logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Лингвистика
  4. От стилистикаси

От стилистикаси

Загружено в:

28.03.2023

Скачано:

0

Размер:

165.0361328125 KB
Скачать
От стилистикаси Ot turkumiga oid elementlar morfologik qurilishini stilistik nuqtai nazardan tadqiq etishda eng muhim masala so‘zlarning denotativ va konnotativ ma’nolaridagi chegarani to‘g‘ri aniqlay bilishdadir. Bu ma’nolarning Yuzaga kelishida esa morfologik ko‘rsatkichlar muhim ahamiyat kasb etadi. OTNING MORFOLOGIK BIRLIKLARIOT STILISTIKASI TIL VOSITALARI Ana shu ko‘rsatkichlar ko‘plik, egalik, kelishik va sub’ektiv baho shakllarida namoyon bo‘ladi. KO‘PLIK: nutqda o‘zi qo‘shilib kelagan so‘z bilan birgalikda hurmat, kinoya, piching, kesatish, takror, ta’kid, noaniqlik, kuchaytirish, mubolag‘a, ajratib ko‘rsatish KELISHIK: bosh kelishik, jo‘nalish kelishik, qaratqich kelishik, tushum kelishik, o‘rin-payt kelishik, chiqish kelishik EGALIK: hurmat, umumlashtirish, bir-birining o‘rnida ishlatilishi OTNING MORFOLOGIK BIRLIKLARI EGALIKKELISHIK KO‘PLIK: hurmat, kinoya, piching, kesatish, noaniqlik, takror, kuchaytirish, ta’kid, OTNING MORFOLOGIK BIRLIKLARINUTQIY USLUBLARDA USLUBIY BO‘YOQ SO’ZLASHUV PUBLISISTIK BADIIY ILMIY RASMIYNutqni to‘g‘ri va ta’sirli tuzishda, nutqiy uslublarni maqsadga to‘la muvofiq shakllantirishda uslubiy bo‘yoq alohida o‘rin tutadi. Uslubiy bo’yoq ikki xil bo’ladi: SO’ZLASHUV PUBLISISTIK BADIIY -LAR OTTENKALARI - lar uslublararo chegaralanish xususiyatiga ega, ya’ni ilmiy va rasmiy uslublarda u adabiy til uchun me’yoriy holatda, denotativ ma’noda keladi va ko‘plikni anglatadi. So‘zlashuv, ommabop va badiiy uslublarda konnotativ ma’nolar keng ko‘lamda namoyon bo‘ladi. Sevimli shoirimiz – tahririyatimiz a’zosi Normurod Narzullaevning vafoti safimizga ayriliq soldi. Lekin ko‘nglimizda, qalbimizda ular doimo tirik ular doimo tirik – u kishi doimo tirik – u kishi doimo tiriklar. Dadam! Dadamlar qaytibdur EGALIKKELISHIK KO‘PLIK: hurmat, kinoya, piching, kesatish, noaniqlik, takror, kuchaytirish, ta’kid, OTNING MORFOLOGIK BIRLIKLARINUTQIY USLUBLARDA USLUBIY BO‘YOQ SO’ZLASHUV PUBLISISTIK BADIIY ILMIY RASMIYNutqni to‘g‘ri va ta’sirli tuzishda, nutqiy uslublarni maqsadga to‘la muvofiq shakllantirishda uslubiy bo‘yoq alohida o‘rin tutadi. Uslubiy bo’yoq ikki xil bo’ladi: SO’ZLASHUV PUBLISISTIK BADIIY HURMAT OTTENKASI Ammo har ikkala komponentga ham qo‘shilib dadamlar keldilar deyish stilistik farqlanishni keltirib chiqaradi, ya’ni birinchi so‘zdagi –lar ko‘plikni anglatadi va ikkita dadaning, masalan, o‘z otasi va qaynotasining birgalikda kelganligini anglatadi. dadamlar keldi – ko’plik dadam keldilar. hurmat EGALIKKELISHIK KO‘PLIK: hurmat, kinoya, piching, kesatish, noaniqlik, takror, kuchaytirish, ta’kid, OTNING MORFOLOGIK BIRLIKLARINUTQIY USLUBLARDA USLUBIY BO‘YOQ SO’ZLASHUV PUBLISISTIK BADIIY ILMIY RASMIYNutqni to‘g‘ri va ta’sirli tuzishda, nutqiy uslublarni maqsadga to‘la muvofiq shakllantirishda uslubiy bo‘yoq alohida o‘rin tutadi. Uslubiy bo’yoq ikki xil bo’ladi: SO’ZLASHUV PUBLISISTIK BADIIY TA’KID, KUCHAYTIRISH, MUBOLAG‘A OTTENKALARI U nihoyatda kuchli emotsionallikni ifoda etishi, poetik mahorat namunasiga aylanishi ham mumkin: Umringga achinmagan ketmaydimi chiriblar Badiiy uslubda ta’kid, kuchaytirish, mubolag‘a singari ottenkalar ko‘proq anglashiladi: Shu ko‘zlar Yulduzday abadiy kulsin, Bahor yo‘llaringga to‘shasin chechak TA’KID, KUCHAYTIRISH, MUBOLAG‘A OTTENKALARI Quyidagi misolda u iltifotsiz muomalani madaniy shaklda ifodalovchi kuchli stilistik vositaga aylangan: Ichkari tarafdan keksa bir xodima – eshikochar xola ko‘rinib, Gulshanga salom berdi va “xush keldilar” dedi, Gulshanni ichkari kiritib, eshikni bekladi HURMAT OTTENKASI Ko‘plik o‘rnida birlikni qo‘llash: professor-o‘qituvchilar talaba nigohida; hurmatli o‘quvchim, shu bilan kitobimga oxirgi nuqtani qo‘ydim; hurmatli tomoshabin, endi mana bu lavhaga bir nazar tashlang Bu ham nutqiy ekspressiyaning bir ko‘rinishi sanaladi. EGALIKKELISHIK bosh jo‘nalish qaratqich tushum o‘rin-payt chiqish KO‘PLIK: OTNING MORFOLOGIK BIRLIKLARINUTQIY USLUBLARDA USLUBIY BO‘YOQ SO’ZLASHUV PUBLISISTIK BADIIY ILMIY RASMIYNutqni to‘g‘ri va ta’sirli tuzishda, nutqiy uslublarni maqsadga to‘la muvofiq shakllantirishda uslubiy bo‘yoq alohida o‘rin tutadi. Uslubiy bo’yoq ikki xil bo’ladi: SO’ZLASHUV PUBLISISTIK BADIIY QARATQICH KELISHIK Qaratqich kelishigi shakllariga funksional-uslubiy nuqtai nazardan qaraganda, ularda ba’zan badiiy uslubga xos bo‘lgan variantlrni kuzatish mumkin. Masalan: - (i)m qo‘llaniladi: Axir hayajonlar o‘zligim manim, mayli qalbingga ham ko‘chsin hayajon Yo rab, yozug‘im nedur manim? QARATQICH KELISHIK Bu kelishikning eski o‘zbek tilida –niŋ / -nыŋ, -nuŋ / -ngŋ, -iŋ / -ыŋ, -gŋ / -gŋ shakllari, og‘zaki nutq va mumtoz adabiyotda , sheva va dialektlarda –ning, -tыng, -ting, -ding, -dыng, -tы, -ti, - dы, -i , - in, -nung, -dung, -ing, -mi, -pi kabi shakllari mavjudligi ilmiy manbalarda qayd etilgan. QARATQICH KELISHIK Kelishik qo‘shimchasi variantlarining ma’lum qismi mumtoz adabiyot matnlariga xos. Masalan, qaratqich- qaralmishli birikmaning inversiyaga uchragan holda qo‘llanilishi: Seli ashkim birla tutmish jumlai olamni su, Jumlai olam nekim bu obgun toramni su (Navoiy). Bu an’ana hozirgi she’riyatda ham davom etmoqda: Yarqirar ming bir bahor EGALIKKELISHIK bosh jo‘nalish qaratqich tushum o‘rin-payt chiqish KO‘PLIK: OTNING MORFOLOGIK BIRLIKLARINUTQIY USLUBLARDA USLUBIY BO‘YOQ SO’ZLASHUV PUBLISISTIK BADIIY ILMIY RASMIYNutqni to‘g‘ri va ta’sirli tuzishda, nutqiy uslublarni maqsadga to‘la muvofiq shakllantirishda uslubiy bo‘yoq alohida o‘rin tutadi. Uslubiy bo’yoq ikki xil bo’ladi: SO’ZLASHUV PUBLISISTIK BADIIY O‘RIN-PAYT KELISHIK Ushbu kelishik qo‘shimchasidan badiiy uslubda foydalanish ayrim o‘ziga xosliklarga ega. Masalan, so‘z o‘zagi va qo‘shimcha orasida bitta – n tovushi orttiriladi: Surxoningda anor guli kahrabodiur, Yoboningda bodomlaring talx g‘izodir, Qovun-tarvuz qursog‘inda selitrodur, Kimlar seni bemor etdi, Tabiatingni xor etdi (O.Hojieva. Dardlashuv). EGALIKKELISHIK bosh jo‘nalish qaratqich tushum o‘rin-payt chiqish KO‘PLIK: OTNING MORFOLOGIK BIRLIKLARINUTQIY USLUBLARDA USLUBIY BO‘YOQ SO’ZLASHUV PUBLISISTIK BADIIY ILMIY RASMIYNutqni to‘g‘ri va ta’sirli tuzishda, nutqiy uslublarni maqsadga to‘la muvofiq shakllantirishda uslubiy bo‘yoq alohida o‘rin tutadi. Uslubiy bo’yoq ikki xil bo’ladi: SO’ZLASHUV PUBLISISTIK BADIIY JO‘NALISH KELISHIK – g‘a shaklining qo‘llanilishi biroz farqlanadi. Bu shakl hozirgi adabiy til me’yorlariga mos kelmaydi va shuning uchun eski o‘zbek tilining namunasi sifatida badiy matnlarda va xalq og‘zaki ijodi namunalarida uchraydi: – Haq taolog‘a shukurkim, o‘z pushti kamarimdan bo‘lgan farzandlarimdan yolchitmasa-da, senday shogird ato qildi... JO‘NALISH KELISHIK Jo‘nalish kelishigining –a, -na ko‘rinishlari badiiy nutqqa xoslangan bo‘lib, bu qisqargan shakl poetik talab natijasi bilan yuzaga keladi: Bazm aro yozim bila tufroqqa goh may to‘kung, Kim erur ul ham yaqinkim, to‘kkasiz tufrog‘ima Ul quyosh hajrida za’fim o‘yladurkim, o‘lg‘amen, Soya tushsa nogahon bu jismi betob ustina JO‘NALISH KELISHIK Jo‘nalish kelishigi ma’nosi belgisiz holatda ham anglashiladi va bu jihat so‘zlashuv hamda badiiy uslublarga xoslangan: Kunlarimiz jilg‘alarday o‘tdilar oqib, Maktab bordik og‘ir bo‘lib qoldik daf ’atan EGALIKKELISHIK bosh jo‘nalish qaratqich tushum o‘rin-payt chiqish KO‘PLIK: OTNING MORFOLOGIK BIRLIKLARINUTQIY USLUBLARDA USLUBIY BO‘YOQ SO’ZLASHUV PUBLISISTIK BADIIY ILMIY RASMIYNutqni to‘g‘ri va ta’sirli tuzishda, nutqiy uslublarni maqsadga to‘la muvofiq shakllantirishda uslubiy bo‘yoq alohida o‘rin tutadi. Uslubiy bo’yoq ikki xil bo’ladi: SO’ZLASHUV PUBLISISTIK BADIIY TUSHUM KELISHIK Tushum kelishigi ko‘rsatkichi –ni barcha funksional uslublar uchun meyo’r hisoblanadi. Uning –di/dы, -ti/tы shakllarda qo‘llanilishi buzilgan sheva ko‘rinishlaridir: kitapti ber, tog‘omdi ko‘rdingma TUSHUM KELISHIK – (i)n shakli va belgisiz qo‘llanishi esa badiiyat bilan bog‘liq va adabiy asarlarda faol uchraydi. Masalan: Erka malak, achchig‘lanmam senga. Uchirsang-da ko‘kka Yurak kulin, Achchig‘lanmam senga nozil quyosh, Yondirsang-da umidimning gulin TUSHUM KELISHIK Ularning noo‘rin almashtirilishi stilistik g‘alizlik va noaniqlikni keltirib chiqarishi mumkin. miltik otdi →o‘q uzdi miltiqni otdi →qurolning o‘zini uloqtirib tashladi; bola ko‘rdi →tug‘di bolani ko‘rdi →kimdir qandaydir bolani ko‘rdi; qo‘l qo‘ydi →imzo chekdi qo‘lni qo‘ydi →qo‘lini qayergadir (masalan elkaga) qo‘ydi; ot qo‘ydi →nomladi otni qo‘ydi →otni bog‘likdan bo‘shatdi EGALIKKELISHIK bosh jo‘nalish qaratqich tushum o‘rin-payt chiqish KO‘PLIK: OTNING MORFOLOGIK BIRLIKLARINUTQIY USLUBLARDA USLUBIY BO‘YOQ SO’ZLASHUV PUBLISISTIK BADIIY ILMIY RASMIYNutqni to‘g‘ri va ta’sirli tuzishda, nutqiy uslublarni maqsadga to‘la muvofiq shakllantirishda uslubiy bo‘yoq alohida o‘rin tutadi. Uslubiy bo’yoq ikki xil bo’ladi: SO’ZLASHUV PUBLISISTIK BADIIY CHIQISH KELISHIK Grammatik ko‘rsatkichi –dan bo‘lib, uning mumtoz adabiyotda va shevalarda -din/-don, -tan/-ton, - nan/non kabi ko‘rinishlari mavjudligi haqida ilmiy manbalarda ma’lumotlar mavjud. CHIQISH KELISHIK – din variantida badiiy uslub uchun xoslanganlik kuzatiladi: Topmadi hirgiz bu Mashrab o‘z vujudidin xabar, Bir nazar qilsangki rohat topqusi jonu tanim CHIQISH KELISHIK Og‘zaki nutqda uning -tan/-ton, -nan/non shakllarining qo‘llanilishini rad etib bo‘lmagani holda, uni yozma nutqqa olib kirishni ijobiy hodisa sifatida qarab bo‘lmaydi. CHIQISH KELISHIK Chiqish kelishigi ko‘shimchasi qaratchich kelishigi ko‘rsatkichi bilan sinonim bo‘lishi mumkin: Qani shunaqalardan o‘n mingi, boring, ana mingtasi bo‘lsa! Chiqish kelishigi jo‘nalish kelishigi bilan ham sinonimik munosabatda bo‘ladi. Ammo bu sinonimiya ko‘ra, qaraganda, nisbatan singari ko‘makchilar vositachiligida amalga oshiriladi: aytishidan - aytishi bo‘yicha – aytishicha – aytishiga qaraganda. EGALIK hurmat, umumlashtirish, bir- birining o‘rnida ishlatilishi KELISHIK KO‘PLIK: OTNING MORFOLOGIK BIRLIKLARINUTQIY USLUBLARDA USLUBIY BO‘YOQ SO’ZLASHUV PUBLISISTIK BADIIY ILMIY RASMIYNutqni to‘g‘ri va ta’sirli tuzishda, nutqiy uslublarni maqsadga to‘la muvofiq shakllantirishda uslubiy bo‘yoq alohida o‘rin tutadi. Uslubiy bo’yoq ikki xil bo’ladi: SO’ZLASHUV PUBLISISTIK BADIIY EGALIK OTTENKASI II shaxs ko‘pligi sifatida qaralidgan – ingiz da ko‘plikni ko‘rsatishdan ko‘ra hurmat ottenkasi kuchli: Faqir huzuringizga maslahat so‘rab keldim Siz kimni zurriyotini bozorga olib chiqqaningizni bilyapsizmi? Kimsan, Mirzaxo‘jaboyni zurriyoti! EGALIK OTTENKASI Umumlashtirish ottenkasi seziladi: Hadislarda: qabr ustida o‘tirishdan ko‘ra cho‘g‘ ustida o‘tirib... kiyim va badanlaringiz kuysa, yaxshiroqdir, deyiladi! EGALIK OTTENKASI Ko‘plikni ma’nosini esa – lar o‘z zimmasiga oladi: Purhikmat nasihatlaringiz uchun tashakkur, taqsir, – dedi; Toki rasadxonaga ko‘milgan tilla va javohirlarni, ma’jusiylar va bedinlar bitgan kufr kitoblarni dahriy shogirdlaringiz o‘g‘irlab ketmasin! EGALIK OTTENKASI Badiiy uslub va so‘zlashuv uslubida egalik qo‘shimchalarining almashinib qo‘llanish imkoniyatlari ham mavujd. Ayniqsa I shaxs birligi o‘rnida I shaxs ko‘pligini ishlatish faolligini kuzatamiz: - Unda bizga ruxsat, - dedi takabburona. Pochchamizni so‘rab qo‘yasiz - Biz it bo‘lsak bo‘ynimizdagi tilla zanjiringiz o‘zingizga: yangichasiga aytganda men qizingizni xohlamayman, eskichasiga kerak bo‘lsa – uch taloq qo‘ydim SUB’EKTIV BAHO SHAKLLARI EGALIKKELISHIK KO‘PLIK: OTNING MORFOLOGIK BIRLIKLARINUTQIY USLUBLARDA USLUBIY BO‘YOQ SO’ZLASHUV PUBLISISTIK BADIIY ILMIY RASMIYNutqni to‘g‘ri va ta’sirli tuzishda, nutqiy uslublarni maqsadga to‘la muvofiq shakllantirishda uslubiy bo‘yoq alohida o‘rin tutadi. Uslubiy bo’yoq ikki xil bo’ladi: SO’ZLASHUV PUBLISISTIK BADIIY SUB’EKTIV BAHO SHAKLLARI OTTENKASI Ot so‘z turkumi doirasida qaraladigan sub’ektiv baho shakllarida ham modallik munosabatlari mavjud. Bu kabi kichraytish ma’nosini bildiruvchi -cha, -choq, -loq,-chiq,-chak; erkalash ottenkasini beradigan -gina/-kina/-qina, -xon, -jon, - boy, -bek, -qul, -toy, -oy, -beka, -bekach, -poshsho, -bibi, -pari, - bonu, -niso; kuchaytiruv, kattalashtirish, ulug‘lash, tantanavorlikni ifodalovchi –on, -kon, -vor, -g‘on, -don kabi qo‘shimchalar va affiksoidlar,

Похожие

Юкламалар стилистикаси
Сўз бирикмаси
Сўз бирикмаси. Бошқарув. Мослашув. Битишув
Узбек тилшунослигида СБ ларнинг формал-функционал тахлили ва натижалари
Эга ва кесим гапнинг бош бўлакларидир