi qilsimon bo‘lib, tubidan uchiga qarab ingichkalashib boradi. Marjonsimon mo‘ylovlar kalta, bo‘g‘im uchlari yumaloqlashgan, bir-biri bilan aniq ajralib turadigan bo‘g‘imlardan iborat bo‘ladi. Bo‘g‘imlarning bir tomoni orqa tishi kabi kertik bo‘lgan mo‘ylovlar arrasimon mo‘ylov deyiladi. Bo‘g‘imlarning bir tomonida uzun-uzun tishchalar bo‘lsa, taroqsimon mo‘ylov deyiladi. Mo‘ylovning uchidagi bo‘g‘imlar kengayganda, to‘g‘nag‘ichsimon mo‘ylov deyiladi, boshchali mo‘ylovda uning uchidagi bo‘g‘imlari kaltalashib, boshcha hosil qiladi. Duksimon mo‘ylovlarda o‘rta bo‘g‘inlar bosh va oxirgi bo‘g‘inlarga qaraganda yirik bo‘lib, dukcha hosil qiladi. Yelpig‘ichsimon mo‘ylovlar uchidagi bo‘g‘inlar plastinkasimon yoki yelpig‘ichsimon, ayrim hollarda yaproqsimon bo‘ladi. Ayrim hollarda tirsakli-taroqsimon mo‘ylovlar bo‘lib, ularning uchida har xil uzunlikdagi o‘simtalari bo‘ladi. Hasharotlar mo‘ylovining bo‘g‘imlari yirik-maydaligi va bo‘g‘im shakllarining har xil bo‘lishi tufayli noto‘g‘ri shaklli mo‘ylovlar hosil bo‘ladi. Patsimon mo‘ylovlar bo‘g‘imlarining bosh qismidan uch qismiga qarab, ikki tomondan har xil uzunlikdagi qilchalari bo‘ladi, bu qilchali mo‘ylov; bunday mo‘ylovning uchta bo‘g‘imidan bittasida oddiy yoki shoxlangan qilchasi bo‘ladi

Hasharotlar mo'ylovi xillari. 1- qilsimon, 2- ipsimon, 3, 4 - arrasimon, 5 - taroqsimon, 6 - to'g'nog'ichsimon, 7- cho'qmorsimon, 8- duksimon, 9- plasfinka-to'g'nog'ichsimon, 10-taroq tizzasimon, 11 - noto'g'ri, 12 - patsimon, 13 -qildor.

Hasharotlarning ko‘krak qismi  Hasharotlarning boshidan keyingi qismi ko‘krak bo‘lib, u uch bo‘g‘imdan: oldingi ko‘krak, o‘rta ko‘krak va orqa ko‘krakdan iborat.  Hasharotlarning oldingi, o‘rta, orqa ko‘krak qismlari birbiriga harakatchan birikkan bo‘lib, ayrimlarida bu qismlar jips birikib ketgan bo‘ladi. Ko‘krakning uchta segmentining har biri xitinlashgan ayrim qismlardan – skleritlardan iborat. Segmentlarning yuqori qismi yoki ustki tomoni, yelka ostki tomoni yoki ko‘kragi yon tomonidagi skleritlar – biqincha yoki pleyritlar deb ataladi.  Hasharotlarning har bir ko‘krak bo‘g‘imlarida bir juftdan oyog‘i bo‘ladi. Qanotli hasharotlarning o‘rta va orqa bo‘g‘imlarida juft qanotlar bo‘ladi. Shuning uchun o‘rta va orqa bo‘g‘imlari birgalikda pterotoraks degan nom bilan ifodalanadi. Ayrim hasharotlarda oldingi ko‘krak bo‘g‘imi boshqa ko‘krak bo‘g‘imlariga, jumladan, beshiktervatarlarda nisbatan oddiyroq tuzilgan. Oyoqlari qamrovchi tipda bo‘ladi.  Uchish xususiyatini yo‘qotgan hasharotlarda oldingi yelkalari yaxshi rivojlangan, uchuvchi hasharotlarda esa oldingi ko‘kragi ancha kichiklashgan bo‘ladi. Ko‘krak bo‘g‘imlarining yon tomonlari skleritlari biqini yoki pleyritlari murakkab tuzilgan bo‘lib, har bir oyog‘ining joylashgan yerida burmali teri – kutikula chuqurchani hosil qiladi. Ushbu chuqurchada oyog‘ining tozchasi joylashgan. O‘rta va orqa ko‘krak biqinchalarida kamdan kam hollarda oldingi ko‘krak biqinchasining ham ikki yonida bittadan zo‘rg‘a seziladigan va noto‘g‘ri yumaloq (oval) shaklli nafas teshikchalari bo‘lib, ular stigma deb ataladi.

Ko’krak bo’limi  Hasharotlarning ko’kragi old, o’rta va orqa ko’krak deb ataladigan 3 ta bo’g’imdan tuzilgan.  Har bir ko’krak bo’g’imi 4 ta xitin qoplag’ich – skleritdan iborat. Skleritlar- ning nomi Orqa skleriti- tergit Qorin skleriti- sternit Ikkita yon skleritlari- Plevrit.

Hasharotlarning qanoti  Ko‘pchilik hasharotlarda ikki juft qanot bo‘lib, ularning birinchi jufti o‘rta ko‘krakka va ikkinchisi orqa ko‘krakka joylashadi.  Lekin ikki qanotlilarda qanot bir juft bo‘lib, ular o‘rta kurakka, orqa kurakka esa yo‘qolib ketgan orqa qanot rudimentlari o‘rnashadi. Hasharotlar qanoti ikkita yupqa plastinkadan iborat bo‘lib, ular o‘rtasidan to‘rt tomoni berk katakchalar hosil qiladigan tik va ko‘ndalang tomirlar o‘tadi.  Tomirlarning soni va joylashishi har xil. Tuban hasharotlar qanotida ko‘proq ko‘ndalang tomirlar bo‘ladi, qanot tomirlari qanot pardalarini ko‘tarib turuvchi mexanik tirgak vazifasini bajaradi. Ichi g‘ovak bo‘lgan ayrim tomirlar orqali oziq modda tashuvchi qon oqadi. Hasharotlar qanotlarini tutib turishida va ularni oziqlanishida uzunasiga ketgan tomirlar katta ahamiyatga ega bo‘lib, ular quyidagi xillarga bo‘linadi:  C – kostal tomir. Bunda tomir qanotning tubidan chiqib, uning oldingi cheti bo‘ylab ketadi.  Sc– subkostal tomir. Birinchi tomirdan keyin qanotlar tubidan chiqadi. Ko‘pincha, kalta bo‘ladi va qanotning oldingi chekkasiga borib taqaladi.  R – radial tomir. Subkostal tomirdan keyin qanotlar tubidan chiqadi. Bu tomirlar, ko‘pincha, besh tarmoqli bo‘ladi, bu tarmoqlar qanotning oldingi va tashqi chekkasiga borib yetadi. Aksariyat hasharotlar qanotining chekkasi yonida – radial tomir tarmoqlarida terisimon plastinkacha – ko‘zcha, ya’ni pterosigma hosil bo‘ladi.  M – o‘rta yoki medimal tomirlar. Ular radial tomirlardan keyin joylashadi va tarmoqlaydi. Tarmoqlarning uchi qanotning tashqi chekkasiga borib taqaladi.  Cu – kubital tomir. Ular medial tomirdan keyin kelib, ildiz tubidan chiqadi. Ba’zi uchlari qanotning tashqi yoki chekkasiga borib taqaladigan ikki tarmoqqa bo‘linadi.  A – keyingi yoki anol tomirlar qanot tubidan chiqadi, lekin tarmoqlanmaydi. Har qaysisi qanotning orqa, ba’zan tashqi chekkasiga mustaqil borib taqaladi. Anol tomirlar, ko‘pincha, aksilyar tomir deb ham ataladi

Hasharotlar qanotining tuzilishi. A - qanotining tomirlanishi. B - qanotining kesmasi, 1- kostal tomir, 2- subkostal tomir, 3 radial tomir, 4- medial tomir, 5- kubital tomir, 6- anal tomir, 7 - yugal 8- traxeya.

Oddiy hasharotlar qanotining tuzilishi: Oddiy hasharotlar qanotining tuzilishi: R M S MA MP C u P E A3 2 A A1 E P C u 2 C u 1 M 4 M 3 M 2 M 1 S 4 S 3 S 2 S 1 R S A S P C – kostal tomir, Sc – subkostal tomir, R – radial tomir, S – sektoral tomir, M – medial tomir, Cu – kubital tomir, P – plikal tomir, E – empual tomir, A – anal tomir

Hasharotlarning oyog‘i  Hasharotlarning oyog‘i ko‘kragining ostki tomonida, har qaysi segmentga bir juftdan joylashadi. Ko‘krakning oldingi qismida joylashgan oyoqlari oldingi juft oyoqlar deb ataladi. Ko‘krakning o‘rtasida joylash- ganlari o‘rta oyoqlar yoki ikkinchi juft oyoqlar va ko‘krakdan keyinda joylashganlari keyingi yoki uchinchi juft oyoqlar deb ataladi. Voyaga yetgan hamma hasharotlarning oyog‘i uch juft bo‘lib, ular hasharotlar (Insecta) yoki olti oyoqlilar (Hexapoda) deb ham ataladi.  Hasharotlarning oyoq bo‘g‘imlari tos, o‘ynog‘ich, son, boldir, panjalardan iborat bo‘ladi. Hasharotlarning oyog‘i katta- kichik va shakliga qarab xilma-xil bo‘ladi. Bunday xilmaxillik ularning yashash tarziga bog‘liq bo‘ladi va funksiyasi ham o‘zgarib turadi.  Barcha hasharotlarning oyog‘i tuzilishiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi:  Sakrovchi oyoqlar. Bunday oyoqlarning son qismi yo‘g‘onlashgan bo‘lib, orqa juft oyoqlarigina sakrovchi bo‘ladi.  Suzuvchi oyoqlar. Hamma qismi, boldir panjasi keng va yassi bo‘ladi. Suzuvchi oyoqlarning ayrim qismlari, jumladan, barmoq yuzasi ularning qirrasiga joylashgan tukchalar tufayli juda kengayadi. Aksariyat hollarda keyingi juft oyoqlar, ayrim hollarda o‘rta juft oyoqlar ham suzuvchi bo‘ladi. Ular oyoqlarining har qaysisi ham bir vaqtda harakat qiladi.

 Yuguruvchi oyoqlar. Boldiri 1– toscha, 2– o‘ynog‘ich, va panjasi uzun va ingichka, 3 – son, 4–boldir, 5– panja. yuguruvchi bo‘ladi.  Yuguruvchi oyoqlar. Boldiri 1– toscha, 2– o‘ynog‘ich, va panjasi uzun va ingichka, 3 – son, 4–boldir, 5– panja. yuguruvchi bo‘ladi.  Tutuvchi oyoqlar. Tutuvchi oyoqlar sonida uzunasiga ketgan chuqur ariqcha bo‘ladi. Bu ariqchaga boldir joylashadi, natijada tutilgan o‘ljani kesish va qisish jarayoni amalga oshadi. Tutuvchi oyoqlarning boldiri va sonining tanaga qaragan ichki chekkasida, odatda, yirik tishlar bo‘ladi. Ularning vazifasi tutilgan o‘ljani ushlab turishdan iborat. Lekin, ayrim hollarda, tutuvchi oyoqlarda bunday tishlar bo‘lmasligi ham mumkin.  Masalan, suv qandalasi (Naucoris)ning oyoqlarida bun day tishlar bo‘lmaydi. Ko‘p hollarda esa oldingi oyoqlar tutuvchi vazifasini ham bajaradi.  Yopishuvchi oyoqlar. Kaftida panjasi juda kengaygan ayrim bo‘g‘imlarga bo‘linib, bu bo‘g‘imlarda kuchli so‘rg‘ichlar bor.  Yig‘uvchi yoki savatchali oyoqlar. Metatarzusi va boldiri juda kengaygan va boldirining tashqariga qaragan yuzasi chuqur bo‘lib, boldir va panjasi tuk bilan qoplangan, odatda, keyingi oyoqlar yig‘uvchi bo‘lib, gul changini yig‘ishga moslashgan.  Qazuvchi oyoqlar. Bularning boldiri keng va yassi bo‘ladi. Boldir uchida baquvvat, yirik tishlar bor.  Qazuvchilar oyog‘ining barmoqlari kalta, ayrimlarida mutlaqo yo‘qolib ketgan. Hasharotlarning ko‘kragida, qanot va oyoqlarida har xil o‘simtalar bo‘lib, ular yer qazishda va dushmandan himoyalanishda va hujum qilishda ishlatiladi. Bunday o‘simtalar hasharotlarning bosh qismida ham bo‘lishi mumkin, masalan, shoxli qo‘ng‘iz (Oryctes nasicornis)ning boshida shoxsimon o‘simtasi bor.

Hasharotlar oyog'i xillari A - yuguruvchi (vizildoq qo'ng'iz), В - suzuvchi (suvsar qo'ng'izning keyingi oyog'i), D-sakrovchi(chigirtkaning orqa oyog'i), E-kavlovchi (buzoqboshining oldingi oyog'i), F- tutuvchi (beshiktervatarning oldingi oyog'i),G-so'rg'ichli (qo'ng'ir suvsar erkagining oldingi oyog'i), H - to'plovchi (asalarining keyingi oyog'i), I - yuruvchi (qiltumshuq qo'ng'iz panjasi): 1 - chanoq, 2 - o'ynog'ich, 3 - son, 4 -boldir, 5 - panja.

Qorin bo‘lagi  Hasharotlarning qorin bo‘lagi bir nechta segmentdan tashkil topgan. Tuban hasharotlar (Protura)ning qorin bo‘lagi 12 ta bo‘ladi. Ko‘pchilik hasharotlarda voyaga yetgan yoshida 11 ta segment bo‘ladi, ba’zilari qo‘shilib ketib, ular o‘rnini baquvvat rivojlangan segmentlar egallashi hisobiga ular yo‘qolib ketadi. Segmentlarning har biri 2ta asosiy skleritdan iborat bo‘lib, ustki tomonidagi plastinka – tergit, pastki tomonidagi plastinka – sternit deb ataladi; ular orasida pardasimon yumshoq qism – biqincha yoki pleyrit bo‘ladi. Voyaga yetgan hasharotlarda tergit bilan sternitning soni hamma vaqt bir xil bo‘lmaydi, chunki ayrim segmentlarning orqa qirrasi keyingi segmentning oldingi qirrasini bosib turadi. Ayrim hollarda segmentning tergiti shu bo‘g‘imning sternitiga qaraganda yirikroq, ba’zan sternit yirikroq bo‘lishi mumkin yoki har ikkalasining kattaligi bir xil bo‘ladi. Qornining ayrim segmentlari bir-biriga harakatchan ravishda birikadi. Qorin bo‘lagi ham ko‘krakka harakatchan birikadi. Lekin pardaqanotlilar (Hemenoptera) turkumiga mansub hasharotlar qornining birinchi bo‘g‘imi ko‘krakka harakatsiz birikadi va ular oraliq segment deb ataladi. Oraliq segmentlarning ko‘krakkacha zich yopishishi tufayli pardaqanotlilar kuragi uch emas, balki to‘rt segmentdan iborat bo‘lib ko‘rinadi. Hasharotlar qorni tuzilishiga ko‘ra quyidagilarga bo‘linadi:

 Keng qorin. Bunday qorinning birinchi bo‘g‘imi enli bo‘lib, hamma joyi bilan ko‘krakka zich yopishadi.  Osilgan qorin. Bunday qorinning birinchi bo‘g‘imi keng bo‘lib, lekin segmentning ostki qismi yordamida ko‘krakka harakatchan birikadi va qorin osilib turadi.  Poyasimon qorin. Bunday qorinning birinchi yoki ikkinchi bo‘g‘imlari cho‘zilib, uzun poyaga aylanadi.  Qorin segmentining yonida nafas teshigi stigmasi joylashadi, ular har xil shaklda, ko‘pincha noto‘g‘ri oval yoki yumaloq shaklda, juda kichkina bo‘ladi. Qorinning nafas teshikli segmentlarining soni har xil bo‘ladi. Odatda, ularning soni 7 yoki 8 juft, har qaysi segmentda bir juft nafas teshigi bo‘lib, qornining 9- va 10-segmentlarida nafas teshiklari bo‘lmaydi. Vo yaga yetgan hasharotlarning qorin bo‘lagida oyoqlar bo‘lmaydi, lekin tuban hasharotlarda har xil o‘simtalar bo‘lishi mumkin. Masalan, Diptera, ya’ni ayridumli-  lar (Thysanura), qildumlilar turkumiga kiruvchi hasharotlarning qorin qismida har xil o‘simtalar bo‘ladi. Bu hasharotlar qorin qismining birinchi segmentida rudiment o‘simtalari bo‘lib, ular qorin oyoqchalari deb ataladi.

 Ayrim hasharotlarda, to‘g‘riqanotlilarda, suvaraklarda qorin bo‘lagining 11-, kamdan kam hollarda 10- yoki 9-segmentlar tergitida bo‘g‘imli sezuvchi serklar bo‘ladi. Uxovyortkalarda ular (serklar) baquvvat omburga aylangan. Ular himoyalash va uchish oldidan qanotlarni to‘g‘rilovchi organ vazifasini bajaradi. Ko‘pchilik hasharotlarda 9-qorin bo‘lagining segmentida ayrim hollarda 8- segmentlardagi genital plastinka gona-pofiz deb ataladigan o‘simtalardan tashqari, hech qanday o‘simtalar bo‘lmaydi. Gonapofizlar jinsiy yoki himoya vazifasini bajaradi. Bunday qismlar qatoriga hasharotlar, masalan, temirchaklar (Thigonidae) yoki sikadalar (Cicadidae) erkagining tashqi jinsiy organlari, urg‘ochilarining tuxumqo‘ygichi kiradi. Ular asalarilarda (Apidae) gonapofiz nayza holida bo‘ladi. Ninachilar (Odonata) erkaklarining jinsiy o‘simtalari o‘ziga xos tuzilgan. Bu o‘simtalar qorin qismining 2- va 3-sternitlarida, jinsiy teshiklari esa o‘zining asli joyida, ya’ni 9-sternitda bo‘ladi. Bu o‘simtalar 2-sternitdagi 6 juft xitinlashgan plastinkadan va 3-segmentdagi uch bo‘g‘imli jinsiy organdan iborat. Urug‘lantirish oldidan erkak ninachi urug‘ suyuqligini avval jinsiy teshikdan jinsiy o‘simtalar rezervuariga ko‘chirishi lozim.  Hasharotlar tuxumqo‘ygichi orqali substrat ichiga, tuproqqa, poya ichiga, barg to‘qimalari ichiga, har xil teshiklar, yoriqlarga, hatto hasharotlarning o‘ziga ham tuxum qo‘yadi. Tuxumqo‘ygich gonapofizning o‘zidagina hosil bo‘lmay, balki ko‘pgina pashshalar (Diptera), qo‘ng‘izlar (Coleoptera) da qorin bo‘lagi oxirgi segmentining qiyofasi o‘zgarib, ichiga tortishishi va tuxum qo‘yish vaqtida do‘ppayib tashqariga chiqishidan ham hosil bo‘lishi mumkin.

1 2 3 Hasharotlar qornining tuzilishi: 1 – botiq, 2 – keng bandli, 3 – osiluvchan, 4 – uzun poyachali.

Похожие

Hasharotlarning tashqi belgilari – morfologiyasi. Hasharotlarning anatomiyasi va fiziologiyasi

Hasharotlarning morfologiyasi va anatomiyasi

Hasharotlarning ichki tuzilishi

Hasharotlarning teri qoplami va muskullarining tuzilishi

Hasharotlarning trofik adaptatsiyasi