Nutq madaniyati. Nutqning kommunikativ sifatlari - Лингвистика - Презентации

Nutq madaniyati. Nutqning kommunikativ sifatlari

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

269.216796875 KB

Nutq madaniyati. Nutqning kommunikativ sifatlari

Nutq madaniyati avvalo, to‘g‘ri, adabiy til me’yorlariga amal qilgan holda so‘zlashdir. Shunga ko‘ra nutq haqidagi quyidagi fikrlarga e’tibor beraylik:

 Agar nutqda adabiy til me’yorlariga amal qilingan bo‘lsa, bunday nutq to‘g‘ri nutq dir.  Agar nutqda adabiy tilga begona bo‘lgan, shu tilga o‘zlashmagan so‘zlar, gap qurilishlari … o‘rin olmasa, bunday nutq sof nutq dir.

 Agar nutqda ko‘p va har xil adabiy til belgilaridan (ifoda vositalaridan) foydalanilgan bo‘lsa, bu nutq boy nutq hisoblanadi.  Agar nutqni tashkil etgan so‘zlar, so‘z birikmalarining ma’nolari ular ifodalagan tushunchalar hajmiga to‘g‘ri kelsa, mos bo‘lsa, bunday nutq aniq nutq dir.

 Agar nutq tuzilishiga kirgan so‘z, so‘z birikmalariga xos ma’nolarning aloqasi mantiq qonunlariga, tafakkur qonunlariga zid bo‘lmasa, bunday nutq mantiqli nutq dir.  Agar nutq til vositalarining yaxshi tanlab joylashtirilishi orqali tuzilib, faqat tinglovchining ongigagina ta’sir etib qolmasdan, unga his-hayajon ham bag‘ishlasa, tinglovchining diqqatini tortsa, qiziqtirolsa, bunday nutq ifodali nutq dir.

 Agar nutq tuzilishi tinglovchi ongiga ta’sir qilish bilan birga unda borliq haqida ma’lum bir aniq tasavvur sezdirsa, o‘sha narsani ko‘z oldida gavdalantirsa, bu nutq obrazli nutq bo‘ladi.  Agar nutq tinglovchi ongining ko‘p tomonlarini egallab olib, uni so‘zlovchiga mahliyo, tobe qilib qo‘ysa, bunday nutq ta’sirli nutq dir.

 Agar nutq o‘z o‘rnida, o‘z vaqtida, o‘z janrida, vazifasiga ko‘ra tuzilgan bo‘lsa, shu sharoit yoki vaziyatlarga mos kelsa, bunday nutq jo‘yali nutq dir.  Agar nutqning til tuzilishi tinglovchining qabul qilinishini osonlashtirishga xizmat qilsa, bunday nutq tushunarli nutq hisoblanadi.

Aytilgan fikrlarga bog‘liq holda nutqning asosiy kommunikativ sifatlari borasida to‘xtalamiz.

Nutqning quyidagi kommunikativ sifatlari mavjud:  Nutqning to‘g‘riligi;  Nutqning aniqligi;  Nutqning tozaligi;  Nutqning ta’sirchanligi;  Nutqning boyligi va rang-barangligi;  Nutqning qisqaligi;  Nutqning ifodaliligi;  Nutqning maqsadga muvofiqligi;  Nutqning mantiqiyligi.

Nutqning to‘g‘riligi  Nutqning to‘g‘ri bo‘lishi, eng avvalo, uning adabiy til me’yorlariga muvofiq kelishidir. U asosan ikki normaga - urg‘u va grammatik normaga qat’iy amal qilishni talab qiladi. Urg‘uning to‘g‘ri qo‘yilishi fikrning to‘g‘ri tushunilishi bilan bog‘liq. Bu - so‘z urg‘usiga ham, mantiqiy urg‘uga ham aloqador fikr. (Qiyos: Onasiz / bola o‘ynamas. Onasiz bola / o‘ynamas.)

 Grammatik normalarga rioya qilish deganda gap tuzish qoidalaridan to‘g‘ri foydalanish, o‘zak va qo‘shimchalar o‘rtasidagi bog‘lanishning tabiiyligi, ega-kesim mosligi, ikkinchi darajali bo‘laklarning ularga bog‘lanish qonuniyatlari kabilarni e’tiborga olish kerak bo‘ladi. (-ni/-ning, -ga/-da, -li/- lik va b.)

Nutqning aniqligi  «nutq – voqelik» va «nutq – tafakkur» munosabati asosida belgilanadi. (B.Golovin «Основы культуры речи») Aniqlik – bu so‘zning o‘zi ifodalayotgan voqelikka mutlaqo mos kelishidir. Bunda lug‘aviy birlik (so‘z, ibora)larni tanlashga alohida ahamiyat berish kerak.

Nutqning tozaligi  Bunda nutq adabiy til normasiga mos kelishi, g‘ayriadabiy til unsurlaridan holi bo‘lishi kerak. Bunga ta’sir qiluvchi lisoniy unsurlar: dialektizmlar, varvarizmlar, kanselyarizmlar, parazit so‘zlar, vulgarizmlar va boshqalar.

Nutqning ta’sirchanligi  Tinglovchi va o‘quvchi e’tiborini qozonadigan xususiyatlar e’tiborga olinadi. Eng avvalo, notiqning mavzu doirasida yetarli bilimga ega bo‘lmasligi nutqning ta’sirchan bo‘lishiga to‘siq bo‘ladi. Tinglovchining bilim darajasi, yoshi, hattoki kayfiyatini e’tiborga olish zarur bo‘ladi. Vaqtning hisobga olinishi ham kerak. So‘zlovchining o‘z nutqiga munosabati ham muhim. O‘ta rasmiyatchilikdan qochish, hayotiy misollarga ham murojaat qilish nutqning ta’sirchan bo‘lishida alohida ahamiyatga ega.

Nutqning boyligi va rang- barangligi  Nutqning boyligi va rang-barangligini ta’minlashda lug‘aviy birliklar (so‘zlar), frazeologik birliklar (iboralar) va sintaktik vositalar (sintaktik sinonimlar, sintaktik variantlar, inversiya)dan unumli foydalanishga alohida e’tibor talab qilinadi. Shuningdek, so‘z yasash imkoniyatlaridan maqsadli foydalanishga, intonatsiyaga ham e’tibor berish muhim. Bunda nutq uslublarining o‘ziga xos jihatlari nazarda tutiladi.

Nutqning qisqaligi  Aytilayotgan fikrning qisqa shaklda bayon etilishi ham muhim. Haddan ziyod uzun shaklda tuzilgan gaplar ba’zan mantiqan chalkashliklarga olib keladi. Shuningdek, o‘quvchi yoki tinglovchini toliqtirish bois zerikarli bo‘ladi. Nutq qisqa bo‘lsa, tegishli fikr aniq sodda shaklda ifodalansa, ko‘pincha maqsadga muvofiq bo‘ladi. aforizmlardan foydalanish ham nutqiy qisqalik namunasi hisoblanadi.

Nutqning ifodaliligi  Nutqning bu xususiyati uning ta’sirchanligi va samaradorligini oshiruvchi vositadir. Bunda nutqqa ifodalilik va obrazlilik baxsh etuvchi turli tasviriy vositalar (o‘xshatish, epitet, metonimiya, metafora, sinekdoxa, allegoriya va b.) bilan birgalikda kontekstual nutqiy vositalar (nutqning tovush tomonidan muvofiqligi, ifodali intonatsiya, nutqni dialoglashtirish va intimlashtirish; intonasion va psixologik pauza) kabilarga e’tibor qaratiladi.

Nutqning maqsadga muvofiqligi  Nutqning bu xususiyati fikrning ijtimoiy asoslari bilan bog‘liq. Bunda mavzu va nutqiy muvofiqlikni ta’minlash uchun axborotning mohiyatidan tashqari quyidagilar muvofiqligi muhim sanaladi: nutqiy uslub va nutqiy maqsad muvofiqligi, predmet va mazmun, adresat va auditoriya, til vositalari va adabiy norma, til vositalari va stilistik talab o‘rtasidagi muvofiqlik.

Nutqning mantiqiyligi  Nutqning mantiqiyligi uning asosiy sifatlari – aniqlik va to‘g‘rilik bilan chambarchas bog‘liq. Chunki grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzilmagan nutq mantiqning buzilishiga olib keladi. Manitqiy izchillikning buzilishi esa tinglovchi va o‘quvchiga aytilayotgan fikrning to‘g‘ri yetib bormasligi, ba’zan umuman tushunilmasligiga olib keladi. Bunda so‘zlovchi yoki yozuvchidan tilni yaxshi bilishdan tashqari keng dunyoqarashga, mulohaza yuritayotgan mavzu doirasida chuqur bilimga ega bo‘lishi talab etiladi.

 Nutq mantiqiyligining asosiy sharti – bu leksik-semantik va sintaktik normaga amal qilishdir. So‘z tartibiga amal qilish ham muhim. Xullas, yaxlit bir tizimda, fikriy izchillikda tuzilgan nutqni mantiqiy nutq deb atash mumkin.

 Yuqorida ta’rifi keltirilgan sifatlar orqali har qanday o’qituvchining nutqi ta’sirchan va darsi unumli o’tadi.

 E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!

Похожие

Nutq madaniyati

Tarjimada nutq madaniyati

Nutq madaniyati fanining predmeti va vazifalari

Tilning tasviriy vositalari va nutq madaniyati

Notiqlik san’ati va nutq madaniyati shakllanishining tarixiy ildizlari