Orfoepiya va uning tamoyillari 2 - Лингвистика - Презентации

Orfoepiya va uning tamoyillari 2

Загружено в:

15.04.2024

Скачано:

0

Размер:

86.869140625 KB

Orfoepiya va uning tamoyillari Reja: 1. Orfoepiya haqida 2. Orfoepik meyorlar 3. Boshqa tillardan o’zlashtirilgan orfoepiyalar

Orfoepiya so’zlarni, ularning tarkibidagi tovushlarni, shuningdek, o’zak va qo’shimchalardan iborat so’/ formalarini to’g’ri talaffuz qilish me’yorlari tizimidir. Tilshunoslikning bu tizim haqidagi bo’limi ham orfoepiya deyiladi. Orfoepik me’yorlar aslida xalq jonli tili faktlari asosida yaratiladi — jonli tildagi turlicha talaffuz ko’rinishlaridan adabiy til an’analariga, taraqqiyot traditsiyalariga mos keladiganlari tanlanadi.. Masalan, o’zbek shevalarida bir so’z turlicha talaffuz qilinadi: yo’q-jo’q, ko‘z-go‘z, ota-ata, aka-oka, anor-onar kabi. Hozirgi zamon davom fe’li qo’shimchasi shevalarda –yap(ti), -op(ti), -utti, -vot(ti) shakllarida qo’llanadi: boryapti, boropti, borutti, borvotti kabi. Adabiy tilda shulardan yo‘q, ko‘z, ota, aka, anor boryapti variantlari adabiy talaffuz me’yori (orfoepik norma) sifatida saralangan.

To’g’ri talaffuz nutq madaniyatining muhim belgilaridan biri sanaladi. Adabiy tilda to’g’ri yozish qanchalik muhim bo’lsa, to’g’ri talaffuz ham shunchalik ahamiyatlidir. Shuning uchun ham o’quvchi va talabalarda to’g’ri talaffuz ko’nikmalarining shakl la nt i ri 1 ish iga ta’limning barcha bosqichlarida jiddiy e’tibor beriladi. Q, K bilan tugagan otlarning egalik aflfikslari bilan turlangan shakllari quyidagicha talaffuz etiladi: a) ko‘p bo‘g‘inli so’zlarda qishloq> qishlog’imiz, qishlog’ingiz, qishlog’i; telpak > telpagim, telpaging, telpagi kabi. Birbo‘g‘inli so‘zlarda bunday o’zgarish bolmaydi: o’q > o’qi, tok > toki kabi (yoq, yo’q so’zlari bundan mustasno). Q, K, G, G’ bilan tugagan otlarningjo’nalish kelishigidagi shakllari quyidagicha talaffuz qilinadi: qishloq+ga > qishloqqa, chelak+ga > chelakka, tog’+ga > toqqa, pedagog+ga > pedagokka kabi. Boshqa barcha holatlarda:

Jarangsiz undoshlardan so’ng –ka, jarangli undoshdan va unlidan so’ng –ga talaffuz etiladi: otka, oshka, qopka, ammo uyga, ovga, to/ga, tomga, bolaga, akaga kabi. Fe’llarda: a) ong+la > angla, son+a > sana, yosh+a > yasha kabi; ek+gan > ekkan, ket+gan > ketkan, oq+gan > oqqan, tush+gan > tushkan kabi. Olmoshlarda: u+n+da > unda, bu+n+da > bunda, shu+n+da > shunda (bir «n» orttiriladi), men+ning > mening, sen+ning > sening (bir «n» tushirib qoldiriladi). Fi/>so‘zidan dona son yasalganda, o’zakdagi «r» undoshi «t»ga o’tadi: bir+ta > bitta kabi.

Turkiy tillarda, ma’lumki,/undoshi bo’lmagan, shuning uchun jonli so’zlashuvda arab, fors va rus tillaridan o’zlashgan so’zlardagi «f» ni «p» deb talaffuz qilish hollari uchraydi: ulfat> ulpat, faner> paner, ferma > perma kabi. Hozirgi o’zbek adabiy tilida ularni «f» bilan talaffuz qilish me’yor holiga kelgan. So’z yoki bo’g’in boshida undosh tovushlarning qatorlashib kelishi turkiy tillarga xos bo’lmagan. Bu hodisa keyinchalik boshqa tillardan o’zlashtirilgan so’zlar talaffuziga ham ta’sir qilgan — jonli so’zlashuvda so’z yoki bo’g’in boshida yoxud bo’g’indagi ikki undosh orasida bir unlining orttirilishiga olib kelgan: shkaf> ishkop, stakan > istakon, plan > pilon, traktor> tiraktir kabi. Bunday holat so’z oxirida ham uchraydi: aq/> aqil, fikr> fikir, ilm > Him, hukm > hukum kabi. Hozirgi o’zbek adabiy tilida bunday so’zlarni asl holicha (unli orttirmay) talaffuz qilish orfoepik me’yor sanaladi. Bunday me’yor shu tipdagi so’zlarning yozuvdagi shakiini (imlosini) to’g’ri belgilashga ham yordam beradi Boshqa tillardan o’zlashtirilgan orfoepiyalar

Umumturkiy so’zlarda ikki unli yonma-yon qo’llanmaydi, bu hoi arabtilidan o’zlashgan oila, doir, rais, maorif saodat, mutolaa kabi so’zlar talaffuziga ta’sir qilgan: oila, doir, rais so’zlarida bitta «y» orttirilgan (oyila, doyir,rayis kabi), maorif, saodat, mutolaa so’zlari esa unlilarning diftong- lashuviga — mo.rip, so:dat, mutoia: kabi talaffuz qilinishiga olib kelgan. Keyingi bir asr ichida ms tilidan so’z o’zlashtirishning faollashganligi, ruscha o’zlashmalarning rus tilidagi talaffuz va imlo me’yorlarini o’zbek tiliga aynan singdirish tendensiyasining ustun bo’lganligi o’zbek tilida ikki unli ning so’z tarkibida yonma-yon kelishini orfoepik va orfografik me’yorga aylantirdi: biologiya, geometriya, geologiya, geodeziya va boshqalar. Bu hoi arabcha o’zlashmalarda (oila, doir, rais, maorif, saodat, matbaa, mutolaa kabilarda) ham ikki unlining yonma-yon talaffuz qilinishi va yozilishini me’yor darajasiga ko’tardi

Arab tilidan o’zlashtirilgan ta’na, da’vo, ma’no, e’lon, me’mor, mo’tabar kabi so’zlarning birinchi bo’g’inidagi unlilar arabcha «ayn» tovuShi ta’sirida bo’g’iz artikulatsiyasi bilan cho’ziqroq talaffuz etiladi. Rus tilidan o’zlashgan so’zlarda «i» unlisi o’zbek tilining «i» unlisidan torroq va cho’ziqroq talaffuz etiladi. Qiyos qiling: tish (o’zb.) — tip > ti:p (rus.), //‘/(o’zb.) – tir> //./- (rus.) kabi. Rus tilidan o’zlashtirilgan ko’p bo’g’inli so’zlarning urg’usiz ochiq bo’g’inidagi «i» o’zbekcha «i» dan torroq va cho’ziqroq talaffuz etiladi. Qiyos qiling: bilan (o’zb.) — bilet (rus.), kinoya (o’zb.) — kino (rus.) kabi.

Rus tilidan o‘z!ashtirilgan ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning ürg‘usiz bo‘g‘inidagi «u» qisqa talaffuz qilinadi, ammo o‘zbek tilidagi «u» ayni shu fonetik pozitsiyada ruscha «u»dan ham qisqaroq bo‘ladi. Qiyos qiling: dushman > dbshmen (o‘zb.) — turbina (rus.), muzday > mhzday (o‘zb.) — muzey (rus) kabi. So‘z boshidagi berkitilmagan, urg‘usiz bo‘g‘inda «u» unlisi ruscha so‘zlarda yo‘g‘onroq, o‘zbekcha so‘zlarda ingichkaroq (yumshoqroq) talaffuz etiladi. Qiyos qiling: uklad (rus.) — uxlamoq (o‘zb.), uzual (rus.) — uzum (o‘zb.) kabi.

Ruscha leksik o‘zlashmalarda «u» unlisi yumshoq undoshdan so‘ng o‘ta ingichka (old qator unli tarzida), qattiq undoshdan so‘ng esa yo‘g‘on (orqa qator unli tarzida) talaffuz qilinadi. Qiyos qiling: abajur va manikur (aöaMyp ea Manuiaop), ultimatum va kastum (yribmuMamyM ea KocmioM), plug va salut (nrtye ea can tom) kabi. Rus tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlarda yumshoq undoshdan keyin kelgan «u» o‘zbekcha «u» dan ham ingichkaroq va yumshoqroq talaffuz etiladi. Qiyos qiling: burro (o‘zb.) — byuro (rus.) kabi. Ruscha leksik o‘zlashmalarning urg‘usiz bo‘g‘inidagi «e» unlisi o‘zbekcha «e» dan ancha tor («i» ga yaqin) talaffuz etiladi: telefon > tilifon, televizor > tiliviz.br, adres > adris kabi. Rus tili orqali o‘zlashgan so‘zlarda «a» unlisi o‘zbekcha «a» dan yo‘g‘onroq talaffuz etiladi. Qiyos qiling: kana (o‘zb.) — kanal (rus.) kabi.

E’tiboringiz uchun tashakkur!!!

Похожие

So’z birikmasi va uning turlari 2

O‘zbek tilida fonetika, orfoepiya, grafika va orfografiya

Ega va uning ifodalanishi

Bo’lajak kasbim. Matn va uning ko’rinishlari. Dialogik matn va uning turlari

Morfemika 2