Hasharotlarning ichki tuzilishi - Зоология - Презентации

Hasharotlarning ichki tuzilishi

Загружено в:

10.04.2023

Скачано:

0

Размер:

2022.01953125 KB

Hasharotlarning ichki tuzilishi Reja: 1. Ovqat hazm qilish organlari sistemasi 2. Nafas olish sistemasi 3. Qon aylanish sistemasi 4. Ayirish sistemasi 5. Nerv sistemasi va sezgi organlari

Hasharotlarning ovqat hazm qilish sistemasi • Hasharotlarning ovqat hazm qilish sistemasi halqum, qizilo‘ngach, muskulli oshqozon, haqiqiy oshqozon, ingichka ichak, yo‘g‘on ichak, to‘g‘ri ichakdan tashkil topgan bo‘lib, anal teshigi bilan tugaydi. Ba’zi hasharotlarda qizilo‘ngach kengayib yoki bir tomonga bo‘rtib chiqib, jig‘ildon hosil qiladi. Oldingi ichak halqum, qizilo‘ngach, jig‘ildon va muskulli oshqozonni o‘z ichiga oladi. Haqiqiy oshqozon o‘rta ichakni tashkil etadi. Orqa ichak o‘rta ichakdan anal teshigigacha bo‘lgan qismni tashkil etadi. Ovqat hazm qilish sistemasi organlari orasida eng ingichka va uzuni qizilo‘ngach bo‘lsa, eng yo‘g‘oni va kengi haqiqiy oshqozondir.

• Ayrim hasharotlar ichagining diametri bir xilda bo‘ladi. Ularning uzunligi har xil hasharotlarda turlicha. Masalan, yirtqich hasharotlarning ovqat hazm qilish sistemasi o‘simliklar shirasini so‘ruvchilarnikiga qaraganda kaltaroq bo‘ladi. Shu bilan birga chigirtkalar o‘simliklar bilan oziqlansa ham ichaklari kalta, lekin yo‘g‘on bo‘ladi. Hasharotlarning halqumi naysimon tuzilgan, ayrim qismlari kengaygan bo‘lib, ayniqsa, og‘iz apparati so‘ruvchi bo‘lganlarda halqum o‘simliklar shirasini so‘rishda nasos vazifasini bajaradi. Hasharotlar xartumi o‘simliklar to‘qimasiga sanchilgandan so‘ng so‘ruvchi halqumi muskullar yordamida kengayadi, suyuqlik o‘simliklar shirasi bosimi ostida siyraklashgan halqum bo‘shlig‘iga o‘tib, og‘iz organi naychasi orqali so‘rilish sodir bo‘ladi. Kemiruvchi hasharotlarning halqumi ovqatni hazm qilish organlariga o‘tkazish vazifasini bajaradi. Halqumda so‘lak bezlari naysimon, shingilsimon yoki xaltachasimon tuzilgan, ayrim hollarda so’lak bezlarida rezervuar holida bo’ladi.

• So‘lak bezlari uglevodlar, yog‘lar, oqsillar va boshqa moddalarni parchalovchi fermentlar ishlab chiqaradi, ular ovqat hazm qilishda katta rol o‘ynaydi. So‘lak bilan birga o‘simliklarga yuborilgan modda xartum sanchilgan joyda shish va g‘urra hosil bo‘ladi. Bu o‘simlik shirasining xartum sanchilgan joyga kelishini tezlashtiradi. Halqum bo‘shlig‘ida oziq modda so‘lak bilan aralashadi. Qizilo‘ngach orqali oziq ichakka o‘tadi, u yerda oziq vaqtincha to‘planib turishi ham mumkin. Bu joy jig‘ildon qismi bo‘lib, oziqning jig‘ildonga va undan oshqozonga o‘tishini sfinkter nomli halqasimon muskullar tartibga solib turadi. Oziq oshqozonga tushishidan avval muskulli oshqozonga tushadi. Og‘iz apparati kemiruvchi tipda bo‘lgan hasharotlarda muskulli oshqozon yaxshi rivojlangan. Bu oshqozon oziqning haqiqiy oshqozonga o‘tishini tartibga soladi. Muskulli oshqozonda ham so‘lak bilan oziq aralashishi davom etadi. Muskulli devorlarning tez qisqarishi tufayli undagi xitin tishchalar yordamida oziq yanada maydalanadi.

• O‘rta ichak silindrsimon shakldagi qisqa naychadan iborat. Bu naychaning boshlang‘ich qismida kalta o‘simtalar bo‘ladi, ayrim hollarda esa hajmi kattalashib, buramalar hosil qiladi. O‘rta ichakda ovqat hazm bo‘lish va hazm bo‘lgan ovqatning surilish jarayoni boradi. O‘rta ichak yuzasida yog‘lar, uglevodlar, oqsillarni parchalaydigan proteaza, amilaza kabi gidrolitik fermentlar mavjud bo‘lgan epiteliy qavati bor. Og‘iz apparati kemiruvchi bo‘lgan va boshqa ayrim hasharotlarning barcha turida yegan oziq o‘rta va orqa ichakda bezli devorga tegmaydi, balki strukturasiz yupqa peritrofik pardaga tushadi. Bu parda ichakning boshlang‘ich qismidan tortib, to anal teshigigacha bo‘lgan masofada hosil bo‘ladi, oziq bilan birga siljib yuradi va haqiqiy oshqozon oldingi qismining hujayralaridan chiqadigan moddalardan uzluksiz ravishda hosil bo‘lib turadi. Bu pardadan fermentlar bemalol o‘tadi, o‘rta ichak bezli epiteliysini qattiq oziq ta’sirida shikastlanishdan saqlaydi.

• Hazm bo‘lgan oziq mahsulotlari haqiqiy oshqozondan qonga so‘riladi. Pardaning ikki tomonidagi osmotik bosim turlicha bo‘lganidan bu mahsulotlar peritrofik parda orqali ichak devoriga o‘tib so‘riladi. Oshqozonda oziq moddalar ko‘pincha neytral holda, ichidagi pH muhiti dan 9 gacha bo‘lishi mumkin. Oqsillar, yog‘lar, qand moddalari shu yerda o‘zlashtiriladigan shaklga aylanib, qonga o‘tadi. Orqa ichak tomirlari yoni hasharotlarning chiqarish ichagiga ochilgan joyidan boshlanadi, uning ichki yuzasi xitindan iborat parda bilan qoplangan bo‘lib, ingichka, yo‘g‘on va to‘g‘ri ichakka bo‘linadi. Orqa ichakda ovqat hazm bo‘lmaydi va so‘rilmaydi, u yerda faqat ortiqcha suv so‘riladi. Uning vazifasi tezak to‘plash va uni ma’lum shaklga aylantirishdan iborat.

• Hasharotlar orqa ichagining uchida ayrim vaqtda anal bezlari bo‘ladi. Ular faqat hazm qilishda ishtirok etmay, balki himoya vazifasini ham bajaradi. Ichak muskullarining qisqarishi tufayli oziq ichak bo‘ylab harakatlanadi, hazm bo‘lmagan qismi anal teshigidan chiqarib yuboriladi. Ayrim yirtqich hasharotlarda (xonqizi – Coccinellidae, oltinko‘z – Chrysopidae) oziq maxsus usulda ichakdan tashqarida hazm bo‘ladi, bunga «ekstraintestinal» hazm bo‘lish deyiladi. Bunda hasharot oziq ustiga hazm suyuqligini chiqaradi, oziq oshqozonda batamom hazm bo‘ladi, bunday lichinkalarda anal teshik bo‘lmaydi.

Hazm sistemasi

• Hashoratlarning jigari bo’lmaydi. Ichak devorda juda ko’p burmalar bor. Ovqat hazm qilish fermentlari oziq xiliga qarab har xil bo’ladi. Ozig’i asosan oqsildan iborat bo’lgan qon so’ruvchi hashoratlar ichagida proteolik fermentlar nektar bilan oziqlanuvchilarda esa uglevodlarga a’sir qiluvchi fermentlar ko’proq bo’ladi. Bir talay fitofag hashoratlar ichagida bakteriya va bir hujayrali organizmlar simbioz yashaydi va ular yordamida qattiq klechatkani hazm qilishga hizmat qiladi. • Hashoratlarning o’rta ichagi epiteliysi oziq atrofida juda yupqa parda – peritrofik membrana hosil qiladi. Bu membrana fermentlarni oziq ichiga, ovqat hazm qilish mahsulotlarini ichak bo’shlig’iga o’tishini ta’minlaydi va oziqni hazm bo’lishini ta’minlaydi.Keyingi ichak yo’g’on va to’g’ri ichakka bo’inib, to’g’ri ichak kengayib kloakani hosil qiladi. Keyingi ichakda rektal bezlar joylashgan

Ovqat hazm qilish sistemasi

Hasharotlarning qon aylanish sistemasi • Hasharotlarning qon aylanish sistemasi ochiq bo‘ladi. Qonni tananing yelka tomoniga joylashgan yurak harakatga keltiradi va u yelka qon tomiri deb ataladi. Yelka qon tomiri ko‘p hollarda 5–8 ta, ayrimlarida 13 ta kameradan iborat bo‘ladi. Kameralar birbiri bilan klapanlar orqali ajralgan. Ular qonning oldingi kameradan orqa kameraga qaytishiga yo‘l qo‘ymaydi. Yurakning orqa tomonidagi eng keyingi kamerasi berk bo‘ladi. Yelka qon tomiri hasharotning qorin qismidan ba’zan ko‘krak tomoniga ham o‘tishi mumkin. Bu yerda u aortaga aylanadi.

• Tomir qisqa muskullar yoki biriktiruvchi to‘qima bilan tana tergitlariga birikadi, ostki tomonidan esa parda, ya’ni perikordial diafragma bilan ajralib turadi. Bu parda uchburchak shakldagi qanotsimon muskullar to‘plamidan iborat. • Yelka qon tomiri har qaysi kameraning ikki yon tomonidagi bittadan teshik – ustitsalar bo‘lib, ularda ichiga qaragan klapanlar bor, shu teshiklar orqali qon gavda bo‘shlig‘idan so‘riladi. Qon harakatlanishida yurak kameralari yurakning keyingi uchidan oldingi uchiga qarab birin-ketin qisqaradi. Kamera kengayishi vaqtida klapanlari ochiq turadi. Buning natijasida bu kameraga orqa kameradan va perikardial sinusdan ham qon o‘tadi. Shundan so‘ng kameraning devorlari qisqara boshlaydi, ya’ni sistola boshlanadi, qon bosimi ostida klapanlar yopiladi. Shunda qon oldingi kameralarga tomon harakatlanadi

• Yurak bo‘g‘imlarining qisqarishi minutiga 30– 140 martagacha yetadi. Bu tashqi ta’sirga hasharotning harakatiga yoki tinch turishiga bog‘liq. Shunday qilib, qisqarish natijasida yurakning keyingi uchidan to‘lqinlanib o‘tgan qon aortaga kiradi. Undan bosh bo‘shlig‘iga o‘tadi, bu bo‘shliqdan gavda bo‘ylab orqaga qaytadi va oyoqlarga tushadi. Tananing qorin qismi oldinga qarab harakatlanadi. Keyinchalik orqa tomonga ko‘tarilib, perikardial sinusga o‘tadi va teshikcha orqali yana yurakka qaytadi. • Hasharotlar qoni – gemolimfasi hujayralararo suyuq modda – gemop lazma bilan shaklli elementlar – gemosit hujayralardan tashkil topgan. Ularning rangi har xil, rangsizdan to qizilgacha va hatto ko‘kimtir rangda ham bo‘ladi. Ularning rangi tarkibidagi pigmentlarga bog‘liq. Plazmada anorganik tuzlar, oziq moddalar, fermentlar, gormonlar, pigmentlar va 75–90% gacha suv bo‘ladi. Gemositlar qon to‘qimasining hujayralari bo‘lib, shakli, yirikmaydaligi va soni turlicha bo‘ladi. Hasharot qonining vazifasi oziq moddalarni va ichki organlardan ajralib chiqadigan sekretni to‘qimalarga olib borish va parchalangan moddalarni olib ketishdan iborat

Nafas olish sistemasi • Bu jarayon hasharotlarning yaxshi rivojlanishi uchun juda muhim bo‘lib, nafas olishda organizm uchun o‘ta zarur bo‘lgan energiya ajraladi va hujayralardagi moddalarni bir turdan ikkinchi turga aylantiradi. Energiya hujayralar, tana organlari hosil bo‘lishida va hasharotning harakatlanishida muhim ahamiyatga ega. • Hasharotlarda kislorodni qabul qilish va karbonat angidrid gazini chiqarish jarayoni nafas olish deb ataladi. Nafas olingandagi havo hujayra mitoxondriyalariga borib, u yerda ma’lum miqdorda NADF (nikotinamid adenindinukleotid fosfat) tiklanib, undagi 2 ta vodorod biror moddani tiklash uchun sarflanadi.

• Hasharotlarning nafas olish organi murakkab tuzilgan. Nafas olish sistemasi traxeya, jabralar yoki ochiq traxeyalardan iborat. • Hasharotlar jabrasi tananing ikki yonida yoki orqa uchida, ba’zan esa hatto to‘g‘ri ichakda joylashgan yupqa po‘stli o‘simtadan iborat. • Jabra orqali olingan havo nafas oluvchi hasharotlarning gipodermasida tamomlangan maxsus naychaga tushadi. Bu naychalar tashqi havodan nafas oladigan hasharotlar nayi bilan bir xil bo‘ladi va ular traxeya deb ataladi. Orasidan traxeyalar o‘tgan jabralar traxeya jabralari deb ataladi. Ko‘pchilik zararkunanda hasharotlarning nafas olish organlari ochiq traxeyalar bo‘ladi. Traxeyalar ichki qavat – kuti-kula va uning ustidagi gipoderma qavatdan iborat bo‘ladi

• Traxeyaning butun uzunasiga joylashgan xitindan iborat spiralsimon iplari tenidiya deb ataladi. Traxeyaning juda mayda ingichka kapillarlari traxeola deyiladi. Traxeolalarda tenidiyalar bo‘lmaydi. Havodan nafasoluvchi hasharotlar traxeyasi tana yuzasining ikki yonidagi pleyritlarga joylashgan nafas teshiklari – stigmalardan boshlanadi. Nafas teshiklari 9–10 juft bo‘ladi. Lekin bosh va oldingi ko‘krak bo‘lagida stigma bo‘lmaydi. Hasharotlar nafas teshigining 2 jufti ko‘krakda, 7–8 jufti qorinda bo‘ladi. Ayrim hasharotlarda, masalan, ko‘pchilik pashshalarda 2 juft nafas teshigi bo‘ladi. Teshiklarning shakli har xil: yumaloq, oval shaklda bo‘ladi. Ko‘pincha teshiklarning yuza qismida tukchalar joylashadi. Ko‘pchilik hasharotlar traxeyasining boshlanish qismida nafas teshigining yonida xitinlashgan yopuvchi apparati bo‘ladi. Bu muskullar qisqarganda havo kirmaydi va chiqmaydi. Ularning turi xilma-xil. Traxeyalar nafas teshigidan va nafas kamerasidan boshlab butun tanaga tarqalib, tobora ingichkalashib boradi va uning oxirgi kapillar tarmoqlari hasharotning ichki organlarini qalin to‘r holida qoplaydi

• Traxeyalarning oxirgi uchlari boshqa to‘qimalarga va hatto hujayralarga ham kiradi. Yaxshi uchadigan hasharotlarning traxeya naychalari, bo‘rtiqchalari, havo qopchig‘i bo‘ladi. Nafas olganda havo nafas teshikchalari orqali traxeal naychalarga kiradi. Nafas harakati tufayli traxeolalargacha boradi. Bu vaqtda yopuvchi apparat traxeyani berkitib qo‘yadi va territ hamda sternitlarga tutashgan muskullar qisqaradi. Shundan so‘ng muskullar bo‘shashib, qorin hajmi kengayganda traxeya tarmoqlaridagi havo kuch bilan qaytadi va nafas teshigi ochiq turganda, muskullar qisqarib, tana orqali havo tashqariga chiqib ketadi. Hasharotlarning nafas olish tezligi minutiga 40–120 martagacha bo‘ladi. Nafas harakatlari vaqtida faqat yo‘g‘on traxeyalarda havo almashinadi.

• Hasharotlarning traxeya eng mayda tarmoqlaridagi havo faqat diffuziya yo‘li bilan almashinadi. Oksidlanish natijasida hosil bo‘lgan suv traxeya yuzasi orqali tez bug‘lanib tashqariga chiqariladi. Bunga nafas harakatlarida sodir bo‘ladigan ventilatsiya yordam beradi. Nafas olish koeffitsiyenti 0,8–1 atrofida bo‘ladi. Nafas olish jarayonida ko‘plab hasharotlar uchun pestitsidlar ishlatilganda ta’siri kam bo‘ladi, chunki havo qopchasidagi havo bilan ma’lum vaqt nafas olib turishi mumkin. Yoki pestitsidning nafas olish yo‘li bilan kirishi sustlashadi.

Arilarning nafas olish sistemasi

Turli hashoratlarning nafas olish sistemasi

Hasharotlarning asab sistemasi • Hasharotlarning asab sistemasi murakkab tuzilgan. Uning vazifasi organizm faoliyatini boshqarib, tashqi muhitdan axborot olib, unga javob qaytarishdan iborat. Hasharotlarning asab sistemasi uch qismga: markaziy, periferik va simpatik qismga bo‘linadi. Markaziy asab zanjiri hasharot tanasining ostki tomonida joylashgan. U asab tugunchalaridan iborat bo‘lib, ular gangliy deb ataladi. Nerv zanjirining dastlabki ikki tuguni hasharotning boshida, qolganlari ko‘krak qismida, bir jufti qorin qismida joylashgan. Ba’zan bu tugunchalar qo‘shilib ketadi, lekin tomoq usti va tomoq osti asablari hech qachon qo‘shilib ketmaydi.

• Tuban hasharotlarda asab tugunchalari ham qo‘shiladi. Ular o‘zaro uzunasiga konnektiv va ko‘ndalangiga komissura ulagichlar bilan bog‘langan. Nerv tugunchalarining yuzasi asab hujayralaridan iborat, bu hujayralardan tuguncha ichiga asab tolalari kiradi. Tomoq usti va tomoq osti tugunchalari juda murakkab tuzilgan oldingi, o‘rta va orqa bo‘limlardan iborat, orqa bo‘lagi bir-biri bilan qo‘shilgan bo‘lakchalardan tashkil topgan. • Periferik asab sistemasining markaziy asabdan chiqadigan tolalari turli organlarga borib tugallanadi. Har bir tugunchadan bir juft asab chiqadi. Qorin qismidagi tugunchadan chiqqan asab uch tarmoqli bo‘lib, tarmoqlardan biri harakatlantiruvchi yelka tomondagi ikkita asab esa ostki tomonga boradi va sezuvchi asab deyiladi. Ko‘krak asab tugunchalaridan ayri asablar chiqadi. Ayrining bir tarmog‘i yelka tomonga boradi va harakatlantiruvchi asab, ikkinchi tarmog‘i pastki tomonga boradi va sezuvchi asab deyiladi. Tomoq usti gangliysidan ko‘zlarga, ko‘zchalardan mo‘ylovga, yuqorigi labga asablar boradi. Tomoq osti asab tugunchasidan yuqorigi va pastki jag‘larga, pastki labga, boshga, oyoqlarga harakatlantiruvchi asablar keladi.

• Ko‘krak tugunchalaridan qanotlarga asablar keladi. Qorin tugunchalari o‘ziga tegishli qismlarni boshqaradi. • Hasharotlarning asabi yadroli bir qavat yupqa parda– nevrolemma bilan qoplangan bo‘lib, bu parda ichiga asab tolachalari kiradi. Harakatlantiruvchi asablar bo‘rtiqchalar va muskullarda tugallanadi. Bu bo‘rtiqchalarda muskul tolalarining plazmasi asab tolalarining plazmasi bilan qo‘shiladi. Nevrolemma esa muskul pardasi – sorkolemma deyiladi. Sezuvchi asablarning uchi sezgi organlariga kirib, gipoderma hujayralarida sezgi tayoqchalari bilan tugallanadi yoki shoxchalanib gipodermal hujayralarni o‘rab oladi. Simpatik asab sistemasi og‘iz – oshqozon bo‘limi asabi va qorin simpatik asabidan iborat.

• Og‘iz – oshqozon bo ‘limi asab zanjirining tomoq usti asab tugunining oldinrog‘ida va pastda joylashgan peshona tugunchasidan boshlanadi. Peshona tugunchasi tomoq usti tugunchasidan chiqadigan asab orqali uning orqa qismiga qo‘shiladi. Peshona tugunchasidan adashgan asab chiqadi. Bu asab tomoq atrofi asab halqasi orqali yurak bilan ovqat hazm qilish kanali oralig‘idan o‘tib, orqa tomonga yo‘naladi. • Qizilo‘ngach yonlarida bir yoki ikki juft qizilo‘ngach asab tugunchalari bo‘ladi. Bular asab tolalari orqali miya osti tugunchasi va tomoq usti tugunchasi bilan tutashadi. Adashgan asab va uning tugunchalaridan yurakka, aortaga, ovqat hazm qilish organiga va traxeyaga asablar boradi. • Traxeyalar, nafas teshigi muskullari va jinsiy organlari asabi, qorin simpatik asabi tomoq osti gangliysi yonidan boshlanib, asab zanjiri bo‘lib ketadi.

Sezgi organlari • Hasharotlarning turli sezgi organlari yaxshi rivojlangan. Ularning tuyg‘u, hid sezish, ta’m bilish, ko‘rish va eshitish organlari bor. Bu organlarning sezish xususiyati retseptorlar deyiladi. Nerv sezgi birliklari – sensillalari sezgi organlari negizini tashkil etadi. Sensillalar ta’sirni qabul qilish xususiyatiga qarab turlicha tuzilgan. Ayrim hollarda sensillalar teri ustidagi tukchalar va qilchalar tarzida uchraydi, ba’zan esa terining gipoderma hujayralaridan iborat bo‘ladi va mexanik ta’sirni qabul qiladi. Ularga tuyg‘u retseptorlari va sezgi strukturalari kiradi. Tuyg‘u retseptorlari hasharotlar tanasining hamma joyida, oddiy sensillalar sezgi tukchalari tarzida bo‘ladi va ular gipoderma hujayralaridan iborat. Ularning sirti yupqa kutikula bilan qoplangan, ostki tomoni esa asab tomirlari bilan o‘ralgan. Tuyg‘u organlari haroratni, mexanik ta’sirni, og‘riqni sezadi. Tuyg‘u organlari ayrim sensillalar yoki ularning guruhlari tarzida ostki jag‘ va ostki lab paypaslagichlarida, mo‘ylovlarda, dum o‘simtalarida, qanotlar, oyoqlarda va tananing boshqa qismlarida joylashadi.

• Eshitish organlari teri ustiga bo‘rtib chiqmay, kutikula ostida yotadigan bez xususiyatdagi gipoderma hujayralardir. Bu hujayralar ichida asab uchining hujayradan chiqqan moddalar bilan o‘ralgan sezgi tayoqchasi bo‘ladi. Eshitish organlari kamdan kam turlarga oid bo‘lib, ko‘p hasharotlar eshitmaydi. Hasharotlarning eshitish organlari xordotonal va timpanal organlarga bo‘linadi. Xordotonal organlar tananing har xil qismlarida, ko‘pincha mo‘ylovlarda joylashgan. • Xordotonal organ sensillalardagi sezgi tayoqchalari bilan tugallanadigan asabdan va kutikulaning yupqa qismidan iborat. • Tovush to‘lqinlari yupqa kutikulaga urilib, sezuvchi hujayralarni tebratadi. • Sezuvchi hujayralar esa tebranishni asablarga yetkazadi, xordotonal organlar kutikulasi nog‘ora vazifasini bajaradi. Timpanal organlar sikadalarda, chigirtkasimonlarda uchraydi, ular oldingi oyoqlar boldirida, sikadalarda esa qorinning birinchi segmentida joylashgan.

• Chigirtkalarning timpanal organlari qorin terisining boshqa qismlaridan aniq ajrab turadigan, muskullar yordamida bir necha bo‘lakka bo‘linadigan va xitin ramkaga tarang tortilgan yupqa pardadir. Tovush to‘lqini, xuddi nog‘ora pardaga urilgan singari timpanal organ sirtiga uriladi va uning tepa organga beriladigan tebranishi asablar orqali asab zanjirining uchinchi ko‘krak tuguniga o‘tadi. Qora chigirtkaning timpanal organi murakkab tuzilgan bo‘lib, har qaysi boldirda tirqishsimon 2 ta teshik bo‘ladi. Ular tashqaridan teri parda bilan qoplangan bo‘shliqqa ochiladi. Boldirdagi bo‘shliq orasidan nog‘ora parda rolini o‘ynaydigan terisimon qavat bilan qoplangan ikkita yirik traxeya o‘tadi, bular rezonator o‘rnini bosadi. Timpanal organ traxeyaning oldingi devorida joylashgan. • Saratonlarda eshitish organlari bilan tovush chiqarish organlari bir joyda – qorinning negizida joylashgan. Hasharotlar cheklangan diapazondagi tovushni eshitadi va o‘zi chiqaradigan tovush to‘lqiniga mos keladigan to‘lqinlarni qabul qiladi.

• Kimyoviy sezgilar , bular hid va ta’m bilish organlari bo‘lib, ular xemoretseptorlar deyiladi. • Hid bilish organlari ma’lum sensillalarda yoki ko‘pincha mo‘ylovlarda joylashadi. Ularning miqdori bir nechtadan bir necha minggacha bo‘ladi. Ayrim hollarda sensillalar ma’lum chuqurchada joylashadi, masalan, pashshalarda hid bilish organi uchinchi bo‘g‘imda bo‘ladi. Hid bilish organi hasharotlarda oziq qidirish, jinsini topish, inini topish va boshqa vazifalarni bajaradi. Masalan, chumolilar o‘zi ochgan yo‘lda oziqqa qarab boradi. Asalarilar yo‘lida maxsus suyuqlik chiqarib yo‘lni topadi, ayrim urg‘ochi hasharotlar chiqargan jinsiy moddalar hidini erkak hasharotlar 20 va undan ortiq kilometr masofadan ham sezishi mumkin. Hid bilish organi kontakt va masofadan turib hid bilish organlariga bo‘linadi. Kontakt hid bilishda ular mo‘ylovlari bilan paypaslab ko‘radi, ikkinchisida esa chuqurchalar va sensillali maydonchalar orqali o‘tadi.

• Hasharotlar shirin, achchiq, nordon va sho‘rni bila oladi. Ta’m bilish organlari ham, ayrim sensillalar yoki ularning guruhlari holida og‘iz apparatida, ba’zan hasharotlarning oyoq panjalarida va mo‘ylov uchlarida joylashadi. Amaliyotda zararkunandalarga qarshi kurashda aldovchi yem va zaharli oziqlardan foydalanishda hasharotlarning hid va ta’m bilish xususiyatidan foydalaniladi. Hid bilishda, jumladan, antraktatlar tayyorlash ham katta ahamiyatga ega bo‘lib, ular hasharotlarni yo‘q qilishda qo‘llanadi. Ayrim hollarda ta’m va hid bilish xususiyatlari reppelentlardan ham foydalanish imkonini beradi.

• Ko‘rish organlari. Hasharotlar ning ko‘rish organlari oddiy ko‘z va murakkab yoki fasetkali ko‘zlardan iborat. Ayrim hasharotlarning, ya’ni g‘orlarda, tuproq ostida yashovchi hasharotlarning ko‘zi bo‘lmaydi. • Hasharotlar boshining ikki tomonida bir juftdan murakkab ko‘z va ular oralig‘ida – peshonada, bosh-tanaga yoki ensaga joylashgan ikkita yoki uchta, ayrim hollarda 8–12 tagacha ko‘zchalar bo‘ladi. Hasharotlarning ko‘zchalari yoki sodda ko‘zlar ayrim fasetkalarga bo‘linmay, balki xitinli tiniq kutikula ostida joylashgan ko‘rish sensillalaridan iborat bo‘ladi. Ko‘rish sensillalari bir guruh gipoderma hujayralaridan iborat, ular Hasharotlarning asab chekkasida pigmentli hujayralar joylashgan bo‘lib, ko‘krak asab undan keyingi qismi bezli hujayralardan iborat bo‘ladi. KT-qorin asab tuguni. Narsalarning aksi sensillaning to‘r parda hosil qiladigan sezuvchi ko‘rish hujayralarida hosil bo‘ladi. Bu hujayralar to‘p-to‘p bo‘lib, bir necha retinadan tashkil topgan. Ular qo‘shilishi natijasida retina hosil qiladi. Sodda ko‘zlar faqat yaqindagi narsalarni ko‘rishga moslashgan, ular yorug‘lik kuchi va nur tushayotgan tomonni sezadi.

• Murakkab ko‘zlar fasetkali ko‘z bo‘lib, ommatidiylar yig‘indisidan iborat. Ularning soni ko‘pincha bir necha yuz va hatto bir necha o‘n minggacha yetadi. Har bir ommatidiy yorug‘lik nurini tutib qoluvchi pigment bilan o‘ralgan bo‘ladi. Fasetkalarning shox pardasi ostida to‘rtta hujayra joylashgan bo‘lib, ular xrustal konus deb ataladi. Juda kam hasharotlarda (qo‘ng‘izlarda) xrustal konus bo‘lmaydi. Xrustal konus ostida yorug‘lik nurini qabul qiladigan retinula joylashgan. Shox parda yaxshi rivojlanganda xrustal konus yaxshi rivojlanmaydi va aksincha.

• Ko‘zlar appozitsion va superpozitsion xillarga bo‘linadi. Appozitsion ko‘zlarda ommatidiylar tubiga qadar pigment bilan qoplangan bo‘ladi. Optik sistemaning uzunligi uning fokus masofasiga baravar bo‘ladi va retinulasi xrustal konusga bevosita jipslashadi. Yorug‘lik sezuvchi hujayralarga faqat ommatidiy o‘qi bo‘ylab o‘tuvchi nurlargina yetib boradi. Bu o‘qqa yotiq holda tushadigan nurlar esa pigmentlarda yutiladi. Bunda buyum aksi to‘la mozaik bo‘ladi, chunki bu aks buyumning ayrim mayda akslarining qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Qiyshiq tushgan nurlarning yutilishi buyumning teskari aksi tushmay, balki to‘g‘ri aksi tushishini ko‘rsatadi.

• Superpozitsion ko‘zning har bir ommatidiysi xuddi appozi- tsion ko‘zniki singari har qaysi buyumning faqat bir qismini ko‘radi. Ammo bu qismining yorug‘ligi ayrim ommatidiylardan keladigan qiyshiq nur tufayli kuchayadi. Superpozitsion ko‘zlar ham jismning to‘g‘ri aksini ko‘radi, bu aks ham ayrim qismlardan tashkil topgan, ya’ni mozaikali, lekin bu yerda aks etilgan buyumlar ularning ayrim qismlari aksining qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Kunduzgi hasharotlar ko‘zi, odatda, appozitsion, tungi hasharotlarniki esa superpozitsion ko‘z bo‘lib, ommatidiylarni o‘rab oladigan hujayralardagi pigment siljish xususiyatiga ega. • Bu adaptatsiyalanishga, ya’ni hasharot ko‘zining yorug‘lik kuchiga moslashishiga imkon beradi. Yorug‘lik kuchli bo‘lganda pigment bir ommatidiyni ikkinchi ommatidiydan batamom ajratishi mumkin, natijada to‘r pardaga yetib boradigan yorug‘lik nurlari miqdori kamayadi. Hasharotlar ko‘zi yorug‘lik kuchini ajrata olish jihatidan anchagina mukammal, lekin buyumlar shaklini aniqlash jihatidan juda sust bo‘ladi, shu sababli ular faqat jism harakatini sezadi. Hasharotlar ham odam ko‘radigan ranglarni ko‘radi, lekin qizil rangni ko‘ra olmaydi, ammo ular odam ko‘ra olmaydigan ultrabinafsha nurlardan ta’sirlanadi.

Похожие

Hasharotlarning umumiy tuzilishi, tashqi morfologiyasi

Hasharotlarning teri qoplami va muskullarining tuzilishi

Hasharotlarning trofik adaptatsiyasi

Hasharotlarning tashqi belgilari – morfologiyasi. Hasharotlarning anatomiyasi va fiziologiyasi

Qushlarning ichki tuzilishi, ko’payishi va rivojlanishi