Топишмоқлар - Лингвистика - Презентации

Топишмоқлар

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

817.5 KB

ЯНГИ МАВЗУ:ЯНГИ МАВЗУ: ТопишмоқларТопишмоқлар РЕЖА:РЕЖА: 1. Топишмоқ жанрига хос хусусиятлар1. Топишмоқ жанрига хос хусусиятлар 2. Топишмоқ айтиш тартиби2. Топишмоқ айтиш тартиби 3. Топишмоқларнинг бадиий 3. Топишмоқларнинг бадиий хусусиятларихусусиятлари www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Адабиётлар:Адабиётлар: 11 .Топишмоқлар, Ўзбек халқ ижоди, Кўп томлик, Т.: Ғ.Ғулом .Топишмоқлар, Ўзбек халқ ижоди, Кўп томлик, Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1983. номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1983. 2. .Ҳусаинова, Ўзбек топишмоқлари, Т.: «Фан», 1966. 2. .Ҳусаинова, Ўзбек топишмоқлари, Т.: «Фан», 1966. 3. Аристотель, Поэтика, Т.: «Фан», 1980.3. Аристотель, Поэтика, Т.: «Фан», 1980. 4. Ҳусаинова, Топишмоқлар, //Ўзбек фольклори очерклари, Уч 4. Ҳусаинова, Топишмоқлар, //Ўзбек фольклори очерклари, Уч томлик, биринчи том. Т.: «Фан», 1988. томлик, биринчи том. Т.: «Фан», 1988. 5. И.Имомов, Т.Мирзаев, Б.Саримсоқов, О.Сафаров, Ўзбек 5. И.Имомов, Т.Мирзаев, Б.Саримсоқов, О.Сафаров, Ўзбек халқ оғзаки поэтик ижоди, Т.: «Ўқитувчи», 1990.халқ оғзаки поэтик ижоди, Т.: «Ўқитувчи», 1990. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

ТОПИШМОҚЛАРТОПИШМОҚЛАР Мақоллар сингари топишмоқлар ҳам ўтмишда халқ Мақоллар сингари топишмоқлар ҳам ўтмишда халқ ўртасида кенг тарқалган. Топишмоқлар орқали инсон ўртасида кенг тарқалган. Топишмоқлар орқали инсон тафаккур доирасининг кенглиги, воқеликдаги нарса ва тафаккур доирасининг кенглиги, воқеликдаги нарса ва ҳодисалар билан қанчалик таниш эканлиги аниқланади. ҳодисалар билан қанчалик таниш эканлиги аниқланади. Топишмоқ халқнинг ҳаётини, тушмуш маданиятини, урф-Топишмоқ халқнинг ҳаётини, тушмуш маданиятини, урф- одатларини, нарсаларнинг бадиий-эстетик томонларини одатларини, нарсаларнинг бадиий-эстетик томонларини ўзида акс эттирувчи халқ оғзаки ижодининг энг қадимий, ўзида акс эттирувчи халқ оғзаки ижодининг энг қадимий, оммавий ва ихчам жанридир. Халқ ҳаёти билан чамбарчас оммавий ва ихчам жанридир. Халқ ҳаёти билан чамбарчас боғлиқ ҳолда вужудга келган топишмоқларнинг асосий боғлиқ ҳолда вужудга келган топишмоқларнинг асосий манбаи борлиқдаги мавжуд бўлган барча нарсалардир. манбаи борлиқдаги мавжуд бўлган барча нарсалардир. Топишмоқ қадим-қадимдан жонли ва жонсиз мавжудот, Топишмоқ қадим-қадимдан жонли ва жонсиз мавжудот, нарса ва ҳодисаларни бир-бирига солиштириш, таққослаш, нарса ва ҳодисаларни бир-бирига солиштириш, таққослаш, ўхшатиш орқали борлиқни, ундаги мавжуд нарсаларни ўхшатиш орқали борлиқни, ундаги мавжуд нарсаларни кўпроқ билишга, англашга, фикр қилишга катта ёрдам кўпроқ билишга, англашга, фикр қилишга катта ёрдам берган. Шу нуқтаи назардан қараганда топишмоқ алоҳида берган. Шу нуқтаи назардан қараганда топишмоқ алоҳида бир мустақил жанр ҳисобланади. бир мустақил жанр ҳисобланади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Ўтмишда халқимиз орасида топишмоқлар ҳар хил номлар билан: Ўтмишда халқимиз орасида топишмоқлар ҳар хил номлар билан: топишмоқ, топар чўпчак, топ-топ, жумбоқ, жумоқ, ушук, матал, масала топишмоқ, топар чўпчак, топ-топ, жумбоқ, жумоқ, ушук, матал, масала деб юритилган. деб юритилган.  Топишмоқларнинг услуби метафора (истиора), кўчим, киноя, қочирма Топишмоқларнинг услуби метафора (истиора), кўчим, киноя, қочирма йўли билан сўзларни кўчма маънода ишлатиб, яширилган нарса, йўли билан сўзларни кўчма маънода ишлатиб, яширилган нарса, ҳодисаларнинг белгиларига иккинчи бир нарса ҳодисаларнинг ҳодисаларнинг белгиларига иккинчи бир нарса ҳодисаларнинг белгиларини қиёслаш, имо-ишора қилишдан иборатдир. белгиларини қиёслаш, имо-ишора қилишдан иборатдир. Топишмоқларнинг ана шу хусусиятини назарда тутган юнон Топишмоқларнинг ана шу хусусиятини назарда тутган юнон файласуфи Аристотель «Топишмоқ яхши тузилган метафорадир» файласуфи Аристотель «Топишмоқ яхши тузилган метафорадир» деган экан. деган экан.  Қадимда ота-боболаримиз, бувиларимиз одатда узун қиш кечаларида Қадимда ота-боболаримиз, бувиларимиз одатда узун қиш кечаларида ғўза чувиш, чарх йигириш, олача тўқиш каби турли-туман ишларни ғўза чувиш, чарх йигириш, олача тўқиш каби турли-туман ишларни амалга ошириш давомида эртаклар айтиб оғир меҳнатни амалга ошириш давомида эртаклар айтиб оғир меҳнатни енгиллатишга, топишмоқлар айтишиб, кўнгил очишга, маданий енгиллатишга, топишмоқлар айтишиб, кўнгил очишга, маданий ҳордиқ чиқаришга ҳаракат қилишган. ҳордиқ чиқаришга ҳаракат қилишган.  Топишмоқ айтиш қайси бир халқда бўлмасин, у ақл ва зийраклик Топишмоқ айтиш қайси бир халқда бўлмасин, у ақл ва зийраклик мусобақаси, кўнгил очиш, ўйин-кулгу воситаси бўлган. мусобақаси, кўнгил очиш, ўйин-кулгу воситаси бўлган. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Топишмоқлар орасида шундайлари ҳам борки, уларда ҳеч қандай бадиий-тасвир воситалари иштирок этмайди. Фақат эшитувчига савол берилади. Масалан, дунёда тўрт нарса йўқ – бу нима? Топишмоқнинг жавоби эса уни топувчи киши томонидан шундай изоҳланади: Осмоннинг устуни йўқ, Ҳовузнинг қопғоғи йўқ. Кўрпанинг енги йўқ, Ошпичоқнинг қини йўқ. Аслида дунёда йўқ нарсалар сон- саноқсиз. Лекин юқоридаги топишмоқнинг жавоби кўрсатилган ушбу тўрт нарса сифатида оммалашган ва анъанавийлашган. www.arxiv.uz

Метафорага асосланган савол топишмоқларнинг анча мураккаб турлари ҳам учрайди: У нимадир, ҳаводаги дўланган? У нимадир, ер юзини сув олган? У нимадир, орқасида оғзи бор? У нимадир, ўртасида мағзи бор? У нимадир, сув ичида жони бор? Топишмоқнинг жавоби ҳам худди қўйилган саволга ўхшаб шеърий шаклда ва кўп компонентли: Булут бўлар ҳаводаги дўланган, Ёмғир бўлар ер юзини сув олган. Тегирмондир, орқасида оғзи бор, Буғдой бўлар ўртасида мағзи бор. Балиқ бўлар сув ичида жони бор. www.arxiv.uz

Бу хилдаги топишмоқларнинг юзага келишида фольклоршунос олимларнинг фикрига Бу хилдаги топишмоқларнинг юзага келишида фольклоршунос олимларнинг фикрига қараганда, ёзма адабиёт намуналарининг, қиссаларнинг муайян таъсири бўлган. Бу қараганда, ёзма адабиёт намуналарининг, қиссаларнинг муайян таъсири бўлган. Бу хилдаги топишмоқлар Хоразм «ошиқ» достонларида ҳам учрайди. Бундан ташқари хилдаги топишмоқлар Хоразм «ошиқ» достонларида ҳам учрайди. Бундан ташқари Маҳтумқули ва Дурди шоир айтишувларида мавжуд бўлган топишмоқнома, жумбоқли Маҳтумқули ва Дурди шоир айтишувларида мавжуд бўлган топишмоқнома, жумбоқли шеърлар ҳам халқ орасида кенг тарқалган. шеърлар ҳам халқ орасида кенг тарқалган. Масалан: Масалан: - Ул нимадир, емадилар тўйдилар?- Ул нимадир, емадилар тўйдилар? Ул нимадир, қиёматга қўйдилар?Ул нимадир, қиёматга қўйдилар? Ул ким эди, товонидан сўйдилар?Ул ким эди, товонидан сўйдилар? Шоир бўлсанг, шундан бизга хабар бер! Шоир бўлсанг, шундан бизга хабар бер! - Ул дийдордир, емадилар тўйдилар.- Ул дийдордир, емадилар тўйдилар. Ул намоздир, қиёматга қўйдилар.Ул намоздир, қиёматга қўйдилар. Насимийнинг товонидан сўйдилар,Насимийнинг товонидан сўйдилар, Биздан салом бўлсин, жавоби шундайдир!Биздан салом бўлсин, жавоби шундайдир! х хх х х х - Ул нимадир, тупроқ узра суринмас?- Ул нимадир, тупроқ узра суринмас? Ул нимадир, одамларга кўринмас?Ул нимадир, одамларга кўринмас? Ул нимадир, ҳеч бир тўнга ўранмас?Ул нимадир, ҳеч бир тўнга ўранмас? Шоир бўлсанг, шундан бизга хабар бер!Шоир бўлсанг, шундан бизга хабар бер! www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Эранлардир, залил бўлиб суринмас,Эранлардир, залил бўлиб суринмас, Ул балодир, келса кўзга кўринмас,Ул балодир, келса кўзга кўринмас, Ёлғон гурунг ошкор бўлар, ўранмас, Ёлғон гурунг ошкор бўлар, ўранмас, Биздан салом бўлсин, жавоб шундайдир.Биздан салом бўлсин, жавоб шундайдир. Маълумки, халқимиз қадим замонлардан бери Маълумки, халқимиз қадим замонлардан бери деҳқончилик ва чорвачилик билан шуғулланиб келади. Шу деҳқончилик ва чорвачилик билан шуғулланиб келади. Шу боисдан ўзбек халқ топишмоқлари орасида уй ҳайвонлари боисдан ўзбек халқ топишмоқлари орасида уй ҳайвонлари билан боғлиқ топишмоқлар ҳам кўпчиликни ташкил қилади. билан боғлиқ топишмоқлар ҳам кўпчиликни ташкил қилади. Ўрта Осиё халқлари ҳаётида фойдали жониворлардан бири Ўрта Осиё халқлари ҳаётида фойдали жониворлардан бири бўлган туя муҳим ўрин тутган. У инсонга гўшт, сут, жун бўлган туя муҳим ўрин тутган. У инсонга гўшт, сут, жун берганидек, оғир юк ташишда, узоғини яқин қилишда катта берганидек, оғир юк ташишда, узоғини яқин қилишда катта роль ўйнаган. Шунинг учун ҳам туя ва унинг хусусиятлари роль ўйнаган. Шунинг учун ҳам туя ва унинг хусусиятлари билан боғлиқ топишмоқлар яратилган.билан боғлиқ топишмоқлар яратилган. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Бинобарин, мана шундай топишмоқлар орқали ота-боболаримизнинг Бинобарин, мана шундай топишмоқлар орқали ота-боболаримизнинг ўтмишдаги ҳаёти, уларнинг меҳнат жараёнида қўллаган иш ўтмишдаги ҳаёти, уларнинг меҳнат жараёнида қўллаган иш қуролларининг қадимий турлари ҳақида муайян тасаввурларга эга қуролларининг қадимий турлари ҳақида муайян тасаввурларга эга бўламиз. Уларни синчиклаб ўрганиш ижтимоий онгнинг ўсиши, бўламиз. Уларни синчиклаб ўрганиш ижтимоий онгнинг ўсиши, халқнинг моддий ва маънавий ўсиш тарихини, унинг турмуш тарзини халқнинг моддий ва маънавий ўсиш тарихини, унинг турмуш тарзини тўғри ёритишга катта ёрдам беради.тўғри ёритишга катта ёрдам беради. Баъзи ҳолларда топишмоқлар тез айтишлар Баъзи ҳолларда топишмоқлар тез айтишлар билан муштараклик касб этади. Масалан, билан муштараклик касб этади. Масалан, ангишвона ҳақидаги «Бир чуқурда минг чуқур, ангишвона ҳақидаги «Бир чуқурда минг чуқур, чуқурни игна чўқир» топишмоғи тез айтиш ўрнида чуқурни игна чўқир» топишмоғи тез айтиш ўрнида ишлатилади. Шунингдек, карам ҳақидаги «Қат-қат ишлатилади. Шунингдек, карам ҳақидаги «Қат-қат қулоқ, дум-думалоқ», кўз ҳақидаги «Қўш инда қўш қулоқ, дум-думалоқ», кўз ҳақидаги «Қўш инда қўш чироқ», туя ҳақидаги «Оёғи попук, оғзи кўпик» чироқ», туя ҳақидаги «Оёғи попук, оғзи кўпик» каби кўплаб топишмоқлар тез айтиш шаклида каби кўплаб топишмоқлар тез айтиш шаклида ҳам келиши мумкин. ҳам келиши мумкин. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Ўзбек халқ топишмоқлари шаклан ихчамлиги, Ўзбек халқ топишмоқлари шаклан ихчамлиги, ритмиклиги, қофияга бойлиги, ранг-баранг ритмиклиги, қофияга бойлиги, ранг-баранг бадиий образлари билан хотирада узоқ бадиий образлари билан хотирада узоқ сақланади. Топишмоқлар тузилиши жиҳатидан сақланади. Топишмоқлар тузилиши жиҳатидан шеърий ва насрий шаклга эгадир.шеърий ва насрий шаклга эгадир. Шеърий топишмоқ: Шеърий топишмоқ: Том устида пиёла,Том устида пиёла, Ичи тўла гул-лола. Ичи тўла гул-лола. Имо қилиб чақирсам, Имо қилиб чақирсам, Уялади қиз бола. (ой ва юлдузлар)Уялади қиз бола. (ой ва юлдузлар) Насрий: Насрий: Тушган ерини титар. (арра)Тушган ерини титар. (арра) www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Топишмоқлар бадиий жиҳатидан шу даражада ихчамки, Топишмоқлар бадиий жиҳатидан шу даражада ихчамки, хатто иккитагина сўздан тузилганлари ҳам учрайди: хатто иккитагина сўздан тузилганлари ҳам учрайди: «Сандиқчада михча» (тиш ёки гурурт), «Яратганга «Сандиқчада михча» (тиш ёки гурурт), «Яратганга ёпишган» (исм). Бу топишмоқлар бор-йўғи икки сўздан ёпишган» (исм). Бу топишмоқлар бор-йўғи икки сўздан иборатлигига қарамай, тугал фикр, маъно англатади. иборатлигига қарамай, тугал фикр, маъно англатади. Топишмоқлар ниҳоятда ихчам, мухтасар бўлишига Топишмоқлар ниҳоятда ихчам, мухтасар бўлишига қарамай бадиий-тасвир воситаларига бой. Метафора қарамай бадиий-тасвир воситаларига бой. Метафора топишлардаги асосий воситалардан бири бўлиб, у топишлардаги асосий воситалардан бири бўлиб, у тасвирда образлиликни таъминлашда хизмат қилади. тасвирда образлиликни таъминлашда хизмат қилади. Метафора муайян бир нарсанинг ташқи кўриниши Метафора муайян бир нарсанинг ташқи кўриниши жиҳатидан бошқа бир нарсага ўхшашлиги асосида жиҳатидан бошқа бир нарсага ўхшашлиги асосида кўчишига асосланади. Масалан, «Ер тагида ёғли қамчи». кўчишига асосланади. Масалан, «Ер тагида ёғли қамчи». Бу топишмоқда жумбоқланган нарса илон, кўчими – Бу топишмоқда жумбоқланган нарса илон, кўчими – қамчи, «Тоғ устида ўрмон бор»да жумбоқланган нарса – қамчи, «Тоғ устида ўрмон бор»да жумбоқланган нарса – соч, кўчими – ўрмон. соч, кўчими – ўрмон. Топишмоқларда фаол қўлланадиган бадиий Топишмоқларда фаол қўлланадиган бадиий санъатлардан бири жонлантиришдир: «Онаси бита, санъатлардан бири жонлантиришдир: «Онаси бита, боласи мингта» (ой ва юлдузлар), «Пакана хотин уй боласи мингта» (ой ва юлдузлар), «Пакана хотин уй пойлар» (қулф), «Сарибой акам ичкари, соқоллари пойлар» (қулф), «Сарибой акам ичкари, соқоллари ташқари» (сабзи). ташқари» (сабзи). www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Топишмоқларнинг аксарияти ўхшатиш Топишмоқларнинг аксарияти ўхшатиш санъат асосига қурилган. Анъанавий санъат асосига қурилган. Анъанавий топишмоқлардаги ўхшатиш кўпинча -дай, топишмоқлардаги ўхшатиш кўпинча -дай, -дек қўшичалари, гўё, худди, янглиғ каби -дек қўшичалари, гўё, худди, янглиғ каби сўзлар ёрдамида шаклланади: сўзлар ёрдамида шаклланади: Ўтириши ўймоқдай, Ўтириши ўймоқдай, Бақириши тайлоқдай. (чигиртка)Бақириши тайлоқдай. (чигиртка) Баъзи топишмоқлар эса тазод – ўхшатиш Баъзи топишмоқлар эса тазод – ўхшатиш асосига қурилган бўлади: асосига қурилган бўлади: «Асалдан ширин, заҳардан аччиқ». «Асалдан ширин, заҳардан аччиқ». www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Хуллас, халқ оғзаки ижодининг энг Хуллас, халқ оғзаки ижодининг энг кичик жанрларидан бири бўлган кичик жанрларидан бири бўлган топишмоқлар ҳамма замонларда ҳам топишмоқлар ҳамма замонларда ҳам фикрни ривожлантириш, ақлни фикрни ривожлантириш, ақлни чархлаш воситаси бўлиб келган. Шу чархлаш воситаси бўлиб келган. Шу нуқтаи назардан қараганда нуқтаи назардан қараганда топишмоқларнинг маърифий, бадиий-топишмоқларнинг маърифий, бадиий- эстетик аҳамияти беқиёсдир. эстетик аҳамияти беқиёсдир. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Мавзу юзасидан саволлар Мавзу юзасидан саволлар 1.1. Ўтмишда топишмоқ жанрининг кенг Ўтмишда топишмоқ жанрининг кенг тарқалишига сабаб нимада деб ўйлайсиз? тарқалишига сабаб нимада деб ўйлайсиз? 2. 2. Топишмоқ ва мақол ўртасидаги ўзаро Топишмоқ ва мақол ўртасидаги ўзаро уйғун ва фарқли жиҳатларни изоҳланг.уйғун ва фарқли жиҳатларни изоҳланг. 3.3. Топишмоқларда вариантлилик хусусияти Топишмоқларда вариантлилик хусусияти бўладими? бўладими? 4.4. Насрий ва шеърий топишмоқларга хос Насрий ва шеърий топишмоқларга хос асосий хусусиятлар нималардан иборат? асосий хусусиятлар нималардан иборат? 5.5. Топишмоқларнинг қандай аҳамияти бор? Топишмоқларнинг қандай аҳамияти бор? www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Похожие

Энг қадимги даврлар фольклори

Aniqlovchi olamiga sayohat

Нутқнинг коммуникатив сифатлари

Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати. Нотиқлик санъати тарихи

Undov gap (dars ishlanma)