O‘zbek tilida fonetika, orfoepiya, grafika va orfografiya - Лингвистика - Презентации

O‘zbek tilida fonetika, orfoepiya, grafika va orfografiya

Загружено в:

16.05.2024

Скачано:

0

Размер:

3775.5068359375 KB

O‘ZBEK TILIDA FONETIKA, ORFOEPIYA, GRAFIKA VA ORFOGRAFIYA

Fonetika ( yunoncha : phonetikos — tovushga, tovush chiqarishga oid; tovushli, ovozli) — 1) tilshunoslikning nutq tovushlarining hosil boʻlish usullarini va akustik xususiyatlarini; boʻgʻin, nutqning pauza bilan ajraluvchi qismlarini oʻrganuvchi boʻlimi. F ONETI K A

Or f og r aﬁ y a So’z asosi va qo’shimchasini to’g’ri yozish haqidagi qoidalar tizimi, yig’indisi orfografiya deyiladi. Orfografiya adabiy tilning yozma shakliga xosdir. Orfoepiya va grafika bo`limlari bilan uzviy bog’liqdir .

Orfoepiya yunoncha "to'g'ri nutq" degan ma'noni anglatadi. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, atamaning o'zi ikkita ma'noga ega. Ulardan birinchisi til me'yorlari bo'lib, ular orasida talaffuz va super-segment mavjud. Ikkinchi maʼno esa, bu tilshunoslikning ogʻzaki nutqning asosiy qoidalarini oʻrganuvchi boʻlimlaridan biri ekanligidir. OR F O E P I Y A

GRAFI K A Grafika (grekcha grapho – yozmoq degani) tilshunoslikning bir bo’limi bo’lib, unda fonetik-fonologik, leksik va morfologik birliklarni ifodalash uchun qo`llanadigan optik-grafik (ingl. optic – qaraydigan, ko`radigan degani ) belgilar haqida so`z yuritiladi

Fonema Fonema – tildagi ma’nodor birliklar bo’lmish so’z va marfemalarni tashkil etuvchi va ularni farqlash uchun xizmat qiluvchi , tilning eng kichik, o’zi mustaqil ma’noga ega bo’lmagan (bir planli) birligidir. Masalan, qol, qul, qo’l; tor, tog’, tok, tol; boy, bor, bog’ so’zlarida o, u, o’, r, g’, k, l; y, r, g’ fonemalariga ko’ra ma’no farqlangan.

TOVUSH VA HARF Harf - tovushning yozuvdagi shartli belgisi hisoblanadi. Nutq tovushlarini talaffuz qilamiz va eshitamiz harflarni ko’ramiz va yozamiz. Tovushlarning hosil bo’lishida o’pkadan chiqayotgan havoning og’iz bo’shlig’ida to’siqqa uchrab yoki uchramasdan chiqishi muhim rol o’ynaydi. Harflar esa qo’l yoki turli texnik vositalar yordamida yoziladi. Harflar davriy ahamiyatga ega. Masalan, arab, lotin, kirill yozuvlarida «t» harfi har xil (T, ٺ ) yoziladi , lekin t tovushi yagona artikulyasion bazaga ega.

Qator undosh—bir bo'g'inda yonma-yon ikki xil undosh kelgan so'zlar qator undoshli so'zlardir. M: traktor, broker, krem, stakan. Bir bo'g'inda ikki xil undosh kelmasa ular qator deb olinmaydi. M: paxta, nimcha, o'simlik. Bir tovushni ifodalagan harflar qator undoshlar hisoblanmaydi. M: dengiz, singil. Qo'sh undosh—bir xil undoshning yonma-yon kelishi. M: achchiq, muammo, katta, gramm .QATOR VA QO’SH UNDOSHLAR

Bo’g’in va uning turlari Ochiq bo'g'in—unli bilan tugagan yoki bir unlidan iborat bo'ladi. M: bola, fotografiya, a’lo. Yopiq bo'g'in—undoshlar bilan tugagan bo'g'inlarga yopiq bo'g'in deyiladi. M: daftar, maktab, avval, baxt.

Bo’g’in ahamiyati haqida. Bo`g`inning til va nutqdagi ahamiyati quyidagilardan iborat:So`zning, xususan, fonetik so`zning shakllanishida «qurilish materiali» va qoliplovchi vazifalarni bajaradi. Ayrim tillarda bo`g`inning distinktiv (tafovutlash, farqlash) funksiyasi ham bor. Masalan, koreys, vetnam, xitoy tillarida bo`g`in ohang turiga qarab so`z ma’nosini farqlaydi, O`zbek tilida bo`g`inning bu funksiyasi kuchsizroqdir.

Urg’u va uning turlari Urg`u so`z tarkibidagi bo`g`inlardan birining boshqasiga nisbatan kuchliroq ovoz bilan aytilishi yoki gaplardagi ayrim bo`laklarning, nutq oqimidagi ayrim frazalarning maxsus ohang bilan ta’kidlanishidir. Urg`u muayyan til fonetik-fonologik tizimining supersegment birligi sanaladi.

TURLARI Tilning qaysi sathidagi birliklarga aloqador bo`lishiga ko`ra urg`uning quyidagi tiplari o`zaro farqlanadi: 1) so`z urg’usi; 2) sintagma urg`usi; 3) ayiruv (ta’kidlov) urg`usi.

S O ‘Z URG’USI So`z urg`usi bevosita so`zga aloqador bo`lgan, so`z tarkibidagi bo`g`inlardan biriga tushadigan urg`udir. Fonetik tabiatiga, tushadigan o`rniga va harakat qilish belgisiga ko`ra so`z urg`usi har xil bo`ladi.

S i n t a g m a U r g ’ u s i Sintagma urg`usi – nutq oqimining ma’no jihatdan muhim bo`lgan qismini (sintagmani) alohida ta’kidlash, ajratish uchun qo`llangan urg`u. Sintagmani aniqlash mezoni ikkitadir: a) semantik mezon; b) sintaktik mezon. Bu mezonlar sintagmaning grammatik-semantik jihatdan yaxlit bir butun konstruksiya ekanligidan kelib chiqadi.

Ayiruv ( ta’kidlov ) urg`usi Ayiruv urg`usi – gap bo`laklaridan birini alohida ta’kidlash uchun yoki so`zlovchining his-hayajoni, voqelikka munosabatini maxsus ifodalash maqsadida qo`llanadigan urg`u . u ikki turga bo`linadi: logik urg`u (mantiq urg`usi) va emfatik urg`u.

E’tiboringiz uchun rahmat!

Похожие

O‘zbek tilida vazifadosh so‘zlar

O‘zbek tilida punktuatsiya va poetika munosabatlari

O‘zbek tilida tinish belgilari sinonimiyasi

Orfografiya va punktuatsiya

Ona tili fanini o‘qitishning maqsad va vazifalari