Qaraqalpaq tili – mámleketlik til qaraqalpaq jaziwi hám oniń tariyxi - Лингвистика - Презентации

Qaraqalpaq tili – mámleketlik til qaraqalpaq jaziwi hám oniń tariyxi

Загружено в:

23.03.2024

Скачано:

0

Размер:

681.13671875 KB

TEMA: QARAQALPAQ TILI – MÁMLEKETLIK TIL QARAQALPAQ JAZIWI HÁM ONIŃ TARIYXI

Qaraqalpaq tili – mámleketlik til Til – hár bir millettiń biybaha baylıǵı. Ol hár bir milletti siyasiy, ekonomikalıq, ilimiy, mádeniy alǵa ilgeriletiwde, onıń áwladlarǵa ótip kiyatırǵan mádeniy baylıqların saqlawda áhmiyetli qural xızmetin atqaradı. Qaraqalpaq tili - Qaraqalpaqstan Respublikasında jasawshı qaraqalpaq xalqınıń ana tili. Ol Qaraqalpaqstan Respublikasınıń qorǵawında bolıp, bul haqqında arnawlı nızam shıǵarılǵan. Bunda qaraqalpaq tiliniń Qaraqalpaqstan Respublikasınıń pútkil aymaǵında qaraqalpaq tiliniń mámleketlik til sıpatında qollanılıwına huqıq tiykarların belgileydi. Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyliginiń beriliwi respublikanıń aymaǵında jasawshı milletlerdiń hám xalıqlardıń ana tiliniń qollanıwında olardıń konstituciyalıq huqıqların sheklemeydi. Bul nızam jeke adamlardıń arasındaǵı qarım- qatnasıqlardıń, áskeriy bólimlerde, diniy hám dástúriy úrp-ádetlerdi belgilewde tillerdiń qollanılıwın qatań bir tártipke salıp taslamaydı.

Til haqqındaǵı Nızam 1989-jılı 1-dekabrde Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarı Keńesiniń sessiyasında ne mámleketlik til biyligi berildi hám ne mámleketlik til biyligi berilgen kún 1989-jılı 1-dekabr dep qabıllandı. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik til haqqındaǵı Nızamınıń 1-statyasındá «Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili bolıp tabıladı. Qaraqalpaqstan Respublikası óziniń aymaǵında tilge baylanıslı barlıq máselelerdi sheshiw huqıqına iye»,- dep kórsetilgen. Bul til erkinligin, tillerdiń aldaǵı waqıtları rawajlanıwın támiyinleydi. Ana tilimizge mámleketlik til biyliginiń beriliwi Respublikamızda jasap atırǵan basqa millet hám xalıqlardıń tilin paydalanıwdı kemsitpeydi. Bul haqqında nızamnıń statyasında bılay jazılǵań «Qaraqalpaq hám ózbek tillerine mámleketlik til statusınıń beriliwi Respublika aymaǵında jasap atırǵan milletler hám xalıqlardıń óz ana tilin rawajlandırıwda Konstituciyalıq huqıqların kemsitpeydi».

Qaraqalpaq tilinıń kelip shıǵıwı Qaraqalpaq tili shıǵısı boyınsha altay tilleri semyasınıń túrkiy tiller toparına kiredi. Qaraqalpaq milletiniń payda bolıwı menen onıń tili qáliplesti. Qaraqalpaq milleti yamasa qaraqalpaq ataması XIV- XVI ásirlerde Noǵaylı ordasınıń tarqawı menen payda boldı. Qaraqalpaq xalqınıń ana tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń rásmiy mámleketlik tiline aylandı. Qaraqalpaq milliy tili respublikamızdıń nızam shıǵarıw, xalıq bilimlendiriw islerinde, ilim hám mádeniyat tarawlarında, baspasóz, telekórsetiw hám mámleketlik mekemelerde keń qollanılatuǵın boldı. Qaraqalpaq jazba tili XX ásirdiń basında-aq orta Aziya xalıqları ushın ortaq shaǵatay jazıwı tiykarında payda boldı. Qaraqalpaq xalqınıń bul eski jazba tili qaraqalpaq ádebiy tiliniń eski jazıwı retinde úyreniledi. Demek, qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń payda bolıwı hám qáliplesiwi qaraqalpaq milletiniń qáliplesiwi menen tikkeley baylanıslı.

Jazba ádebiy til Jazba ádebiy til – tildiń fonetikalıq hám grammatikalıq normaların qatań saqlaǵan onıń eń joqarı túri bolıp esaplanadı. Ádebiy tildiń jazba hám awızeki sóylew túrleri házirgi waqıtta radio hám telekórsetiwdiń, gazeta-jurnallardıń, mámleketlik mekemelerdiń, mádeniy orınlardıń áhmiyetli qatnas quralı retinde xızmet etedi. Sonlıqtan sawatlı hám mádeniyatlı insan ádebiy tildiń qádirine jetip, onıń qaǵıydaların jazıw hám sóylewde durıs hám tilge bolǵan húrmetti arttıradı, sóylew mádeniyatlılıǵın támiyinleydi. Qaraqalpaq til bilimi XX ásirdiń 30-jıllarında qáliplesti. Bul dáwirlerde boyınsha N.A.Baskakovtıń «Краткая грамматика каракалпакского языка» degen miyneti 1932-jılı Tórtkúlde basılıp shıqtı. Bunnan soń 30-jılları S.E.Malovtıń «Заметки о каракалпакском языке», E.D.Polivanovtıń «Некоторые фонетиchеские особенности в каракалпакском языке» degen kólemli maqalaları basılıp shıqtı.

Qaraqalpaq til biliminiń rawajlanıwınınıń keyingi basqıshı 50- jıllarǵa tuwra keledi. Bul dáwirlerde N.A.Baskakovtıń «Каракалпакский язык» degen eki tomlıq akademiyalıq grammatikası basılıp shıqtı. Bunıń I tomı dialektologiyalıq materiallarǵa arnalǵan, al II tomı bolsa fonetika hám morfologiyaǵa arnalǵan. Házirgi dáwirde qaraqalpaq til biliminiń hár bir tarawı boyınsha belgili qánigeler bar. Máselen, fonetika tarawı boyınsha akad. A.Dáwletov, leksikologiya tarawı boyınsh prof. E.Berdimuratov, morfologiya tarawı boyınsha A.Bekbergenov, A.Najimov, sintaksis tarawı boyınsha M.Dáwletov, E.Dáwenov, dialektologiya tarawı boyınsha D.S.Nasırov, O.Dospanov, til tariyxı tarawı boyınsha akad. H.Hamidov, Sh.Abdinazimov hám t.b. bar. Qaraqalpaq tiliniń izertleniwi

Qaraqalpaq jazıwı tarixında tómendegi álipbeler qollanıldı: 1) 1924-1928-jıllar: arab jazıwına tiykarlanǵan álipbesi 2) 1928-1940-jıllar: latın jazıwına tiykarlanǵan álipbesi (32 hárip) 3) 1940-1960-jıllar: kirill álipbesi qabıl etildi (35 hárip) 4) 1960-1996-jıllar: kirill álipbesi (ú, w, ó, ǵ, á, ń qosılǵan 41 hárip) 5) 1996-2009-jıllar: latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesi (32 hárip) 6) 2009-2016-jıllar: latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesi (c, ch háripleri qosılǵan 34 hárip: bundaǵı ózgeris sóz basında kelgende e>ye, o>wo, ó>wó túrinde jazıldı. Máselen, ye lshi, wo rın, wó simlik) 7) 2016-jıldan házirge shekem: latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesi (34 hárip: bunda sóz basında kelgende e>e ( e lshi), o>o ( o rın), ó>ó ( ó simlik) túrinde, al A’a’>Áá (ka’n>kán); O’o’>Óó (so’z>sóz); U’u’>Úú (ju’da’>júdá); N’n’ >Ńń (tan’ >tań); G’g’ >Ǵǵ (bag’ >baǵ); I’i’ >Íı (ji’l >jıl) túrinde jazıldı. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı

2016-jıl 10-iyunda qabıl etilgen házirgi hárekettegi álipbe

1. Til ne ushın jámiyetlik qubılıs dep ataladı? 2. Qaraqalpaq tili haqqındaǵı Nızam qashan qabıl etildi? 3. Qaraqalpaq jazıwı qanday tariyxıy basqıshlardı bastan keshirgen? 4. Latınlastırılǵan qaraqalpaq álipbesinde qanday ózgerisler bar? 5. Til haqqında Nızam hám Konstituciya statyalarınan konspekt islew, tilge qatnaslı naqıl-maqallar toplaw. TAPSÍRMA

1. Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Фонетика. Нөкис, «Билим», 2005. 2. Da’wletov M., Abdinazimov Sh., Da’wletova A. Qaraqalpaq tilinin’ imla so’zligi. No’kis, 2017. 3. Qaraqalpaq tili imla qag’i’ydalari’ ji’ynag’i’. No’kis, 1996, 2011, 2016. ÁDEBIYATLAR

Похожие

Qaraqalpaq tili grammatikasi

Qaraqalpaq tiliniń leksikalıq qatlamları

Sóylew mádeniyatı. Sóylewdiń tazalıǵı

Tarawda qaraqalpaq tilinde óz ara qarım-qatnas hám kommunikaciya procesi

Tarawlarǵa tiyisli terminler sózligi. Sózlikte terminlerdiń túsindirmesi