Фаолият хавфсизлигини таъминлашнинг эргономика асослари асосий принцип (тамойиллари) ва усуллари - БЖД - Презентации

Фаолият хавфсизлигини таъминлашнинг эргономика асослари асосий принцип (тамойиллари) ва усуллари

Загружено в:

14.02.2023

Скачано:

0

Размер:

18066.5 KB

Фаолият хавфсизлигини таъминлашнинг эргономика асослари асосий принцип ( тамойиллари ) ва усуллариMAVZU 0 4 HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGIFAN :

Режа:Режа: 1. П ринцип, услуб ва воситалар тўғрисида умумий тушунчалар. 2. Хавфсизликни таъминлаш принциплари ва уларнинг синфланиши. 3. Хавфсизликни таъминлаш принципларининг моҳ ияти.

ҲФХни бошқариш ҳақида ҲФХни бошқариш ҳақида тушунчатушунча ► ҲФХни бошқариш деганда кўзда ҲФХни бошқариш деганда кўзда тутилган натижаларга эришиш учун тутилган натижаларга эришиш учун “инсон-муҳит”“инсон-муҳит” тизимига тизимига ташкилий ташкилий равишдаравишда таъсир қилишни тушунамиз. таъсир қилишни тушунамиз. ► ҲФХни бошқаришҲФХни бошқариш - - бу объектни онгли бу объектни онгли равишда маълум бир ҳолатдан равишда маълум бир ҳолатдан (хавфли) бошқа бир ҳолатга (хавфсиз) (хавфли) бошқа бир ҳолатга (хавфсиз) ўтказишдир.ўтказишдир. ► Бунда объектив равишда иқтисодий ва Бунда объектив равишда иқтисодий ва техник мақсадга мувофиқлик техник мақсадга мувофиқлик шартларига амал қилиш лозим.шартларига амал қилиш лозим.

Принцип, услуб ва воситалар тўғрисида Принцип, услуб ва воситалар тўғрисида умумий тушунчаларумумий тушунчалар .. ► Принциплар ва услублар маълум Принциплар ва услублар маълум миқдорда ўзаро боғлиқдир.миқдорда ўзаро боғлиқдир. ► Хавфсизликни таъминлаш воситалари - Хавфсизликни таъминлаш воситалари - бу принцип ва услубларнинг бу принцип ва услубларнинг конструктив, ташкилий, иқтисодий, конструктив, ташкилий, иқтисодий, моддий аниқ рўёбга чиқишидир.моддий аниқ рўёбга чиқишидир. ► ““ Принцип – услуб – восита”Принцип – услуб – восита” хавфсизликни таъминлашнинг логик хавфсизликни таъминлашнинг логик босқичларидир. босқичларидир. ► Уларни танлаш фаолиятнинг аниқ Уларни танлаш фаолиятнинг аниқ шароитига, хавф даражасига, баҳосига шароитига, хавф даражасига, баҳосига ва бошқа кўрсатгичларгава бошқа кўрсатгичларга боғлиқ бўлади. боғлиқ бўлади.

► принциппринцип ( ( ТамойилТамойил )) – бу ғоя, фикр, – бу ғоя, фикр, асосий бош тушунчадир.асосий бош тушунчадир. ► УслубУслуб – бу йўл, мақсадга – бу йўл, мақсадга эришишнинг усулидир.эришишнинг усулидир. ► Принциплар ва услублар маълум Принциплар ва услублар маълум миқдорда ўзаро боғлиқдир.миқдорда ўзаро боғлиқдир. ► Хавфсизликни таъминлаш Хавфсизликни таъминлаш воситаларвоситалар и - булар кенг маънода и - булар кенг маънода айтиладиган бўлса, усул ва айтиладиган бўлса, усул ва услубларнинг конструктив, услубларнинг конструктив, ташкилий, иқтисодий, моддий ва ташкилий, иқтисодий, моддий ва бошқа жиҳатдан аниқ рўёбга (юзага) бошқа жиҳатдан аниқ рўёбга (юзага) чиқишидир.чиқишидир.

Хавфсизликни таъминлаш Хавфсизликни таъминлаш принципларипринциплари ( ( ТамойиллариТамойиллари )) :: Хавфсизликни таъминлаш принциплари Хавфсизликни таъминлаш принциплари уларни амалга ошириш белгиларига уларни амалга ошириш белгиларига қараб шартли равишда қараб шартли равишда 4 та синфга4 та синфга бўлинади:бўлинади: ► Йўналтирувчи, Йўналтирувчи, ► Техник, Техник, ► Ташкилий,Ташкилий, ► Бошқарув.Бошқарув.

ЙўналтирувчиЙўналтирувчи принципларпринциплар ► Йўналтирувчи принциплар - ўзида Йўналтирувчи принциплар - ўзида хавфсизликни таъминлаш муаммоларининг хавфсизликни таъминлаш муаммоларининг ечимини аниқлашнинг асосий йўналишларини ечимини аниқлашнинг асосий йўналишларини кўрсатувчи ғояларни мужассамлаштиради ва кўрсатувчи ғояларни мужассамлаштиради ва методологик ва маълумот базаси бўлиб хизмат методологик ва маълумот базаси бўлиб хизмат қилувчи. қилувчи. Бунга қуйидаги принциплар киради: Бунга қуйидаги принциплар киради: ► фаолиятни гуманизациялаштириш, фаолиятни гуманизациялаштириш, ► операторнинг активлиги, операторнинг активлиги, ► операторни алмаштириш,операторни алмаштириш, ► структурани ўзгартириш, структурани ўзгартириш, ► синфлаштириш, синфлаштириш, ► хавфни бартараф қилиш, хавфни бартараф қилиш, ► тизимийлик, тизимийлик, ► хавфни камайтириш ва бошқа.хавфни камайтириш ва бошқа.

Техник принципларТехник принциплар ► Техник принциплар хавфли омилларнинг Техник принциплар хавфли омилларнинг таъсирини бевосита олдини олишга таъсирини бевосита олдини олишга йўналтирилган. Техник принциплар физик йўналтирилган. Техник принциплар физик қонунларни қўллашга асосланган. қонунларни қўллашга асосланган. Бунга қуйидагилар киради: Бунга қуйидагилар киради: ► блокировкалаш блокировкалаш ► герметизациялаш герметизациялаш ► масофадан бошқариш масофадан бошқариш ► компрессиялаш компрессиялаш ► мустаҳкамлигини ошириш мустаҳкамлигини ошириш ► экранлаштиришэкранлаштириш

Ташкилий принципларТашкилий принциплар Ташкилий принципларга хавфсизликни таъминлаш мақсадида меҳнатни илмий ташкил қилишнинг қонун-қоидаларини қўллашга асосланган принциплар киради. Буларга: Буларга: ► вақт бўйича ҳимоялаш, вақт бўйича ҳимоялаш, ► маълумот бериш (тўплаш), маълумот бериш (тўплаш), ► захиралаш, захиралаш, ► меъёрлаш, меъёрлаш, ► хизматчиларни танлаш, хизматчиларни танлаш, ► кетма-кетлик, кетма-кетлик, ► эргономик, эргономик, ► меҳнатни рационал ташкил қилиш,меҳнатни рационал ташкил қилиш, ► ва бошқалар киради.ва бошқалар киради.

Бошқарув принциплариБошқарув принциплари ► Бошқарув принциплариБошқарув принциплари деб, хавфсизликни деб, хавфсизликни таъминлаш жараёнининг алоҳида босқич ва таъминлаш жараёнининг алоҳида босқич ва этаплари орасида ўзаро боғланиш ва этаплари орасида ўзаро боғланиш ва муносабатларни аниқловчи принципларга муносабатларни аниқловчи принципларга айтилади. айтилади. Буларга: Буларга: ► назорат қилиш, назорат қилиш, ► жавобгарлик, жавобгарлик, ► режалаштириш, режалаштириш, ► рағбатлантириш, рағбатлантириш, ► бошқарув, бошқарув, ► самарадорлик,самарадорлик, ► ва бошқа принциплар киради.ва бошқа принциплар киради.

МисолМисол : Кўпчилик технологик жараёнларни олиб : Кўпчилик технологик жараёнларни олиб боришда кўп портлашга хавфли ва ўткир захарли боришда кўп портлашга хавфли ва ўткир захарли газлар йук килинади. Хавфсизликни таъминлаш газлар йук килинади. Хавфсизликни таъминлаш учун бу газларни йиғиш, ишлатиш ва йук учун бу газларни йиғиш, ишлатиш ва йук килишга машъала қўллаш системаси килишга машъала қўллаш системаси фойдаланилади. фойдаланилади. МисолМисол : Электр токи уришдан химояланиш учун : Электр токи уришдан химояланиш учун хавфсиз кучланиш (12,24, 36 В) кулланилади. хавфсиз кучланиш (12,24, 36 В) кулланилади. Бундай кучланишларда токдан зарарланиш хавфи Бундай кучланишларда токдан зарарланиш хавфи камаяди. Бирок бундай кучланишларни абсолют камаяди. Бирок бундай кучланишларни абсолют хавфсиз деб булмайди, шундай холатлар хавфсиз деб булмайди, шундай холатлар маълумки инсонларни ток уриши асосан шундай маълумки инсонларни ток уриши асосан шундай кучланишлар таъсирида содир булади.кучланишлар таъсирида содир булади.

Хавфсизликни таъминлаш Хавфсизликни таъминлаш усуллари усуллари Метод - максадга эришиш усулидир. Метод - максадга эришиш усулидир. Хозирги караётган холатимизда Хозирги караётган холатимизда максад хавфсизликни максад хавфсизликни таъминлашдир. таъминлашдир. Методлар принципларни Методлар принципларни конструктив ва техникавий конструктив ва техникавий жихатдан хакикий борликка жихатдан хакикий борликка гавдалантириш билан амалга гавдалантириш билан амалга оширилади. Хавфсизликни оширилади. Хавфсизликни таъминлаш усулларини билган таъминлаш усулларини билган холда инсон билан ишлаб чикариш холда инсон билан ишлаб чикариш мухити тавсифлари орасидаги узаро мухити тавсифлари орасидаги узаро таъсирларни келишиш мумкин, яъни таъсирларни келишиш мумкин, яъни маълум хавфсизлик даражасига маълум хавфсизлик даражасига эришиш мумкин.эришиш мумкин.

Хавфсизлик усулларини ўрганишдан олдин, биз Хавфсизлик усулларини ўрганишдан олдин, биз куйидаги янги тушунчаларни киритамиз. куйидаги янги тушунчаларни киритамиз. Қўрилаётган фаолият жараёнида инсоннинг турган Қўрилаётган фаолият жараёнида инсоннинг турган жойи жойи гомосферагомосфера дейилади. дейилади. Хар доим ва даврий равишда содир бўлиб Хар доим ва даврий равишда содир бўлиб турадиган хавфли жой турадиган хавфли жой ноксосфераноксосфера дейилади. дейилади. Хавфсизликни таъминлаш усуллари 3 хил Хавфсизликни таъминлаш усуллари 3 хил турга булинади: турга булинади: Метод - АМетод - А гомосфера билан ноксосферани бир- гомосфера билан ноксосферани бир- биридан жой ёки вақт жихатдан ажратиш усули. биридан жой ёки вақт жихатдан ажратиш усули. Бу усул ишлаб чикариш жараёнларини Бу усул ишлаб чикариш жараёнларини механизациялаштириш ва автоматлаштириш, механизациялаштириш ва автоматлаштириш, жихозларни масофадан бошкариш, манипулятор жихозларни масофадан бошкариш, манипулятор ва роботларни қўллаш билан амалга оширилади.ва роботларни қўллаш билан амалга оширилади.

Метод - Б Метод - Б хавфсизлик принципларини қўллаб хавфсизлик принципларини қўллаб хавфларни йук килиш ва ноксосферани (ишлаб хавфларни йук килиш ва ноксосферани (ишлаб чикариш мухитини) нормаллаштириш, хамда чикариш мухитини) нормаллаштириш, хамда ноксосфера характеристикаларини инсон ноксосфера характеристикаларини инсон характеристикаларига мослаштиришга характеристикаларига мослаштиришга асосланади. Бу усул инсонларни шовкин, чанг, асосланади. Бу усул инсонларни шовкин, чанг, газ, жарохатланиш ва хоказо хавфли омиллардан газ, жарохатланиш ва хоказо хавфли омиллардан химоя килишга каратилган тадбирлар мажмуаси, химоя килишга каратилган тадбирлар мажмуаси, хамда кисман хавфсиз техникани яратиш билан хамда кисман хавфсиз техникани яратиш билан амалга оширилади. амалга оширилади. Агар А ва Б методларни қўллаш билан талаб Агар А ва Б методларни қўллаш билан талаб килинган хавфсизлик даражасига эришиш килинган хавфсизлик даражасига эришиш таъминланмаганда В - метод кулланилади. таъминланмаганда В - метод кулланилади.

Метод - В Метод - В тегишлича химоя воситалари тегишлича химоя воситалари ёё рдамида рдамида инсонларнинг химояланиш хусусиятларини инсонларнинг химояланиш хусусиятларини оширишга, хамда инсонни ноксосферага оширишга, хамда инсонни ноксосферага мослаштиришга асосланган. мослаштиришга асосланган. Бу усул касбий танлаш, ўқитиш, йўриқномалар Бу усул касбий танлаш, ўқитиш, йўриқномалар бериш, психологик таъсир килиш ва шахсий химоя бериш, психологик таъсир килиш ва шахсий химоя воситаларини қўллаш билан амалга оширилади. воситаларини қўллаш билан амалга оширилади. В-методни амалга оширишда ноксосфера В-методни амалга оширишда ноксосфера характеристикаларини ўзгартириш учун хар хил характеристикаларини ўзгартириш учун хар хил воситалар қўлланилади. воситалар қўлланилади. Реал шароитларда юкорида келтирилган Реал шароитларда юкорида келтирилган усулларнинг биттаси ёрдамида зарур хавфсизлик усулларнинг биттаси ёрдамида зарур хавфсизлик даражасини хар доим таъминлаш мумкин бўлмайди. даражасини хар доим таъминлаш мумкин бўлмайди. Бундай холатларда юкорида келтирилган усуллар Бундай холатларда юкорида келтирилган усуллар мажмуасини қўллаш максадга мувофик булади. мажмуасини қўллаш максадга мувофик булади.

Хавфсизликни таъминлаш воситалари Хавфсизликни таъминлаш воситалари Ишловчиларга зарарли ва хавфли ишлаб чикариш омилларининг Ишловчиларга зарарли ва хавфли ишлаб чикариш омилларининг таъсирини камайтириш ёки олдини олиш учун химоя воситалари таъсирини камайтириш ёки олдини олиш учун химоя воситалари қўлланилади. қўлланилади. Ишловчиларнинг химоя воситалари инсон организмига энг Ишловчиларнинг химоя воситалари инсон организмига энг маъкул шароитларни хосил килиши ва куйидагиларни маъкул шароитларни хосил килиши ва куйидагиларни таъминлаши лозим: таъминлаши лозим: - иш зонасидан хавфли ва зарарли нарсалар, хамда материалларни - иш зонасидан хавфли ва зарарли нарсалар, хамда материалларни узоклаштириш ёки хайдаш; узоклаштириш ёки хайдаш; - зарарли омиллар микдорини белгиланган даражадаги санитар - зарарли омиллар микдорини белгиланган даражадаги санитар нормагача камайтириш; нормагача камайтириш; - ишловчиларни кабул килинган технологиялар ва иш - ишловчиларни кабул килинган технологиялар ва иш шароитларида хамрох булган зарарли ва хавфли ишлаб чикариш шароитларида хамрох булган зарарли ва хавфли ишлаб чикариш омилларидан химоя килиш; омилларидан химоя килиш; - технологик жараён бузилганда пайдо буладиган салбий - технологик жараён бузилганда пайдо буладиган салбий омиллардан химоя килиши лозим. омиллардан химоя килиши лозим. Химоя воситаларини танлаш хар бир алохида холатларда мехнат Химоя воситаларини танлаш хар бир алохида холатларда мехнат хавфсизлиги талабларига асосан амалга оширилади. хавфсизлиги талабларига асосан амалга оширилади.

Хавфсизликни таъминлаш принциплари ва Хавфсизликни таъминлаш принциплари ва усулларини гавдалантиришда хар хил химоя усулларини гавдалантиришда хар хил химоя воситалари қўлланилади. воситалари қўлланилади. Химоя воситаларининг кулланилиши характери Химоя воситаларининг кулланилиши характери буйича жамоавий химоя воситалари (ЖХВ) ва буйича жамоавий химоя воситалари (ЖХВ) ва шахсий химоя воситаларига (ШХВ) бўлинади. Хар шахсий химоя воситаларига (ШХВ) бўлинади. Хар бири вазифасига кўра синфларга бўлинади. бири вазифасига кўра синфларга бўлинади. ЖХВ зарарли ва хавфли омилларга боғлиқ холда: ЖХВ зарарли ва хавфли омилларга боғлиқ холда: шовкиндан, титрашдан, электростатик зарядлардан шовкиндан, титрашдан, электростатик зарядлардан химоялаш воситаларига синфланади. химоялаш воситаларига синфланади. ШХВ асосан химояланадиган инсон аъзоси ёки ШХВ асосан химояланадиган инсон аъзоси ёки аъзолар гурухига караб: нафас аъзоларини, қўл, бош, аъзолар гурухига караб: нафас аъзоларини, қўл, бош, бет (юзни), кўзни ва эшитиш аъзоларини химоя бет (юзни), кўзни ва эшитиш аъзоларини химоя килиш воситаларига бўлинади.килиш воситаларига бўлинади.

ЖХВ техник тайёрланишига караб куйидаги ЖХВ техник тайёрланишига караб куйидаги гурухларга булинади: тусиклар, гурухларга булинади: тусиклар, блокировкалар, тормозлар, саклагувчи блокировкалар, тормозлар, саклагувчи мосламалар, ёруглик ва овоз сигналлари, мосламалар, ёруглик ва овоз сигналлари, хавфсизлик асбоблари, сигнал ранглари, хавфсизлик асбоблари, сигнал ранглари, хавфсизлик белгилари, автоматик назорат хавфсизлик белгилари, автоматик назорат курилмалари, масофадан бошкариш курилмалари, масофадан бошкариш воситалари, электр жихозларини ерга улаш воситалари, электр жихозларини ерга улаш ва ноллаш курилмалари, шамоллатиш ва ноллаш курилмалари, шамоллатиш (вентиляция), ёритиш, иситиш, совутиш (вентиляция), ёритиш, иситиш, совутиш (кондиционерлаш), изоляциялаш, (кондиционерлаш), изоляциялаш, герметизациялаш воситалари киради. герметизациялаш воситалари киради.

Шахсий химоя воситаларига: Шахсий химоя воситаларига: гидроизоляция костюмлари, скафандрлар, гидроизоляция костюмлари, скафандрлар, противогазлар, респираторлар, противогазлар, респираторлар, пневмошлемлар, пневмомаскалар, хар хил пневмошлемлар, пневмомаскалар, хар хил турдаги махсус кийим ва пойафзаллар, турдаги махсус кийим ва пойафзаллар, тутгичлар, қўлкоплар, каскалар, шлемлар, тутгичлар, қўлкоплар, каскалар, шлемлар, шапкалар, шляпалар, шовкинга қарши шапкалар, шляпалар, шовкинга қарши шлемлар, қулоқчинлар, химоя шлемлар, қулоқчинлар, химоя кўзойнаклари, саклагувчи белбоғлар, кўзойнаклари, саклагувчи белбоғлар, химояловчи дерматологик(кремлар) химояловчи дерматологик(кремлар) воситалар ва бошкалар киради.воситалар ва бошкалар киради.

Ҳимоя воситалари эстетик ва эргономик Ҳимоя воситалари эстетик ва эргономик талабларга жавоб бериши керак, алохида, талабларга жавоб бериши керак, алохида, инсон фаолияти учун нормал шароитларни инсон фаолияти учун нормал шароитларни таъминлаши лозим. Бир вактнинг ўзида таъминлаши лозим. Бир вактнинг ўзида ШХВ қўллашда техник меъёрларни хисобга ШХВ қўллашда техник меъёрларни хисобга олиш керак, кўпчилик ШХВ маълум олиш керак, кўпчилик ШХВ маълум ноқулайликларни келтириб чиқаради ва ноқулайликларни келтириб чиқаради ва инсон иш қобилиятининг пасайишига олиб инсон иш қобилиятининг пасайишига олиб келади. Талабларни ҳисобга олишнинг келади. Талабларни ҳисобга олишнинг йўклиги, қисман ШХВ кўллашда йўклиги, қисман ШХВ кўллашда бузилишнинг сабабчиси бўлади. Ҳимоя бузилишнинг сабабчиси бўлади. Ҳимоя воситалари ҳимоя ва физиологик воситалари ҳимоя ва физиологик кўрсатгичлари бўйича баҳоланиши керак.кўрсатгичлари бўйича баҳоланиши керак.

ҲФХни бошқариш воситалариҲФХни бошқариш воситалари ҲФХни бошқаришнинг бир қатор воситалари мавжуд. Буларга қуйидагилар киради: ► ҳалқ оммасини ўқитиш; ► хавфсиз ҳулқ маданиятини тарбиялаш; ► касбий ўқитиш; ► касбий танлаш; ► бошқариш субъектига психологик таъсир қилиш; ► дам олиш ва ишлаш режимларини рационаллаштириш; ► гуруҳий ҳимояланишнинг техник ва ташкилий воситалари; ► шахсий ҳимоя воситалари; ► енгилликлар ва компенсация тўловлари тизими ва бошқалар.

Хавфсизликни бошқариш (таъминлаш) Хавфсизликни бошқариш (таъминлаш) масалалари ечилиши лозим бўлган ҳаёт масалалари ечилиши лозим бўлган ҳаёт цикли босқичларицикли босқичлари Хавфсизликни бошқариш (таъминлаш) Хавфсизликни бошқариш (таъминлаш) масалалари ечилиши лозим бўлган ҳаёт масалалари ечилиши лозим бўлган ҳаёт цикли босқичлари фаолиятнинг тўла цикли босқичлари фаолиятнинг тўла циклини қамраб олади:циклини қамраб олади: ► илмий фикр;илмий фикр; ► ИТИ (илмий-текшириш ишлари);ИТИ (илмий-текшириш ишлари); ► ТКИ (тажриба-конструкторлик ишлари);ТКИ (тажриба-конструкторлик ишлари); ► лойиҳа;лойиҳа; ► лойиҳани амалга ошириш;лойиҳани амалга ошириш; ► синаш;синаш; ► ишлаб чиқариш;ишлаб чиқариш; ► ташиш;ташиш; ► ишлатиш;ишлатиш; ► модернизациялаш ва реконструкциялаш;модернизациялаш ва реконструкциялаш; ► кўмиш (захоронение).кўмиш (захоронение).

Бошқариш муаммосига тизимий ёндашиш ► Хавфсизлик даражаси жуда кўп омилларга Хавфсизлик даражаси жуда кўп омилларга боғлиқ бўлганлиги сабабли боғлиқ бўлганлиги сабабли уни бошқаришдауни бошқаришда ҳам ҳам тизимийлик принципинитизимийлик принципини қўллаш талаб қўллаш талаб этилади.этилади. ► Бошқаришда тизимийликнинг асосий Бошқаришда тизимийликнинг асосий принципларини қуйидагича ифодалаш принципларини қуйидагича ифодалаш мумкин: мумкин: - ечимлар қабул қилиш жараёни - ечимлар қабул қилиш жараёни асосий асосий мақсаднинг тўғри аниқланишидан, ҳамда мақсаднинг тўғри аниқланишидан, ҳамда аниқ, ва тушунарли ифодаланишидананиқ, ва тушунарли ифодаланишидан бошланиши керак; бошланиши керак; - - барча муаммо бир бутунбарча муаммо бир бутун деб қаралиши керак; деб қаралиши керак; - мақсадга эришишнинг - мақсадга эришишнинг альтернатив йўллариальтернатив йўллари таҳлил қилиниши керак;таҳлил қилиниши керак; - - оралиқ мақсадлар асосий (охирги) мақсадга оралиқ мақсадлар асосий (охирги) мақсадга қарши бўлмаслигиқарши бўлмаслиги лозим. лозим.

► Эришиш лозим бўладиган Эришиш лозим бўладиган мақсадларни мақсадларни шакллантиришшакллантириш хавфсизликни хавфсизликни бошқаришдаги энг қийин масалалар бошқаришдаги энг қийин масалалар биттаси ҳисобланади. биттаси ҳисобланади. ► Мақсадга Мақсадга иерархикиерархик тушунча сифатида тушунча сифатида қараш керак. қараш керак. ► Чунки асосий, бош мақсадга эришиш учун Чунки асосий, бош мақсадга эришиш учун олдин олдин кичик мақсадларга эришишкичик мақсадларга эришиш керак керак бўлади. бўлади. ► Кичик мақсадлар аҳамиятлилиги бўйича Кичик мақсадлар аҳамиятлилиги бўйича тартиб билан (тартиб билан ( иерархик равишдаиерархик равишда ) ) жойлаштирилган бўлиши керак.жойлаштирилган бўлиши керак. ► Кичик мақсадлар асосий, бош мақсадга Кичик мақсадлар асосий, бош мақсадга қарши бўлмаслиги лозим. қарши бўлмаслиги лозим.

Бошқаришда кўзланган асосий мақсад қуйидаги талабларга жавоб бериши керак:  реаллик;  предметлик;  миқдорий аниқлик;  адекватлик;  самаралик;  назорат қилишлик.

Гомосфера ва ноксосфераГомосфера ва ноксосфера ► ГомосфераГомосфера - - кўрилаётган кўрилаётган фаолият жараёни фаолият жараёни вақтида инсон вақтида инсон турган зона.турган зона. ► НоксосфераНоксосфера - ҳар - ҳар доим ёки даврий доим ёки даврий равишда хавф равишда хавф содир бўлиб содир бўлиб турадиган зона.турадиган зона.

Хавфсизликни таъминлаш воситалари Хавфсизликни таъминлаш воситалари ва уларнинг турлари.ва уларнинг турлари. ► Ишловчиларга зарарли ва хавфли ишлаб Ишловчиларга зарарли ва хавфли ишлаб чиқариш омилларининг таъсирини чиқариш омилларининг таъсирини камайтириш ёки олдини олиш учун камайтириш ёки олдини олиш учун ҳимоя ҳимоя воситаларивоситалари қўлланилади. қўлланилади. ► Химоя воситалари қўлланилиш характери Химоя воситалари қўлланилиш характери бўйича бўйича гуруҳий ҳимоя воситалари (ГҲВ)гуруҳий ҳимоя воситалари (ГҲВ) ва ва шахсий ҳимоя воситаларига (ШҲВ)шахсий ҳимоя воситаларига (ШҲВ) бўлинади. бўлинади. Уларнинг ҳам ҳар бири вазифасига кўра Уларнинг ҳам ҳар бири вазифасига кўра синфларга бўлинади.синфларга бўлинади. ► Ишловчилар томонидан қўлланиладиган ҳимоя Ишловчилар томонидан қўлланиладиган ҳимоя воситалари инсон организми учун энг маъқбул воситалари инсон организми учун энг маъқбул бўлган шароитларни ҳосил қилиши ва бўлган шароитларни ҳосил қилиши ва хавфсизликни таъминлаши лозим.хавфсизликни таъминлаши лозим.

Эргономика нима?Эргономика нима? ► ЭРГОНОМИКАЭРГОНОМИКА (юн. — иш, меҳнат ва — қонун) — (юн. — иш, меҳнат ва — қонун) — киши (кишилар гуруҳи) ни киши (кишилар гуруҳи) ни ишлаб чиқаришишлаб чиқариш фаолияти фаолияти шароитлари билан боғлиқ ҳолда комплекс шароитлари билан боғлиқ ҳолда комплекс ўрганадиган ўрганадиган фанфан ; ; меҳнатмеҳнат қуроллари, шароитлари ва қуроллари, шароитлари ва жараёнларини такомиллаштириш мақсадларида жараёнларини такомиллаштириш мақсадларида инсон, техника, ишлаб чиқариш муҳитининг ўзаро инсон, техника, ишлаб чиқариш муҳитининг ўзаро таъсири ва алоқаларини тадқиқ этади. Қадимдан таъсири ва алоқаларини тадқиқ этади. Қадимдан мукаммал меҳнат қуролини мукаммал меҳнат қуролини ихтироихтиро қилиш, меҳнат қилиш, меҳнат жараёнида инсон организми ҳолатини ўрганиш жараёнида инсон организми ҳолатини ўрганиш бирор ишини бажариш учун энг мақбул шароитлар бирор ишини бажариш учун энг мақбул шароитлар яратиш мақсадлари билан боғлиқ бўлган.яратиш мақсадлари билан боғлиқ бўлган.

ЭргономикаЭргономика -- ► техника, техника, ► психология, психология, ► физиология, физиология, ► гигиена гигиена фанларининг чегараларида пайдо фанларининг чегараларида пайдо бўлган фандирбўлган фандир ..

ЭргономикаЭргономика да -да - ► анатомияанатомия ► бб иомеханикаиомеханика ► тт оксикологияоксикология ► аа нтропометриянтропометрия ► бб иофизикаиофизика ва бошқа фанларнинг ютуқлари ва ва бошқа фанларнинг ютуқлари ва маълумотларидан фойдоланиладимаълумотларидан фойдоланилади ..

► АнтропометрияАнтропометрия [антропо… ва юн. [антропо… ва юн. metreo – metreo – ўлчайман] ўлчайман] – антропология текшириш усулларидан бири. У одам – антропология текшириш усулларидан бири. У одам организми аъзоларининг ҳамма белгилари (узунлиги, организми аъзоларининг ҳамма белгилари (узунлиги, эни, қалинлиги, шакли, ранги ва ҳ. к.) ўзгариб эни, қалинлиги, шакли, ранги ва ҳ. к.) ўзгариб туришини миқдорий томондан тавсифлаб беради. туришини миқдорий томондан тавсифлаб беради. Олинган маълумотлар организмнинг айрим бўлаклари Олинган маълумотлар организмнинг айрим бўлаклари (бош, бўйин, кўкрак қафаси, қорин ва чаноқ қисмлари, (бош, бўйин, кўкрак қафаси, қорин ва чаноқ қисмлари, қўл ва оёқлар)га таккосланиб, ўсиши ёки ўзгариши қўл ва оёқлар)га таккосланиб, ўсиши ёки ўзгариши кузатиб борилади. Узунлик, кенглик ва бурчак кузатиб борилади. Узунлик, кенглик ва бурчак белгилари антропометрия асбоблари (учи дўмбоқ белгилари антропометрия асбоблари (учи дўмбоқ циркуль, сирғанувчи циркуль, коорднатали циркуль, циркуль, сирғанувчи циркуль, коорднатали циркуль, одам бўйини ўлчовчи антрпометр, бурчакни ўлчовчи одам бўйини ўлчовчи антрпометр, бурчакни ўлчовчи гониометр ва жағни ўлчовчи мандибулометр ва ҳ. к.) гониометр ва жағни ўлчовчи мандибулометр ва ҳ. к.) ёрдамида ўлчанади. Антропометрия маълумотларидан ёрдамида ўлчанади. Антропометрия маълумотларидан криминалистикада жиноятчиларни тасифлаш ва криминалистикада жиноятчиларни тасифлаш ва аниқлашда ҳам фойдаланилади.аниқлашда ҳам фойдаланилади.

AA нтропометрик мосликнтропометрик мослик ► AA нтропометрик мослик инсон танасининг катталиги, нтропометрик мослик инсон танасининг катталиги, ташқи маконни кўриш қобилиятини, ишларни ташкил ташқи маконни кўриш қобилиятини, ишларни ташкил қилишда операторнинг ҳолатини (ҳолатини) ҳисобга қилишда операторнинг ҳолатини (ҳолатини) ҳисобга олишни ўз ичига олади.олишни ўз ичига олади. ► Ушбу мувофиқликни таъминлашнинг қийинлиги Ушбу мувофиқликни таъминлашнинг қийинлиги шундаки, одамларнинг антропометрик кўрсаткичлари шундаки, одамларнинг антропометрик кўрсаткичлари ҳар хил.ҳар хил. ► Шарх: Ўртача бўйли одамга мос келадиган ўриндиқ, Шарх: Ўртача бўйли одамга мос келадиган ўриндиқ, бўйи паст ёки жуда баланд одам учун ўта ноқулай бўйи паст ёки жуда баланд одам учун ўта ноқулай бўлиши мумкин.бўлиши мумкин. ► Қуйида рационал иш жойига оид баъзи умумий Қуйида рационал иш жойига оид баъзи умумий кўрсатмалар келтирилган.кўрсатмалар келтирилган.

Эргономикадаги антропометрик талаблар.Эргономикадаги антропометрик талаблар. ► Бутун объект муҳитининг шакли ва функционал Бутун объект муҳитининг шакли ва функционал ўлчамлари, унинг ҳажм-фазовий тузилмалари ўлчамлари, унинг ҳажм-фазовий тузилмалари цивилизация тарихи давомида инсон танасининг цивилизация тарихи давомида инсон танасининг ўлчамлари ва нисбати билан узвий боғлиқдир. ўлчамлари ва нисбати билан узвий боғлиқдир. Қадимги халқлар, бутун Европа халқлари сингари, Қадимги халқлар, бутун Европа халқлари сингари, 19-асргача, инсон танасининг параметрлари (тирсак, 19-асргача, инсон танасининг параметрлари (тирсак, оёқ, оёқ ва бошқалар) асосида ўлчовлар тизимидан оёқ, оёқ ва бошқалар) асосида ўлчовлар тизимидан фойдаланганлар. Қурувчилар, меъморлар биноларни фойдаланганлар. Қурувчилар, меъморлар биноларни барпо етишди, уларда нафақат қисмларнинг нисбати барпо етишди, уларда нафақат қисмларнинг нисбати одамнинг нисбатларига тўғри келади, балки одамнинг нисбатларига тўғри келади, балки биноларнинг мутлақ ўлчамлари одамлар билан биноларнинг мутлақ ўлчамлари одамлар билан мутаносиб еди.мутаносиб еди.

““ ЭЭ рр гономика” гономика” сўзини биринчи бўлиб, сўзини биринчи бўлиб, 1875 йили ўзининг 1875 йили ўзининг “Эргономика жиҳатлари, “Эргономика жиҳатлари, яъни меҳнат ҳақидаги фан” яъни меҳнат ҳақидаги фан” деган ишида поляк олими деган ишида поляк олими ЯстшембовскийЯстшембовский таклиф таклиф қилган.қилган.

Янги илмий фанни яратиш ғояси Янги илмий фанни яратиш ғояси бошида, яъни бошида, яъни 1921 йилда1921 йилда , , рус олимлари В.М. Бехтерев ва рус олимлари В.М. Бехтерев ва В.Н. МясиВ.Н. Мяси щщ евлар уни евлар уни “эргология”“эргология” кейин кейин “эргонология”“эргонология” деб аташни деб аташни таклиф қилишган.таклиф қилишган.

1949 йилда1949 йилда Англияда янги илмий Англияда янги илмий фанни яратиш учун фанни яратиш учун фаннинг ҳар хил фаннинг ҳар хил соҳаларидан бир гуруҳ соҳаларидан бир гуруҳ мутахассислар мутахассислар бирлашганларида бирлашганларида эргономикаэргономика тушунчаси қабул тушунчаси қабул қилинди. қилинди.

Эргономиканинг ўрганиш Эргономиканинг ўрганиш объекти:объекти: «« инсон-машина-ишлаб чиқариш инсон-машина-ишлаб чиқариш муҳитимуҳити »» («И-М-ИЧМ»)(«И-М-ИЧМ») тизимидир.тизимидир.

Эргономиканинг мақсади:Эргономиканинг мақсади: Машиналар ва ишлаб чиқариш Машиналар ва ишлаб чиқариш қуроллари параметрларини, ҳамда қуроллари параметрларини, ҳамда ишлаб чиқариш муҳити шароитларини ишлаб чиқариш муҳити шароитларини инсоннинг физик ва психофизиологик инсоннинг физик ва психофизиологик имкониятларига мослаштиришдир, имкониятларига мослаштиришдир, яъни меҳнат жараёнларини меъёрлаш яъни меҳнат жараёнларини меъёрлаш (оптималлаштириш) ва барча (оптималлаштириш) ва барча кўнгилсиз ишлаб чиқариш омилларини кўнгилсиз ишлаб чиқариш омилларини бартараф қилиш ёки максимал бартараф қилиш ёки максимал даражада камайтиришдан иборатдир.даражада камайтиришдан иборатдир.

Эргономикадаги мослашиш Эргономикадаги мослашиш турларитурлари ► Маълумотий мослашиш;Маълумотий мослашиш; ► Биофизик мослашиш;Биофизик мослашиш; ► Энергетик мослашиш;Энергетик мослашиш; ► Фазовий – антропометрик Фазовий – антропометрик мослашиш;мослашиш; ► Техник - эстетик мослашиш.Техник - эстетик мослашиш.

Маълумотий мослашишМаълумотий мослашиш ► Эргономика “инсон-машина-ишлаб чиқариш Эргономика “инсон-машина-ишлаб чиқариш муҳити” тизимида шундай муҳити” тизимида шундай маълумотий маълумотий моделнимоделни яратишни таъминлаши керакки: яратишни таъминлаши керакки: ► бб у моделу модел кўрсатилган вақтда машинанинг кўрсатилган вақтда машинанинг ҳамма керакли кўрсаткичларини акс ҳамма керакли кўрсаткичларини акс эттириши ва шу билан бир вақтда эттириши ва шу билан бир вақтда бошқарувчининг хотираси ва диққатини бошқарувчининг хотираси ва диққатини зўриқтирмасдан, маълумотларни хатосиз зўриқтирмасдан, маълумотларни хатосиз қабул қилишни, ҳамда қайта ишлашни қабул қилишни, ҳамда қайта ишлашни таъминлаши лозим.таъминлаши лозим. ► Яъни, маълумотий модел инсоннинг Яъни, маълумотий модел инсоннинг физик физик ва психофизиологиква психофизиологик имкониятларига мос имкониятларига мос келиши керак.келиши керак.

Маълумотий мослашишнинг Маълумотий мослашишнинг аҳамияти:аҳамияти: ► Юқорида келтирилган Юқорида келтирилган «И-М-ИЧМ»«И-М-ИЧМ» тизимда тизимда маълумотий мослашишни маълумотий мослашишни шакллантиришшакллантириш жуда мураккаб жуда мураккаб масаладир.масаладир. ► Бошқарувчининг Бошқарувчининг хавфсизлиги, иш хавфсизлиги, иш унумдорлиги, аниқлиги ва сифатиунумдорлиги, аниқлиги ва сифати шу шу масаланинг қанақа даражада масаланинг қанақа даражада ечилганлигига боғлиқ бўлади.ечилганлигига боғлиқ бўлади.

Маълумотларни акс эттирувчи Маълумотларни акс эттирувчи воситалар (МАЭВ):воситалар (МАЭВ): Жараёнлар кўрсаткичларини акс Жараёнлар кўрсаткичларини акс эттирувчи воситаларэттирувчи воситалар га га қуйидагилар қуйидагилар киради:киради: ► Экранлар;Экранлар; ► Мнемосхемалар;Мнемосхемалар; ► Стрелкали асбоблар;Стрелкали асбоблар; ► Электрон асбоблар;Электрон асбоблар; ► Товушли, рангли ва бошқа турдаги Товушли, рангли ва бошқа турдаги асбоблар.асбоблар.

Сенсомотор майдон:Сенсомотор майдон: Зарур ҳолларда жараёнлар кечишига Зарур ҳолларда жараёнлар кечишига таъсир этишни, яъни бошқаришни, таъсир этишни, яъни бошқаришни, таъминловчи воситаларга қуйидагилар таъминловчи воситаларга қуйидагилар киради:киради: ► Дастаклар (ричаглар);Дастаклар (ричаглар); ► Борт компьютерлари;Борт компьютерлари; ► Жойстиклар:Жойстиклар: ► Ростлагичлар;Ростлагичлар; ► Тугмалар (кнопкалар), қайта Тугмалар (кнопкалар), қайта қўшгичларқўшгичлар ва бошқа турли бошқариш воситалари.ва бошқа турли бошқариш воситалари.

Биофизик мослашиш:Биофизик мослашиш: ► Бошқарувчи учун мақбул физиологик Бошқарувчи учун мақбул физиологик ҳолат ва талабга жавоб берадиган ҳолат ва талабга жавоб берадиган ишчанликни таъминлайдиган атроф-ишчанликни таъминлайдиган атроф- муҳитни яратиш муҳитни яратиш биофизик мослашишбиофизик мослашиш деб аталади.деб аталади. ► Яъни иш ўрнида микроиқлим Яъни иш ўрнида микроиқлим параметрларини, турли параметрларини, турли нурланишлар, шовқин ва титраш нурланишлар, шовқин ва титраш даражаларини, ҳаво тозалигини ва даражаларини, ҳаво тозалигини ва бошқа омилларни санитар меъёрлар бошқа омилларни санитар меъёрлар талаби даражасида талаби даражасида мақбуллаштириш).мақбуллаштириш).

Энергетик мослашиш:Энергетик мослашиш: ► Одамнинг куч ва энергетик Одамнинг куч ва энергетик кўрсаткичлари чегараланган. кўрсаткичлари чегараланган. ► Шу сабабли:Шу сабабли: машинанинг бошқарув органлари машинанинг бошқарув органлари ва уларга бошқарувчи томонидан ва уларга бошқарувчи томонидан қўйиладиган энг мақбул қўйиладиган энг мақбул зўриқиш, зўриқиш, сарфланадиган қувват, ҳаракат сарфланадиган қувват, ҳаракат аниқлиги ва тезлигианиқлиги ва тезлиги орасидаги орасидаги ўзаро боғланиш энергетик ўзаро боғланиш энергетик мослашиш деб аталади.мослашиш деб аталади.

Энергетик мослашишга Энергетик мослашишга мисоллар:мисоллар:

Фазовий – антропометрик Фазовий – антропометрик мослашиш:мослашиш: ► Меҳнат жараёнида одам гавдасининг Меҳнат жараёнида одам гавдасининг ўлчамларини, гавда ҳолатини, ташқи ўлчамларини, гавда ҳолатини, ташқи фазони кўриш ва кузатиш фазони кўриш ва кузатиш имкониятларини назарда тутади.имкониятларини назарда тутади. ► Бунда: Бунда: иш ўрни ҳажми; қўл ва оёқлар иш ўрни ҳажми; қўл ва оёқлар етадиган зона чегаралари; МАЭВларни ва етадиган зона чегаралари; МАЭВларни ва сенсомотор майдонни жойлаштириш сенсомотор майдонни жойлаштириш кўрсаткичларикўрсаткичлари ва бошқалар аниқланади. ва бошқалар аниқланади. ► Бу масалани ечиш ҳам мураккаб масала Бу масалани ечиш ҳам мураккаб масала ҳисобланади, чунки одамлар гавдаси ҳисобланади, чунки одамлар гавдаси турли кўрсаткичларга ва ўлчамларга эга.турли кўрсаткичларга ва ўлчамларга эга.

Фазовий – антропометрик Фазовий – антропометрик мослашишга мисол (2):мослашишга мисол (2):

Техник эстетик мослашиш:Техник эстетик мослашиш: ► Техник эстетик мослашиш меҳнат Техник эстетик мослашиш меҳнат жараёнида одам машинада жараёнида одам машинада ишлашидан ишлашидан ҳузур – ҳаловат, ҳузур – ҳаловат, эстетик завқэстетик завқ олишини назарда олишини назарда тутади.тутади. ► Бу масалани ечиш учун Бу масалани ечиш учун дизайнерлар, конструктор – дизайнерлар, конструктор – рассомларрассомлар жалб қилинади. жалб қилинади.

Асосий эргономик Асосий эргономик вазифаларнинг вазифаларнинг синфланишисинфланиши :: ► Психологик юкланишни камайтириш. Психологик юкланишни камайтириш. ► Шинам иш муҳитини таъмиШинам иш муҳитини таъми нн лаш.лаш. ► Ишнинг қулайлигини таъминлаш.Ишнинг қулайлигини таъминлаш. ► Ишлаб чиқаришни рационал ташкил Ишлаб чиқаришни рационал ташкил қилиш.қилиш. ► Кадрлар билан ишлаш. Кадрлар билан ишлаш. ► Физиологик юкланишларни Физиологик юкланишларни камайтириш.камайтириш.

Психологик юкланишни Психологик юкланишни камайтиришкамайтириш - - назназ оо рат тизимларини автоматлаштириш;рат тизимларини автоматлаштириш; - ишлаб чиқариш жараёнларининг - ишлаб чиқариш жараёнларининг устиворлигини ошириш (стабиллаштириш);устиворлигини ошириш (стабиллаштириш); - иш хавфсизлигини таъминлаш;- иш хавфсизлигини таъминлаш; - жиҳозларнинг ишончли ишлашини - жиҳозларнинг ишончли ишлашини таъминлаш;таъминлаш; - маълумотлар ҳажмини меъёрий даражагача - маълумотлар ҳажмини меъёрий даражагача камайтириш;камайтириш; - назорат ва созлашнинг қўлай (рационал) - назорат ва созлашнинг қўлай (рационал) тизимларини ташкил қилиш;тизимларини ташкил қилиш; - назорат ва созлаш тизимларини - назорат ва созлаш тизимларини марказлаштириш.марказлаштириш.

Шинам иш муҳитини Шинам иш муҳитини таъмитаъми нн лашлаш - қулайқулай микроиқлим шароитини микроиқлим шароитини яратиш;яратиш; - қулайқулай ёритилганликни таъминлаш; ёритилганликни таъминлаш; - шовқин ва титрашга қарши кураш - шовқин ва титрашга қарши кураш тадбирларини ишлаб чиқиш;тадбирларини ишлаб чиқиш; - ишлаб чиқариш интерьерини - ишлаб чиқариш интерьерини яхшилаш.яхшилаш.

Ишнинг қулайлигини Ишнинг қулайлигини таъминлаштаъминлаш ► қулай бўлган ускуналарни яратиш ва қулай бўлган ускуналарни яратиш ва ишлатиш;ишлатиш; ► қулай мебелларни яратиш ва ишлатиш; қулай мебелларни яратиш ва ишлатиш; ► қулай асбобларни яратиш ва ишлатиш;қулай асбобларни яратиш ва ишлатиш; ► қулай махсус кийимларни яратиш ва қулай махсус кийимларни яратиш ва қўллаш;қўллаш; ► ускуналарнинг конструктив кўринишини ускуналарнинг конструктив кўринишини замонавийлаштириш;замонавийлаштириш;

Ишлаб чиқаришни Ишлаб чиқаришни рационал ташкил қилишрационал ташкил қилиш - ускуналарни рационал жойлаштириш;- ускуналарни рационал жойлаштириш; - иш зоналарини тўғри ташкил қилиш;- иш зоналарини тўғри ташкил қилиш; - ташиш ва ўтиш ишларини - ташиш ва ўтиш ишларини камайтириш;камайтириш; - ишлаш ва дам олишни тўғри ташкил - ишлаш ва дам олишни тўғри ташкил қилиш;қилиш; - маиший хизмат кўрсатишни тўғри - маиший хизмат кўрсатишни тўғри ташкил қилиш.ташкил қилиш.

Кадрлар билан ишлашКадрлар билан ишлаш Бунга: Бунга: -касбий танлаш, -касбий танлаш, -техник йўриқнома, -техник йўриқнома, -тажриба алмашиш, -тажриба алмашиш, -касбий ўқитиш, -касбий ўқитиш, -малака ошириш киради.-малака ошириш киради.

Физиологик юкланишларни Физиологик юкланишларни камайтиришкамайтириш - жараёнларни механизациялаш ва - жараёнларни механизациялаш ва автоматизациялаш, ҳамда янги автоматизациялаш, ҳамда янги ускуналарни яратиш;ускуналарни яратиш; - иш ўрнини тўғри ташкил қилиш;- иш ўрнини тўғри ташкил қилиш; - иш зонасини тўғри таъминлаш;- иш зонасини тўғри таъминлаш; - рационал ҳаракатларни танлаш;- рационал ҳаракатларни танлаш; - бошқариш қисмларини тўғри - бошқариш қисмларини тўғри танлаш ва жойлаштириш;танлаш ва жойлаштириш; - бошқаришни марказлаштириш.- бошқаришни марказлаштириш.

Психологиянинг предмети ► «Психология»«Психология» сўзи иккита грекча сўзлардан сўзи иккита грекча сўзлардан — — «psyche»«psyche» — — жон, руҳ ва жон, руҳ ва «« logoslogos »» — — таълимот, илм сўзларидан иборат бўлиб, таълимот, илм сўзларидан иборат бўлиб, анъанавий маънода анъанавий маънода инсон руҳий дунёсига инсон руҳий дунёсига алоқадор барча ҳодисалар ва жараёнларалоқадор барча ҳодисалар ва жараёнлар унинг предметини ташкил этади. унинг предметини ташкил этади. ► Бошқача қилиб айтганда, психологиянинг Бошқача қилиб айтганда, психологиянинг предметини ҳар биримизнинг предметини ҳар биримизнинг ташқи оламни ва ташқи оламни ва ўз-ўзимизни билишимизнинг асосида ётган ўз-ўзимизни билишимизнинг асосида ётган жараёнлар, ҳодисалар, ҳолатлар ва жараёнлар, ҳодисалар, ҳолатлар ва шаклланган хислатларшаклланган хислатлар ташкил этади. ташкил этади. ► Психология бўйича адабиётларда унинг Психология бўйича адабиётларда унинг предметини қисқача қилиб, предметини қисқача қилиб, “ психика”дирпсихика”дир , деб , деб таъриф беришади. таъриф беришади.

► ПсихикаПсихика — бу — бу инсон руҳиятининг шундай инсон руҳиятининг шундай ҳолатикиҳолатики , у ташқи оламни (ички руҳий , у ташқи оламни (ички руҳий оламни ҳам) онгли тарзда акс оламни ҳам) онгли тарзда акс эттиришимизни, яъни билишимиз, эттиришимизни, яъни билишимиз, англашимизни таъминлайди. англашимизни таъминлайди. ► Лекин бу қисқа таърифлардан психикага Лекин бу қисқа таърифлардан психикага алоқадор жараёнлар алоқадор жараёнлар онгнинг акс эттириш онгнинг акс эттириш шаклларишакллари экан, деган юзаки хулосага келиш экан, деган юзаки хулосага келиш нотўғри бўлади. нотўғри бўлади. ► Чунки Чунки инсон психикаси ва унинг руҳий инсон психикаси ва унинг руҳий оламига алоқадор ҳодисалар ва жараёнлароламига алоқадор ҳодисалар ва жараёнлар шу қадар шу қадар мураккаб ва хилма-хилки,мураккаб ва хилма-хилки, биз биз баъзан ўз-ўзимизни ҳам тушунмай қоламиз.баъзан ўз-ўзимизни ҳам тушунмай қоламиз.

► Шунинг учун ҳам одамларнинг Шунинг учун ҳам одамларнинг билимдонлигибилимдонлиги нафақат ташқи оламда рўй бераётган объектив нафақат ташқи оламда рўй бераётган объектив ҳодисалар моҳиятига алоқадор билимлар ҳодисалар моҳиятига алоқадор билимлар мажмуига эга бўлиш билан бирга, балки ҳаётда мажмуига эга бўлиш билан бирга, балки ҳаётда муносиб ўрин эгаллаш, ўз ички имкониятлари ва муносиб ўрин эгаллаш, ўз ички имкониятлари ва салоҳиятидан самарали фойдаланган ҳолда салоҳиятидан самарали фойдаланган ҳолда фаолиятини оқилона ташкил этишнинг барча фаолиятини оқилона ташкил этишнинг барча сирларидан бохабар бўлиш, ўзига ва ўзгаларга сирларидан бохабар бўлиш, ўзига ва ўзгаларга таъсир кўрсатишнинг усулларини билиш ва таъсир кўрсатишнинг усулларини билиш ва улардан ўз ўрнида унумли фойдаланишни улардан ўз ўрнида унумли фойдаланишни назарда тутади.назарда тутади. ► Психологик билимдонликнингПсихологик билимдонликнинг мураккаблиги мураккаблиги айнан шундаки, атрофимиздаги нарсалар ва айнан шундаки, атрофимиздаги нарсалар ва ходисаларнинг моҳиятини бевосита ҳис қилиб ходисаларнинг моҳиятини бевосита ҳис қилиб билишимиз мумкин, лекин психик ҳаётга билишимиз мумкин, лекин психик ҳаётга алоқадор бўлган жараёнларни, ўзимизда, алоқадор бўлган жараёнларни, ўзимизда, миямиз, онгимизда рўй бераётган нарсаларнинг миямиз, онгимизда рўй бераётган нарсаларнинг моҳиятини билвосита биламиз. моҳиятини билвосита биламиз.

► Психология фани ўрганадиган жараёнлар ва ҳодисалар мураккаб ва хилма-хил. ► Уларни ўрганишнинг икки жиҳати бор: бир томондан, Уларни ўрганишнинг икки жиҳати бор: бир томондан, уларни ўрганиш қийин, иккинчи томондан осон ҳам. уларни ўрганиш қийин, иккинчи томондан осон ҳам. Охирги жиҳати хусусида шуни айтиш мумкинки, бу Охирги жиҳати хусусида шуни айтиш мумкинки, бу ҳодисалар бевосита бизнинг ўзимизда берилган, ҳодисалар бевосита бизнинг ўзимизда берилган, уларни узоқдан қидириш, мавҳум аналогиялар қилиш уларни узоқдан қидириш, мавҳум аналогиялар қилиш шарт эмас, бошқа томондан, улар ўзаро бир-бирлари шарт эмас, бошқа томондан, улар ўзаро бир-бирлари билан боғлиқ ва умумий қонуниятлар ва принципларга билан боғлиқ ва умумий қонуниятлар ва принципларга бўйсунади. бўйсунади. ► Демак, қисқа қилиб, Демак, қисқа қилиб, психологиянинг предмети психологиянинг предмети конкрет шахс, унинг жамиятдаги хулқ-атвори ва конкрет шахс, унинг жамиятдаги хулқ-атвори ва турли фаолиятларининг ўзига хос томонларидиртурли фаолиятларининг ўзига хос томонларидир ,, деб таърифлаш мумкин. деб таърифлаш мумкин. ► Психология конкрет фан сифатида Психология конкрет фан сифатида психик фаолият психик фаолият қонуниятларини, унинг рўй бериши механизмлари ва қонуниятларини, унинг рўй бериши механизмлари ва омиллариниомилларини ўрганувчи фандир. ўрганувчи фандир. ► Қуйидаги жадвалда психик жараёнларнинг намоён Қуйидаги жадвалда психик жараёнларнинг намоён бўлиш шакллари, улар ўртасидаги ўзаро боғлиқликлар бўлиш шакллари, улар ўртасидаги ўзаро боғлиқликлар акс эттирилган.акс эттирилган.

ПСИХИКАНИНГ НАМОЁН БЎЛИШ ШАКЛЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ЎЗАРО ПСИХИКАНИНГ НАМОЁН БЎЛИШ ШАКЛЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ЎЗАРО БОҒЛИҚЛИГИБОҒЛИҚЛИГИ Психик жараёнларПсихик жараёнлар Психологик Психологик ҳолатларҳолатлар Шахснинг Шахснинг хусусиятларихусусиятлари Билиш жараёни Ҳиссий-иродавий Индивидуаллик Сезгилар Эмоциялар Йўналишлар Идрок Эътиқодлилик Темперамент Хотира Бардамлик Характер Тафаккур Тетиклик Қобилиятлар Хаёл Апатия Иқтидор Нутқ Қизиқувчанлик Ақлий салоҳият Диққат Ҳайратланиш Хулқ мотивацияси Ишончлилик Иш услуби Ижодий руҳланиш Маъсулият

Фаолият хавфсизлиги психологиясиФаолият хавфсизлиги психологияси ► Фаолият хавфсизлиги психологияси деганда Фаолият хавфсизлиги психологияси деганда инсон фаолияти хавфсизлигини таъминлаш инсон фаолияти хавфсизлигини таъминлаш учун психологик билимларни қўллашучун психологик билимларни қўллаш тушунилади.тушунилади. ► Фаолият (меҳнат) хавфсизлиги психологиясиФаолият (меҳнат) хавфсизлиги психологияси – психологик илмларнинг бир соҳаси – психологик илмларнинг бир соҳаси сифатида катта аҳамиятга эга. сифатида катта аҳамиятга эга. ► У ижтимоий-тарихий ва аниқ ишлаб чиқариш У ижтимоий-тарихий ва аниқ ишлаб чиқариш шароитига, меҳнат қуролларига, меҳнатга шароитига, меҳнат қуролларига, меҳнатга ўқитиш усулларига ва ишловчиларнинг ўқитиш усулларига ва ишловчиларнинг шахсий психологик сифатларигашахсий психологик сифатларига боғлиқ боғлиқ ҳолда ҳолда ҳар-хил турдаги меҳнат фаолиятинингҳар-хил турдаги меҳнат фаолиятининг психологик афзалликларини ўрганади. психологик афзалликларини ўрганади.

► Фаолият (меҳнат) психологиясининг ўрганиш Фаолият (меҳнат) психологиясининг ўрганиш объектиобъекти – нафақат – нафақат меҳнат фаолияти ва меҳнат фаолияти ва меҳнат хавфсизлигимеҳнат хавфсизлиги бўлмасдан, балки бўлмасдан, балки ишловчиларнинг шахсий афзалликлари, ишловчиларнинг шахсий афзалликлари, қисман – уларнинг касбий қобилиятлари, қисман – уларнинг касбий қобилиятлари, меҳнат фаолиятида амалга ошириладиган меҳнат фаолиятида амалга ошириладиган аниқ ишлаб чиқариш муҳити, меҳнатдаги аниқ ишлаб чиқариш муҳити, меҳнатдаги шахслараро муносабатлар, предметлар, шахслараро муносабатлар, предметлар, қуроллар, меҳнат маҳсулотлари ва ишлаб қуроллар, меҳнат маҳсулотлари ва ишлаб чиқаришга ўқитишнинг усуллари ҳисобланади.чиқаришга ўқитишнинг усуллари ҳисобланади. ► Фаолият (меҳнат) психологиясининг асосий Фаолият (меҳнат) психологиясининг асосий масаласи – масаласи – фаолиятнинг инсон учун осон, фаолиятнинг инсон учун осон, енгил ва хавфсиз бўлишига, унинг енгил ва хавфсиз бўлишига, унинг хурсандчилик олиб келишига, корхоналардаги хурсандчилик олиб келишига, корхоналардаги инсоний муносабатларнинг гармоник ва фаол инсоний муносабатларнинг гармоник ва фаол бўлишигабўлишига ёрдам беришдир. ёрдам беришдир.

Хавфсизлик психологияси нимани ўрганади? ► Хавфсизлик психологияси – Хавфсизлик психологияси – руҳий жараёнларруҳий жараёнлар ва ва руҳий хусусиятларнируҳий хусусиятларни ўрганади ва меҳнат ўрганади ва меҳнат фаолияти жараёнида кузатиладиган фаолияти жараёнида кузатиладиган руҳий руҳий ҳолатларнингҳолатларнинг турли хил шаклларини тўлиқ турли хил шаклларини тўлиқ таҳлил қилади.таҳлил қилади. ► ИнсоннингИнсоннинг руҳий фаолияти руҳий фаолияти структурасидаструктурасида 3 3 та асосий ташкил қилувчиларта асосий ташкил қилувчилар ажратилади: ажратилади: - руҳий жараёнлар;- руҳий жараёнлар; - руҳий хусусиятлар; - руҳий хусусиятлар; - руҳий ҳолатлар.- руҳий ҳолатлар.

Руҳий фаолият структурасини ташкил қилувчиларнинг моҳияти: ► Руҳий жараёнлар - руҳий фаолиятнинг асосини ташкил қилади. Буларсиз билимнинг вужудга келиши ва ҳаёт тажрибасини орттириш мумкин эмас. Руҳий жараёнларнинг билиш, эмоционал, иродавий ва сезиш турлари мавжуд (сезиш, зеҳнлаш, хотирлаш, эслаш ва ҳакоза). ► Руҳий хусусиятлар (шахс сифати) - шахс хусусияти – бу унинг муҳим афзалликлари (характери, темпераменти, йўналиши). Шахснинг сифатлари ичида интеллектуаллик, эмоционаллик, ирода, аҳлоқ ва меҳнат ажралиб туради. Яна буларга барқарорлик ва доимийлик хусусиятлари киради. ► Руҳий ҳолатлар - турли–туманлик ва вақтинчалик характери билан ажралади, у аниқ даврда психологик фаолиятнинг афзалликларини аниқлайди ва бутун психологик жараёнлар давомида ижобий ёки салбий баён қилиниши мумкин.

Инсон фаолияти самарадорлигининг Инсон фаолияти самарадорлигининг психик кучланиш даражасига психик кучланиш даражасига боғлиқлигибоғлиқлиги ► Психик кучланиш ошиши маълум Психик кучланиш ошиши маълум чегарагача меҳнат натижаларига ижобий чегарагача меҳнат натижаларига ижобий таъсир қилади. таъсир қилади. ► Лекин Лекин фаоллашишнинг критик даражагача фаоллашишнинг критик даражагача кўтарилишикўтарилиши меҳнат натижаларининг меҳнат натижаларининг пасайишига, баъзан ишчанликнинг тўла пасайишига, баъзан ишчанликнинг тўла йўқолишига олиб келади. йўқолишига олиб келади. ► Психик кучланишнинг меъёридан ошган Психик кучланишнинг меъёридан ошган шакли шакли чегарадан чиқишчегарадан чиқиш дейилади. дейилади. ► Юкланиш чегарадан ошганда Юкланиш чегарадан ошганда иш иш қобилиятининг пасайишиқобилиятининг пасайиши кузатилади. кузатилади.

► Инсоннинг нормал юкланиши максимал Инсоннинг нормал юкланиши максимал юкланишга нисбатан юкланишга нисбатан 40-60 %40-60 % дан дан ошмаслиги керак. ошмаслиги керак. ► Психик кучланишнинг чегарадан чиққан Психик кучланишнинг чегарадан чиққан шакллари психик фаолиятнинг ҳар хил шакллари психик фаолиятнинг ҳар хил таркибий қисмларга ажралишига, таркибий қисмларга ажралишига, (дезинтеграцияланишига),(дезинтеграцияланишига), биринчи биринчи навбатда инсонга хос навбатда инсонга хос психик иш қобилияти психик иш қобилияти даражасининг пасайишигадаражасининг пасайишига олиб келади. олиб келади. ► Психик кучланишнинг жуда аниқ Психик кучланишнинг жуда аниқ ифодаланган шаклларида ифодаланган шаклларида ҳаракат ҳаракат координацияси ва чаққонлиги йўқолади, координацияси ва чаққонлиги йўқолади, балки ҳаракатнинг самарасиз шакллари ва балки ҳаракатнинг самарасиз шакллари ва бошқа салбий ҳолатларбошқа салбий ҳолатлар пайдо бўлади. пайдо бўлади.

► Чегарадан ташқари руҳий зўриқиш Чегарадан ташқари руҳий зўриқиш тормозли ва тормозли ва асабийасабий кўринишларга бўлинади. кўринишларга бўлинади. ► Тормозли руҳий зўриқишТормозли руҳий зўриқиш – ҳаракатнинг – ҳаракатнинг чекланганлиги ва секинлашиши орқали чекланганлиги ва секинлашиши орқали характерланади. Бундай ҳолатда, ишчи олдинги характерланади. Бундай ҳолатда, ишчи олдинги ҳолатидагидай эпчиллик, чаққонлик ва усталик ҳолатидагидай эпчиллик, чаққонлик ва усталик билан ўз касбий маҳоратини намоён қила билан ўз касбий маҳоратини намоён қила олмайди, яъни фикрлаш жараёни секинлашади, олмайди, яъни фикрлаш жараёни секинлашади, эслаш қобилияти сусаяди, эътиборсизлик ва шу эслаш қобилияти сусаяди, эътиборсизлик ва шу каби бошқа салбий белгилар юзага келади.каби бошқа салбий белгилар юзага келади. ► Асабий зўриқиш –Асабий зўриқиш – ҳаяжонланиш, руҳий зўриқиш ҳаяжонланиш, руҳий зўриқиш гиперактивлиги, кўп сўзлилик, қўл ва овоз гиперактивлиги, кўп сўзлилик, қўл ва овоз қалтираши каби белгиларда намоён бўлади. қалтираши каби белгиларда намоён бўлади. Бундай ҳолатда ишчи қўпол, хафақон кўринишга Бундай ҳолатда ишчи қўпол, хафақон кўринишга тушиши, тез-тез беихтиёр иш жиҳозлари ва тушиши, тез-тез беихтиёр иш жиҳозлари ва асбоблари ҳолатини кузатиши, уст-кийимини асбоблари ҳолатини кузатиши, уст-кийимини тўғрилаши, қўлини артиши ва шу каби тўғрилаши, қўлини артиши ва шу каби қилиқларни бажариши кузатилади. қилиқларни бажариши кузатилади. ► Албатта, бу ҳолатларнинг барчаси Албатта, бу ҳолатларнинг барчаси хатога йўл хатога йўл қўйилишига ва натижада бахтсиз ҳодисаларнинг қўйилишига ва натижада бахтсиз ҳодисаларнинг келиб чиқишигакелиб чиқишига сабаб бўлади. сабаб бўлади.

► Операторнинг руҳий ишончлилигини Операторнинг руҳий ишончлилигини белгиловчи алоҳида руҳий ҳолатлар: белгиловчи алоҳида руҳий ҳолатлар: пароксизмал хушдан кетиш, кайфиятнинг пароксизмал хушдан кетиш, кайфиятнинг психоген ўзгариши, руҳий фаол воситаларни психоген ўзгариши, руҳий фаол воситаларни (стимуляторлар, транквилизаторлар, алкоголь (стимуляторлар, транквилизаторлар, алкоголь ичимликлар) қабул қилиш таъсиридаги руҳий ичимликлар) қабул қилиш таъсиридаги руҳий ўзгаришларўзгаришлар кўринишида бўлади. кўринишида бўлади. ► Пароксизмаль ҳолатПароксизмаль ҳолат – – турли хил тоифадаги турли хил тоифадаги ҳушдан кетиш (бош миянинг органик ҳушдан кетиш (бош миянинг органик бузилиши, эпилепция, ҳушдан кетиш), яъни, бузилиши, эпилепция, ҳушдан кетиш), яъни, бир неча секунддан бир неча минут бир неча секунддан бир неча минут оралиғида хушдан кетишдир. Албатта, бундай оралиғида хушдан кетишдир. Албатта, бундай ҳолат турли хил оғир оқибатларга олиб ҳолат турли хил оғир оқибатларга олиб келувчи, баъзида ўлим билан туговчи бахтсиз келувчи, баъзида ўлим билан туговчи бахтсиз ҳодисаларга сабаб бўлиши мумкин.ҳодисаларга сабаб бўлиши мумкин. ► Психоген ўзгаришларПсихоген ўзгаришлар ва аффектив ва аффектив ҳолатлар руҳий таъсир орқали юзага келади. ҳолатлар руҳий таъсир орқали юзага келади. Кайфиятнинг бузилиши ва апатия бир неча Кайфиятнинг бузилиши ва апатия бир неча соатдан бир неча ойгача давом этиши мумкин. соатдан бир неча ойгача давом этиши мумкин.

► Албатта, бунга турли хил кўнгилсиз ҳодисалар, Албатта, бунга турли хил кўнгилсиз ҳодисалар, ихтилофли, можароли вазиятлар сабаб бўлади. ихтилофли, можароли вазиятлар сабаб бўлади. ► Бундай ҳолатда бефарқлик, ланжлик, лохаслик, Бундай ҳолатда бефарқлик, ланжлик, лохаслик, тормозланиш, эътиборсизлик, мускул тормозланиш, эътиборсизлик, мускул ҳаракатининг сусайиши содир бўлиши ва бу ҳаракатининг сусайиши содир бўлиши ва бу ҳолатлар ўз-ўзини назорат қилиш қобилиятини ҳолатлар ўз-ўзини назорат қилиш қобилиятини сусайишига, натижа эса турли кўринишдаги сусайишига, натижа эса турли кўринишдаги бахтсиз ҳодисаларнинг келиб чиқишига олиб бахтсиз ҳодисаларнинг келиб чиқишига олиб келиши мумкин.келиши мумкин. ► Хафа бўлиш, ҳақоратланиш, ишлаб Хафа бўлиш, ҳақоратланиш, ишлаб чиқаришдаги муваффакиятсизлик оқибатида чиқаришдаги муваффакиятсизлик оқибатида эса эса аффектив ҳолатаффектив ҳолат (аффект-ҳиссий портлаш, (аффект-ҳиссий портлаш, эмоционал портлаш) юзага келади. эмоционал портлаш) юзага келади. ► Инсонда, аффектив ҳолат вақтида фикрлаш – Инсонда, аффектив ҳолат вақтида фикрлаш – тафаккурнинг психоген (эмоциональ) торайиши тафаккурнинг психоген (эмоциональ) торайиши кузатилади. Бунда ҳаракатнинг тезлиги, кузатилади. Бунда ҳаракатнинг тезлиги, агрессивлиги ва қўполлиги ортади.агрессивлиги ва қўполлиги ортади.

► Руҳий фаол воситалар, яъни дори-дармонлар ва Руҳий фаол воситалар, яъни дори-дармонлар ва алкоголь ичимликларниалкоголь ичимликларни қабул қилиш ҳам руҳий қабул қилиш ҳам руҳий ҳолатни салбий ўзгаришига олиб келади. Руҳий ҳолатни салбий ўзгаришига олиб келади. Руҳий фаол воситаларга фаол стимуляторлар фаол воситаларга фаол стимуляторлар (первитин, фенамин) ва транквилизаторлар (первитин, фенамин) ва транквилизаторлар (седуксен, элениум) киради. (седуксен, элениум) киради. ► Ушбу дорилар Ушбу дорилар асабийлашишни («невроз»ни) асабийлашишни («невроз»ни) камайтирибкамайтириб , хотиржамликка олиб келиш билан , хотиржамликка олиб келиш билан бир қаторда, руҳий фаолликни камайтиради, бир қаторда, руҳий фаолликни камайтиради, реакция тезлигини сусайтиради, апатия ва реакция тезлигини сусайтиради, апатия ва уйқусирашга сабаб бўлади. уйқусирашга сабаб бўлади. ► Бу эса, меҳнат фаолияти даврида йўл қўйиб Бу эса, меҳнат фаолияти даврида йўл қўйиб бўлмайдиган хатоларга шароит туғдиради бўлмайдиган хатоларга шароит туғдиради ҳамда бахтсиз ҳодисаларни келтириб чиқаради. ҳамда бахтсиз ҳодисаларни келтириб чиқаради. ► Руҳий фаолиятнинг Руҳий фаолиятнинг маиший ва ишлаб чиқариш омиллари таъсирида ўзгариши ишлаб чиқариш ишлаб чиқариш фаолиятидаги инженер-ташкилотчилар олдига фаолиятидаги инженер-ташкилотчилар олдига ишчининг ишчининг руҳий ҳолатини назорат қилувчи руҳий ҳолатини назорат қилувчи системанисистемани вужудга келтириш ҳамда вужудга келтириш ҳамда такомиллаштириш зарурлигини кўрсатади.такомиллаштириш зарурлигини кўрсатади.

Топшириқ:Топшириқ: Кластер ёрдамида хавфсизликни Кластер ёрдамида хавфсизликни таъминлаш принципларини гуруҳлашни таъминлаш принципларини гуруҳлашни ривожлантирингривожлантиринг

Назорат саволлариНазорат саволлари ► Принцип нима? Принцип нима? ► Услуб нима? Услуб нима? ► Восита нима?Восита нима? ► Принцип-услуб-восита нима?Принцип-услуб-восита нима? ► Хавфсизликни таъминлаш принциплари Хавфсизликни таъминлаш принциплари қанақа гуруҳланади?қанақа гуруҳланади? ► Хавфсизликнинг йўналтирувчи принциплар Хавфсизликнинг йўналтирувчи принциплар гуруҳига қанақа принциплар киради?гуруҳига қанақа принциплар киради? ► Хавфсизликнинг техник принциплари Хавфсизликнинг техник принциплари гуруҳига қанақа принциплар киради?гуруҳига қанақа принциплар киради? ► Хавфсизликнинг ташкилий принциплари Хавфсизликнинг ташкилий принциплари гуруҳига қанақа принциплар киради?гуруҳига қанақа принциплар киради? ► Хавфсизликнинг бошқарув принциплари Хавфсизликнинг бошқарув принциплари гуруҳига қанақа принциплар киради?гуруҳига қанақа принциплар киради?

Эътиборингиз учун Эътиборингиз учун рара ҳҳ мат!мат!

Похожие

Хавфлар, уларнинг таснифи. Фаолият хавфсизлигини таъминлаш тамойиллари, услублари

Хавфлар, уларнинг таснифи. Фаолият хавфсизлигини таъминлаш тамойиллари, услублари.

Ҳаёт фаолияти хавфсизлигини таъминлаш асослари

Ҳаёт фаолияти хавфсизлигини таъминлаш асослари

Ҳаёт фаолият хавфсизлиги фанининг ҳуқуқий меъёрий ва ташкилий асослари