Kásiplik qarım-qatnas procesi. Qarım-qatnas texnikası hám onıń quramlıq bólimleri - Лингвистика - Презентации

Kásiplik qarım-qatnas procesi. Qarım-qatnas texnikası hám onıń quramlıq bólimleri

Загружено в:

19.03.2024

Скачано:

0

Размер:

482.97265625 KB

Kásiplik qarım-qatnas procesi. Qarım-qatnas texnikası hám onıń quramlıq bólimleri Jоbа:  Qаrаqаlpаq tiliniń tálim prоcesinde jámiyetlik rаwаjlаnıwǵа bаylınslı hаldа rаwаjlаnıp jetilisip bаrıwı.  Qаrаqаlpаqstаn respublikаsındа keyingi jıllаrdа milliy ǵárezsizligimiz sebepli júz berge tiykаrǵı jámiyetlik ózgerisler hám оlаrdıń sáwleleniwi.  Аtаmаlаr mаshqаlаsı hám оlаrdıń sóylew mádeniyatınа tásiri

 Kópshilik aldında shıǵıp sóyleytuǵın hár bir orator tómendegi kórsetpelerge ayrıqsha itibar beriwi kerek: 1. Ózi toqtalmaqshı bolǵan temanı tereń úyreniw, ózlestirip alıw, ondaǵı máselelerge óz qatnasın anıq belgilep alıw.

2. Óziniń dúnya qarasına iye bolıw, sóz benen is birligi, teoriya menen ámeliyattıń, dialektikalıq birligine erisiw, pikirlerdi ilimiy jaqtan tiykarlaw. 3. Temaǵa juwapkershilik penen qatnas jasaw, onı kópshilik aldında tolıq ashıp beriwge anıqlıqqa dıqqat awdarıw;

4. Lekciyalar, kópshilik aldında shıǵıp sóylewler waqtında tıńlawshılar menen júdá jaqın baylanıs, qatnastı támiyinlew. Tıńlawshılardıń keypiyatın sezip turıw, bul arqalı lektor pikirlerin tek túsinip alıwın támiyinlemesten bul pikirlerge isendire alıw.

5. Hár bir sóylewge jaqsı tayarlıq kóriw, yaǵnıy lekciyanı neden baslaw kerekten baslap ne menen juwmaqlanıwın oylap alıw, máselelerdi ortaǵa taslaw izbe-izligin jaqsı belgilep alıw, olardıń óz ara baylanısın támiyinlew, belgili rejeler yamasa reje konspektler dúzip alıp, ózi ushın arnawlı hám keń toqtawı zárúr bolǵan orınların belgilep alıw hám t.b.

 Orator sóziniń gózlegen maqsetke erisiwi onıń ádebiy til normalarına qanday dárejede ámel qılıwına baylanıslı boladı. Sóziniń baylanıs sıpatların jaqsı bilgen hám adamlar menen sóylesiw payıtında olarǵa ámel qılǵan orator óz sóziniń durıs,

 anıq, kórkem, tásirsheń, logikaǵa sáykes taza bolıwına erise aladı. Eger bul belgilerdiń sapalıq qásiyetlerdiń birewine itibar bermese sóylew stillik jaqtan jarlılanadı, tásirsheńligi kemeyedi, tıńlawshılar da teksttiń mánisin túsinbey qaladı.

 Oqıtıwshı sózine qoyılatuǵın talaplar  Hár bir oqıtıwshı óz sózin oqıwshılarǵa túsinikli, tásirli, kórkem etip jetkeriwge talaplanıwı shárt. Sóylewdiń tásirsheńligine erisiwde tildiń kórkemlew quralları esaplanǵan metafora, metonimiya, sinekdoxa, teńew, epitetlerdiń ornı teńsiz.

 Sóylewde tásirsheńlikti támiyinlew ushın maqallar, naqıllar hikmetli sóz hám ibaralar ásirese frazeologizmlerden keń paydalanıw zárúr.  Kópti kórgen adamlar balalar menen bala bolıp, úlkenler menen úlken bolıp sóylesiwge háreket etedi.

 Insan kewline jol tabıw, onıń muhabbatına erisiw ushın kóp nárse kerek emes, shiyrin sóz, shın kewilden qarım-qatnas bolsa bolǵanı.  «Qaysı pándi oqıtıwına qaramastan, oqıtıwshınıń tiykarǵı quralı, eger solay aytıw múmkin bolsa ketpeni, onıń sózi. Ketpen ótkir bolmasa, jerdiń de, ketpenshiniń de halına maymıllar jılaydı.

 Tap sonday, oqıtıwshınıń sózi jarlı bolsa, onıń bilimi qanshelli tereń hám tolıq bolmasın ózine de azap, oqıwshı biysharaǵa da azap. Ana tilinde puxta, qısqa hám shireli gáp qurıw tájiriybesi hám sheberligi matematika oqıtıwshısı ushın da, ana tili oqıtıwshısı ushın da birdey kerekli qábiylet.

 Ózi de, sózi de gózzal, oqıtıwshı naqıl- maqallarǵa, hikmetli sózlerge bay tili menen oqıwshılardı ózine tartıp, bermekshi bolǵan bilimin jas áwladlar ańına ańsatlıq penen alıp kiredi. Sebebi ana tili milliy qádiriyatımızdı, dúnyanı tereń túsiniwdiń tiykarı («Marifat manzillari», N.Mahmudov, 28-bet).

 Bilim beriw barısında ayrıqsha dıqqat awdarıwdı talap etetuǵın jaǵdaylar:  Tálim sistemasında ilim-pánniń túrli tarawlarında atamalardan paydalanıw sóylewshi yaki jazıwshınıń pikir bildiriwinde málim dárejede qolaylıqlar tuwǵızadı, tıńlawshı yaki oqıwshınıń maǵlıwmatı tez hám anıq, durıs qabıl etip alıwın ańsatlastıradı.

 Atamalardı orınsız hám nadurıs qollanıw bir qatar túsinbewshilikler, qáteler kelip shıǵıwına sebep boladı. Sebebi, tálim processinde málim bir túsinik qáte aytılsa, atamaǵa qáte túsinik berilse, bul óz náwbetinde bir qatar kemshiliklerdiń kelip shıǵıwına sebepshi boladı.

 Tálim sistemasında atamalardı qollanıwda múǵallimnen úlken juwapkershilik talap etiledi. Muǵallim ózi qollanǵan atamanıń mánisin jaqsı bilmese gózlegen maqsetine erise almaydı. Bul bolsa óz náwbetinde tálim sapasına unamsız tásir jasaydı.

 Oqıtıwshı tálim processinde atamalardan paydalanıwda dıqqatlı bolıwı kerek. Bolmasa ol úlken qátege jol qoyıwı múmkin.  Sóz insannıń eń qúdiretli qurallarınıń biri. Óz ornında shın kewilden aytılǵan ápiwayı sóz búgilmeytuǵın kúshke aylanadı.

 «Аtаmаlаrdı qоllаnıwdаǵı kemshilikler hám qátelerdi belgilew nоrmаtivlik mаqsetke muwаpıqlıq principleri tiykаrınаn kelip shıqqаn bоlıp, sóylew mádeniyatınıń ulıwmа tаlаplаrınа bоysınаdı. Bundаy qáte kemshiliklerdi B.N.Glоvin óziniń «Оsnоvı kulturı rechi» kitаbındа tómendegishe tоpаrlаrǵа bólip kórsetedi:

 1) аtаmаlаrdа kóp mánilikke itibаr bermewligin  2) sóylew dúzilisinde аtаmаnıń tiykаrǵı mánisin shette qаldırıp, bаsqа mánilerin itibаrdı kúsheytip jiberiw.

 3) málim bir qоrshаwdа termin menen оnı qоrshаp аlǵаn sózler mánileri аrаsındа lоgikаnıń bаylаnısınıń támiyinlenbegenligi.  4) аtаmаnı ilimiy pаydаlаnıwdа оnıń qásiyetine sáykes kelmeytuǵın túsinik penen bаylаnıstırıw;

 5) teksttiń birinshi bólimi menen keyigi bólimlerinde qоllаnılǵаn bir аtаmа sáwlelendirilgen túsinikler оrtаsındа qаrаmа-qаrsı lоgikаnıń túsiniktiń kelip shıǵıwı;  6) reаl bаr аtаmаnıń ámelge аtаmа sıpаtındа qоllаnılmаwı;

 7) аtаmаnı qоllаnıwdаǵı аnıqsızlıq;  8) аtаmаnıń málim tiykаrǵı mánisin tıńlаwshı itibаrınаn shette qаndırıp, оnı bаsqа mánisi menen аlmаstırıp qоllаnıw sıyaqlılаr.

 Аtаmаlаrdı qоllаnıwdаǵı bundаy kemshilikler, bir аtаmаnı eki yamаsа úsh túrli qоllаnıw lingivistikаlıq аtаmаlаrdı terminlerdi qоllаnıwdа dа ushırаydı. Mısаlı аktiv sóylew аǵzаlаrı-hárekesheń sóylew аǵzаlаrı- belsendi sоylew аǵzаlаrı yamаsа pаssiv sóylew аǵzаlаrı-hárekesheń emes sóylew аǵzаlаrı-bоsаń sóylew аǵzаlаrı h.t.b.

 Kórkem shıǵаrmаlаrdа, publicistikаnıń jаnrlаrdа jаsаlmа sózler оrınsız sóz qоllаnıwlаr, qáte jаsаlǵаn sózler, jаrlı qısqаrtıwlаrdıń kópligi bul prоblemаnıń qаnshelli dárejede úlken prоblemа ekenligin kórsetedi.

 Qullаsı, ómirimizde túp sоciаllıq refоrmаlаr dаwаm etpekte hám оlаr óz náwbetinde tilimizde de kórinip turаdı. Bul tálim prоcessinde sóz qоllаnıwǵа, sóylew mádeniyatı tаlаplаrınа qаtаń ámel qılıwǵа zárúrlik keltirip shıǵаrаdı.

Sóylew mádeniyatın iyelewdiń usıl hám jolları  Insannıń qatnas quralı bolǵan tildi, sonıń ishinde ádebiy tildi úyreniw hám iyelew tórt túrli jol menen ámelge asadı dep aytıw múmkin.

 1. Tildi tábiyǵıy halda iyelew bunda balanıń óz ana tilin shańaraǵında hám dógerek átirapı tásirinde úyreniwi hám bilim alıwı kiredi. Sol ushın shańaraqta mádeniyatlı sóylew kerek.

 2. Tildi oqıtıw hám úyreniw arqalı iyelew. Buǵan tiykarınan orta hám joqarı mektep tálimi kiredi. Sonday-aq, balalar baqshasındaǵı tálimdi de usıǵan qosıw múmkin. Til hám onıń nızamlılıqları sóylew qaǵıydaları orta mektepte ana tili hám ádebiyat sabaqlarında oqıtıladı.

 Balanıń til úyreniwde basqa pán sabaqlarınıń rolin kemsitip bolmaydı. Tariyx, geografiya, astronomiya, biologiya hátte matematika sabaqlarıda oqıwshılarda sóylew mádeniyatı tájiriybesiniń qáliplesiwinde belgili rol oynaydı (Mısıalı, sóz baylıǵı asadı).

 3. Til hám sóylew mádeniyatın erkin oqıw, óz ústinde shuǵıllanıw arqalı úyreniw. Tildi, sóylew mádeniyatın iyelewde erkin oqıw, til hám sóylew ústinde islew áhmiyetli.

 Bul is eki xarakterde boladı. Birinshi adam tilge tiyisli oqıwlıq hám ádebiyatlar, qollanbalar, sózliklerdi úyrenedi. Ondaǵı til hám sóylewge tiyisli qaǵıydalardı iyeleydi.

 Ekinshi lingvistikalıq emes ádebiyatlardı ózinshe oqıwı hám bul jaǵday onıń sóz baylıǵınıń ósiwine, ádebiy til normaların iyelewine túrtki boladı.

 4. Til hám sóylew mádeniyatın iyelewdiń kórinislerinen biri sóylewge eliklew. Hár bir adam ózinen jaqsıraq, shıraylı, mánili hám ótkir sóyleytuǵın adamlar sózine háwes penen qarawı hám oǵan eliklewge umtılıwı múmkin.

 Bul halda sóylewge eliklew - úlgili til, sóylew mádeniyatın iyelewge umtılıwdıń jollarınıń biri. Úlgili sheber sóylewshiler, ádette radio hám televidenie diktorları, belgili artistler, kórkem sóz atqarıwshıları, jazıwshılar, alımlar arasında ushırasadı.

 Óziniń úlgili sózi menen oqıwshılarda tilge, sóylew mádeniyatına qızıǵıwshılıq oyatqan sheshenler hám jámiyetlik iskerler, lektorlar orta hám joqarı mektep oqıtıwshıları az emes.

 Joqarıda keltirilgen barlıq jaǵdaylardı sóylew mádeniyatın iyelew bul ańlı ráwishte umtılıw hám tınımsız miynet. Solay etip tildi, sóylew mádeniyatın iyelewdiń tómendegi basqıshları bar.

 1. Shańaraq hám dógerek átiraptan úyreniw.  2. Baqsha tálimi.  3. Orta mektep tálimi.  4. Joqarı mektep tálimi.

 Etiket francuz tilinen alınǵan sóz bolıp, ádep-ikramlılıq qaǵıydaları degen túsinikti ańlatadı.  Adamnıń tárbiya kórgenligi, mádeniyatlılıq dárejesi, iskerlik uqıbı onıń etiketti biliwine, yaǵnıy ádep- ikramlılıq qaǵıydaların qay dárejede saqlawına qaray bahalanadı.

 Sóylew etiketi qádelerin biliw, onı basshılıqqa alıw adamnıń ózine degen isenimin oyatadı qolaysız jaǵdaylarǵa túsip qalıwdan qutqaradı.  Sózdi sóylegen sóylewshi óziniń sózin tıńlawshıǵa zıyan keltirmeytuın etip dúziwi kerek.

 «Bir jaqsı sóz, mıń sógisten artıq», «Jaman tınıshlıq, qayırsız jánjelden jaqsı», «Jaqsı sózge jan semiredi, jaman sózge jan sekiredi», «Jaqsı sóylegen as jer, jaman sóylegen tas jer», «Adamnıń júzine qarama, sózine qara», «Jaqsınıń sózi mazalı, jamannıń sózi ızalı».

Dıqqatlarıńız ushın raxmet!

Похожие

Tarawda qaraqalpaq tilinde óz ara qarım-qatnas hám kommunikaciya procesi

Sóylew mádeniyatı. Sóylewdiń tazalıǵı

Til biliminiń basqa ilimler menen baylanísí

Qaraqalpaq tili – mámleketlik til qaraqalpaq jaziwi hám oniń tariyxi

Tarawlarǵa tiyisli terminler sózligi. Sózlikte terminlerdiń túsindirmesi