Son so’z turkumi - Лингвистика - Презентации

Son so’z turkumi

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

640 KB

Son so’z turkumi • R eja: • Son haqida ma’lumot. • Sonning leksik, grammatik xususiyatlari. • Bir sonining o’ziga xos xususiyatlari. • Miqdorni butun va qismlarga ajratib ifodalashga ko’ra turlari. • Sonning ma’no turlari. • Sonning tuzilishiga ko’ra turlari. www.arxiv.uz

• Narsa-buyumning sanog’ini, joylashish tartibini, ish- harakatning bajarilish tartibini bildirgan so’zlar son deyiladi. Necha? qancha? nechanchi? so’roqlariga javob bo’ladi. • Sonlar harflar bilan ham, raqamlar bilan ham ifodalanadi. • a) arab raqamlari: 1,2,3, 19, 1990 (sana, sinf, yil, moddalarni ifodalashda ishlatiladi). • b) rim raqamlari: I , IV , VI , IX , VIII , XX (asr, konferentsiya, anjumanlarni ifodalashda ishlatiladi). www.arxiv.uz

• Har qanday son raqam bilan ifodalanadi. Oz, ko’p so’zlari ham miqdorni ifodalaydi. • Eski o’zbek tilida tuman (10000), lak (yuz ming) sonlari ham bo’lgan. Boshqird, uyg’ur tilida (Dmitrev fikricha) ming (10) ni bildirgan. Tarixiy so’zlar. • Son predmetning miqdorini bildiradi. SHuning uchun gapda predmet tushunchasini ifodalovchi otga bog’lanib keladi. Masalan: Rasulbek 4 ta gilamni mashinaga joylab bo’lguncha, terlab-pishib ketdi. (predmetning miqdorini bildiradi). • Azizbek birinchi ayolni imlab ko’rsatdi (tartib ifodalayapti). • Fe’lga bog’lanib keladi: Urgutlik tojiklarga uning bu bema’niligi malol kelgandan bir-ikki ushlab olishdi, kaltaklashdi. (S.Ahm). www.arxiv.uz

• Son otga bog’lanib kelgan konkret miqdorni ifodalaydi. Otga bog’lanmagan holda ham qo’llanadi. Bunda miqdor mavhum, abstrakt bo’ladi (hisoblashda, arifmetikada). Sonning nomi bo’lib keladi. Ikki qo’shuv ikki barobar to’rt. 2 ta nima ekanligi aniq emas. • I . Sonning leksik- semantik xususiyatlari: Miqdor tushunchasini ifodalaydi. Miqdor tushunchasining nomi bo’ladi. www.arxiv.uz

• II .Morfologik xususiyatlari: 1) turlanmasligi: Biz ozdan keyin shoir holvafurush tandiridan yangi uzilgan ikkita non bilan juda nafis ishlangan mis lagan kesma holva olib chiqdi: 4 kitob, 10 talaba. • 1) otga bog’lanmaganda, son bog’langan sifatlarning ot tushib qolganda (otlashadi). Turlanadi (2 xil tushunchani –miqdor, predmetni, tasavvurni aks ettiradi). (Maqol, afforizm, hikmatli so’zlarda uchraydi). Bilagi zo’r birni yiqar, bilimi zo’r mingni yiqar. (Ikkoviga birov botolmas, otliqqa yayov yetolmas) 10 bir yonda, 100 bir yonda, botir yurar maydonda. www.arxiv.uz

• Otlashgan son fikrni stimistik jixatdan ixcham, obrazli ifodalash uchun xizmat qiladi. Hamma turlari ham turlanmaydi, chamali son (-tacha, -lab) –lar, va kasr songa qo’shilmaydi. • I shaxs birlik egalik sanoq son otlashgan formaga qo’shilmaydi: oltim, beshim. • 2. Son yasalish sistemasiga ega emas. • 3. Sonning turli modal formlarini hosil qilgan forma yasovchi qo’shimchalar bor, -ta, -tacha, -tadan, -ov kabi. Sonning bu modal formalari predmetning to’dasini. Taxminiy miqdorini, taqsimini, joylashish tartibini ko’rsatadi: beshtadan daftar, III kurs, uchchala talaba. • 4. Hisob so’zlari bilan qo’llanadi. 2 juft tufli, 1 so’m (pul), 1990 yil. www.arxiv.uz

Sintaktik xususiyatlari : • 1. Sifatlovchi aniqlovchi: Sizday ye tti yigitim bo’lsa, 7 iqlimni zabt eta olardim.(O). • 2. Otlashganda (sanoq, tartib, jamlovchi) ega, kesim, qaratqichli- aniqlovchi, to’ldiruvchi: Biri – kuyovu, biri – kelinchak. Bittasi bulbulu, bittasi chechak (¥.¥). Birning kasofati mingga tegar, mingniki tumanga tegar. (M). Yaxshiligimni unutmagin, gap bitta. • 3. Fe’lga bog’langandagi holati: Kibrli Ramozon qoridek odamlar shaharda yuztadan bitta topilar edi (P.T). • 4. Ot, sifat, son bilan ifodalaganda aniqlovchi, ega bo’ladi: sonqsifatqot. qishloqda uchta hashamatli bino savlat to’kib turibdi. • 5. O’zi bog’langan so’zga bo,be aniq olmaydi. • 6. Kesim birgalik nisbati bo’lsa, son, ot bilan birikmaga ega vazifasida bo’ladi: 5 qiz kelishdi. www.arxiv.uz

• 1 soni boshqa sonlarga xos semantik ,grammatik belgilaridan tashqari o’ziga xos xususiyatlarga ega. Avvalo miqdor tushunchasini ifodalaydi. • 1 metr chit,1 kg shakar: Kifoyatxon dasturxonga bir kosa osh,2 ta ravoch keltirdi.(A.q) konteksda konkretlashadi. • 1. Oldin tilga olinmagan ot oldida kelganda gumon:Kattakon yer o’choq oldida bir qariya chirsillab yonayotgan o’tga qarab jimgina o’tiribdi. • 2. Holat bildiruvchi formasi sifat,ravish, ot oldida kelganda kuchaytiradi. • Kuchaytirma ravishlari (juda, g’oyat, nihoyatda) • Kuchaytirma yuklamalar (ham, hatto) kabi. www.arxiv.uz

• Charx urib yeg’ardi. Hakim bir tez yurardi, men esa zo’rg’a qadam bosardim.(S.B.) • Uzun tunlarning birida otam bir qiziq ertak so’zlab berdi.(S.B.) • 3. 1 soni sifatlovchi sifatlanmish orasida kelganda ma’no kuchaytiradi. • Gulnor uchun ulug’ bir baxt shu uchrashuv bo’ldi. • SHunday so’zi kelsa ta’kidlash ma’nosi yanada kuchayadi: Malohat ham shunday bir narsani orzu qilib yurardi. • 4. Ayiruv, chegaralov yuklamalari (gina, faqat) o’rnida qo’llanib, ajratib, ko’rsatib, chegaralash ma’nosini ifodalaydi: Kamtarlik ham bir xislat. • 5. Bir son o’zi bog’lanib kelaetgan so’z bilan "hech kim", "hech qanday" olmoshlari ma’nosida ham keladi: Kunlik normasini bajarmagan bir kishi qolmadi. • 6. Uyushiq bo’lakli gaplarda, qo’shma gaplarda bog’lovchi, ayiruv bog’lovchi vazifasini bajarishi mumkin. www.arxiv.uz

• Bir unga qaraysan, bir menga qaraysan. (uyushgan bog’lovchi) • Bir kattaning gapiga kir, bir kichikning. • Umri bir oqardi, bir qizardi ... • 7. Kesim bo’lib kelganda birlik , birdamlik, o’xshashlik, umumiylik ma’nosini ifodalaydi: • Odamning tili bilan dili bir bo’lsin. Kemaga tushganning joni bir.(M) • Bir so’zi bilan olmosh, ravish, ot, fe’l yasaladi. www.arxiv.uz

Sonning turlari. • Predmetning miqdorini butunicha va qismlarga ajratib, ifodalashiga ko’ra ikki xil bo’ladi: butun, kasr. • 1. Miqdorni, sanoqni, predmetning butunligini saqlagan holda ifodalovchi sonlar butun sonlar deyiladi. • 2. Butunning qismini ifodalovchi sonlar kasr sonlar deyiladi: yarim, chorak, nimchorak. • 3. Butun va kasr son aralash holda qo’llanilsa, kasrli son – aralash son deyiladi: bir butun, o’ndan ikki. www.arxiv.uz

Sonning ma’no turlari . • Sonlar ma’no va grammatik xususiyatlariga ko’ra 2 turga ajratiladi: 1. Sanoq sonlar. 2. Miqdor sonlar. • Sanoq sonlar predmetning, ish-harakatning miqdorini, sanog’ini, sonini anglatadi. Sanoq sonlar predmetlarni donalab, taqsimlab, jamlab, taxmin-chamalab ko’rsatadi. • Sanoq sonlar quyidagi turlarga bo’linadi: • 1. Miqdor sonlar bir turdagi predmetlarning umumiy miqdorini bildiradi: besh, yuz, ming. • Miqdor sonlar hisob so’zlari bilan qo’llanadi. Ular ot turkumiga mansub so’zlardir. Hisob so’zlari quyidagi o’lchov birliklarini bildiradi: www.arxiv.uz

1. donalikni: dona, tup, bosh, tuyoq, ... 2. butunning bo’lagini: tilim, chimdim, lagan, savat, qop,... 3. juft predmetlarni: juft, jo’ra, pora. 4. Og’irlikni: grammm, kilogramm, pud, tsentner, tonna; 5. Uzunlikni: m, mm, km, qadam, qarich, odim, enli; 6. Suyuqlikni: litr, stakan, kosa, xovuch, xo’plam; 7. Pul qiymatini: so’m, tiyin, tanga; 8. Yosh o’lchovini: yosh, kunlik, oylik; 9. Vaqtni: asr, yil, daqiqa, hafta, sutka, kun. www.arxiv.uz

• 2. Dona son. Bir xildagi predmetlarning yakkalab, donalab sanaladigan umumiy miqdorini bildiradi. 2 usul bilan hosil bo’ladi: • morfologik usul: miqdor songa – ta qo’shimchasini qo’shib; • sintaktik usul: miqdor sondan so’ng donalikni bildiradigan hisob so’zlarini keltirib. • 3. CHama son. Predmetning taxminiy miqdorini bildiradi. Miqdor songa –tacha, -larcha, -lab qo’shimchalarini qo’shib va ketma-ket keladigan birlik, beshlik, o’nlik, yuzlik, mingliklarni juftlab hosil qilinadi. • 4. Jamlovchi son bir xildagi predmetlarning donalab sanalishidan kelib chiqadigan miqdorni jamlash orqali ifodalaydi. Miqdor songa – ov, -ovlon, - ala qo’shimchalarini qo’shib hosil qilinadi. • 5. Taqsim son bir xildagi predmetlarning guruhlanish, taqsimlanish miqdorini bildiradi. • Miqdor songa – tadan qo’shimchasini qo’shib, dona sonlarni takrorlash orqali (beshta – beshta, beshta-beshtadan) hosil qilinadi. www.arxiv.uz

Tartib son . • Predmetning joylashish tartibini, sirasini, ish- harakatning bajarilish tartibini bildiradigan sonlar tartib son deyiladi. Tartib son arab va rim raqamlari bilan ifodalanadi: 2000 – yil, 2 –sentyabr ь , XIV bob. • Tartib son otga bog’lanib kelganda sifatlovchi- aniqlovchi, otlashganda esa to’ldiruvchi, kesim bo’lib keladi. –dan qo’shimchasini olib, kirish so’z vazifasini bajaradi. • Tartib sonlar ba’zan daraja, nav, tur ma’nolarini bildirib keladi: 1 – sinf xaydovchisi, 2-nav un, 1-tur o’yinlari. www.arxiv.uz

Sonning tuzilish jihatdan turlari. • Sonlar tuzilishiga ko’ra 3 xil: • 1. Sodda sonlar; bir, ming, ellik. • 2. Murakkab sonlar: bir ming to’qqiz yuz ellik. • 3. Juft sonlar: besh-olti, o’ttiz-qirq, ming- ming. • www.arxiv.uz

Похожие

Ot so’z turkumi

Fe’l - so’z turkumi

Son so‘z turkumi 2

Fe’l so’z turkumi 2

Fe’l so’z turkumi 3