OITS kasalligi va uning oldini olish chora tadbirlari

OITS kasalligi va uning oldini olish chora tadbirlari

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1117 KB

“ Sog’lom avlod deganda, men faqatgina jismonan baquvvat farzandlarimizni emas, balki ruhan va fikran sog’lom, mustahkam e’tiqodli, ma’lumotli, ma’naviy boy, o’z Vatanini sevuvchi, mard avlodni ham ko’zda tutaman”. I.A.Karimov

Mavzu: OITS kasalligi va uning oldini olish chora tadbirlari Reja: OIV va OITS kasalliglari haqida Kasalliklar tarixi Kasalliklarning yuqish va yuqmaslik yo’llari Yurtimizda bu kasallik statistikasi va oldini olish chora tadbirlari OITSga qarshi kurashishning siymosi bo'lgan qizil bant

OITS Orttirilgan Immunitet Tanqisligi Sindromi

Bir necha yildirki, OIV kasalligi dunyo hamjamiyatini tashvishga solib turgan kasalliklardan biri sanaladi.1981 yilda ilk bora ro’yxatga olingan ushbu infeksiya bugungi kelib pandemiya darajasiga yetdi. Bugun ushbu kasallik kirib bormagan mamlakat, davlat yoki hududning o’zi qolmadi.

OIV nima? OIV- odam immun tanqislik virusi. OIV asosan odamning immun tizimini zararlaydi, oqibatda inson yuqumli kasalliklarga beriluvchan bo’lib qoladi. OIV infeksiyasi yuqumli kasallik bo’lib, u hamma bosqichida yuqumlidir.

OITS nima? OITS-«Orttirilgan Immunitet Tanqisligi Sindromi» bo`lib, odam organizmida immunitet (himoya kuchlarining) yo`qolishi bilan kechuvchi xavfli yuqumli kasallikdir. OITS - OIV infeksiyasining oxirgi (terminal) bosqichi.

OIV va OITS tarixi Dunyo olimlarining fikriga k o’ ra , OITS dastlab Afrika qit'asidan kelib chiqqan bo’lib, k asallikni qo`zg`atuvchi virus ushbu qit'ada yashovchi maymunlardan odamlarga yuq q an va dunyo bo`ylab tarqalgan. OITS to`g`risidagi i lk ma'lumotlar 1981 yillarda AQShda paydo bo`ldi. Kasallik birinchi marotaba beso q olboz erkaklar o`rtasida immunitetni keskin pasayib ketishi natijasida yuzaga kelgan xavfli o`sma kasalligi tufayli aniqlandi.

Kasallikni keltirib chiqaruvchi virus ni esa 1983-yili OITS bilan kasallangan bemorlardan bir-biridan mustaqil ravishda ikki olim: AQSHda Robert Gallo va Fransiyada Lyuk Montan’elar ajratib oladilar. Bir yildan so‘ng bu kasallik Yevropa va dunyoning boshqa mamlakatlarida ham qayd qilingan. Hozir OITS deyarli barcha davlatlarda tarqalganligi uchun u «XX asr vabosi» deb ham ataladi.

OITS “Tarjimai holi”dan satrlar OITS epidemiyasining boshlanish vaqti deb 1970 yillarning oxiri va 1980 yillarning boshi qabul qilindi. 1981 yil 5 iyun - AQSh kasalliklarining oldini olish bo’yicha nazorat markaziga besh nafar fuqaro g’ayrioddiy kasallik bilan og’rigani haqida ilk ma’lumot kelib tushdi. 1982 yil, sentyabr – Matbuotda ilk bor OITS atamasi paydo bo’ldi, unga ta’rif berildi va AQSh hamda G’arbiy Yevropada uning ustidan rasmiy kuzatuv olib borila boshlandi.

1982-1983 yillarda OITSning qonni qayta quyish va giyohvand moddalarni qon tomiri orqali kiritish bilan bog’liqligi aniqlandi. 1985 yil- OIV/OITSning asosiy o’tish yo’llari aniqlandi. 1985 yil- MDH davlatlari hududida OITS bilan og’rigan ilk bemor qayd etildi. 1985 yilda OITS bilan kurashish uchun birinchi dori– azitotimidinning (AZT) birinchi sinovlari boshlandi. Mazkur dori kasallikni butunlay tuzatmasa ham, kasallik rivojlanishini sekinlashtiradi. 1987 yil- Butunjahon Sog’liqni saqlash tashkilotining OITS bo’yicha global dasturi ishlab chiqildi.

1988 yil- BMT tomonidan 1dekabr –Xalqaro OITS ga qarshi kurash kuni deb e’lon qilindi. 1989 yilda aholini va barcha donorlik qonlarini ommaviy majburiy ko’rikdan o’tkazilganligiga qaramasdan, Elista va Rossiyaning janubidagi boshqa shaharlarda deyarli 250 bolaga immunitet taqchilligi virusi yuqqanligi ma’lum bo’ldi. 1996 yil-OITS bo’yicha Vankuverda o’tgan xalqaro konferensiyada OITSga qarshi yangi dori vositalari yaratilgani ma’lum qilindi. 2001 yil- BMT Bosh assambleyasi OITSga qarshi “Global inqiroz-global harakat” dasturini e’lon qildi.

OITS qanday yuqadi? OITS kasalligining yuqish yo`llari juda xilma-xil. Virus bemor odam organizmidagi hamm a biologik suyuqliklar - qon, sperma, qin ajratmasi va ko’krak sutida uchraydi. Shuni ham ta’kidlash zarurki, u so’lak, ko’z yoshi, ter, siydik va najasda ham aniqlangan, l ekin ularda virus konsentratsiyasi juda kam miqdorda bo’lgani sababli, kasallik chaqirish qobiliyatiga ega emas. Kasallik 3 xil yo`l bilan yuqadi. Birinchi - himoyalanmagan jinsiy aloqa orqali- tabiiy yo’l bilan.

Ikkinchi - parenteral, ya’ni sun’iy yo’l, teri va shilliq qavat butunligining buzilishi bilan kechadigan muolajalarda nosteril tibbiy asboblardan foydalanganda, ayniqsa umumiy igna, shprits bilan giyohvand moddalarni qon tomiriga yuborganda, soqol olish uskunalari va tish yuvish vositalari umumiy ishlatilganda, teriga rasm solganda (tatuaj), tekshirilmagan qon va qon mahsulotlari quyilganda, a’zo va to’qimalar ko’chirib o’tkazilganda.

Uchinchisi esa vertikal, tabiiy yo’l, ya’ni OIVni yuqtirib olgan homilador ayoldan homilaga yoki chaqaloqqa yuqishi (OIV bolaga ona qornidaligida, tug’ish jarayonida va tug’ilgandan so’ng ona suti orqali yuqishi mumkin). Virus bilan ko’proq kasallangan xavfli (ya’ni kasallikka moyil) guruhlar vakillari, bular- giyohvandlar, tartibsiz jinsiy hayot kechiruvchilar, fohishalar, mehnat migrantlari, bir so’z bilan aytganda, sog’lom turmush tarzidan yiroq bo’lgan shaxslar.

Quyidagi hollarda OIV infeksiyasi yuqmaydi: Yo’tal yoki aksa urganda; Qo’l berib salomlashish, quchoqlashish yoki o’pishishda; Umumiy idish-tovoqlar orqali; Dush qabul qilishda; Basseynda cho’milganda; Hashorotlar (chivin, burga, bit) chaqqanda;

Hojatxonadan foydalanganda; Eshiklar tutqichini ochib kasal yotgan palataga kirishda; Bemor bilan muloqotda; Telefonda gaplashganda; Auditoriyada ma’ruza eshitishda; Jamoa avtoulovidan foydalanganda.

Orttirilgan Immun Virusining chidamliligi: OlV tashqi muhitning fizik-kimyoviy omillariga o‘ta ta’sirchan. 56°C da 30 daqiqa qizdirilganda OlVning yuqish darajasi keskin kamayadi, yuqori haroratda virus o‘z faoliyatini tezda yo‘qotadi. Virus atseton, efir, etanol, 0,3 % li H 2 0 2 eritmasi, 0,5 % fenol, 0,2 % natriy gidroxlorid va boshqa dezinfeksiyalovchi moddalarga ham o‘ta ta’sirchan. Oftobda quritishga va UB nurlarga nisbatan chidamli. Virusning yuqumliligi uy haroratida 4-6 kun saqlanib qoladi.

OITS kasalligining belgilari: Kasallikning yashirin davri o’rtacha 3-4 haftadan 5-6 oy, hatto 2-5 yilgacha davom etib, so’ng OIV infeksiyasining klinik belgilari namoyon bo’ladi. Bunda kamquvvatlik, ishtaha pasayishi, kechalari terlash, uzoq vaqt sababsiz tana haroratining ko`tarilishi , limfa tugunlari (jag’ osti, qo’ltiq osti, chov) ning kattalashuvi kuzatiladi, terida toshmalar paydo bo’ladi.

Shuningdek, ich ketishi (diareya), sababsiz o`pka shamolashlari (atipik pnevmoniya) h olatlari, odamning keskin ozib ketishi, xavfli o`smalarning rivojlanishi yuzaga keladi. Avj olish davrida bemor sariq kasal, sil, nafas yo’llari va oshqozon ichak tizimini zararlovchi turli kasalliklarga beriluvchan bo’lib qoladi. Tanada yuzaga kelgan boshqa kasalliklarning asorati tufayli inson h ayotdan ko`z yumadi. Kasallik muqarar o`lim bilan tugaydi.

Eslatma: Sog’lomd е k bo’lib ko’ringan odamdan SPID yuqtirib olishingiz mumkin. SPID virusi kirgandan so’ng kasallikning birinchi b е lgilari namoyon bo’lishiga qadar bir n е cha oy yoki yillar o’tishi mumkin, l е kin kasallangan odam jinsiy aloqa yoki igna b е rish orqali boshqalarga xam ushbu kasallikni yuqtirishi mumkin.

Statistika Butunjahon Sog’liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko’ra, bugungi kunda dunyo bo’yicha OIV infeksiyasi bilan yashayotganlar soni 33.4 mln bo’lib, har yili 2.7 mln odam OIV infeksiyasini yuqtirib olmoqda. Shulardan 430 mingini 15 yoshgacha bo’lgan bolalar tashkil etadi. Har yili 2 mln nafar inson u bilan bog’liq asoratlardan vafot etmoqda. 2009 yil 31 dekabrdagi so’nggi rasmiy ma’lumotlarga ko’ra har 100 ming aholidan - Rossiya Federatsiyasida 250.6, Ukrainada – 161.0, Belarusda – 79.5, Qozog’istonda – 20.8, Tojikistonda – 7.2 nafari OIV bilan kasallangan.

OITS kasalligining O`zbekistondagi ahvoli. O`zbekiston Respublikasida OITS epidemiyasi 1987 yildan boshlangan. 1987 yildan 01.11.2003 yilga qadar Respublikamizda 3531 nafar OIV virusi yuqqan shaxslar ro`yxatga olingan. OIV bilan ro`yxatga olingan shaxslarning 60 nafarini chet el fuqarolari tashkil etadi. Respublikada jami qayd etilgan 3531 nafar OIV yuqqan shasxlarning 11 nafari 15 yoshgacha bo`lgan bolalardir, 2916 nafari erkaklar va 615 nafarini ayollar tashkil etadi.

OIV bilan ro`yxatga olingan shaxslarning 473 nafariga kasallik jinsiy yo`l bilan, 1960 nafariga qon orqali,1098 nafariga noaniq yo`l (qaysi yo`l bilan yuqqanligi tekshirilmo q da) bilan yuqqan. Respublikamizda OITS kasalligi natijasida vafot etganlar soni 101 nafarni tashkil etadi. Vafot etganlarning 70 %da atipik pnevmoniya h olati aniqlangan . Biroq rasmiy statistika virus yuqqanlarning real sonini ko’rsatmaydi, chunki haqiqatda rasmiy ro’yxatdan o’tkazilgan OIV bilan zararlangan bir kishiga shifokorlar tomonidan ro’yxatga olinmagan 5-8 virus tashuvchilari to’g’ri keladi.

O`zbekistonda OIV/OITSning tarqalishi ko`lami OIV/OITS – organizmning immun tizimi buzilishi natijasida yuzaga keladigan murakkab va o`limga olib boruvchi kasallik. Uning kechishini antiretrovirus terapiyasi vositasida sekilnlatish mumkin, biroq davolab bo`lmaydi. Bunday davolash hali ham juda qimmatga tushadi. Shu bois OITS bilan kasallanganlarning ko`pchiligi o`ladi. Yigirmanchi asrning oxirida paydo bo`lgan va salomatlikka, ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishga hamda bashariyat xavfsizligiga jiddiy tahdid bo`lgan OIV/OITS tarqalishi xavfiga O`zbekiston ham duch keldi. O`zbekistonda ro`yxatga olingan OIV/OITS holatlarining jami miqdori Markaziy Osiyoda eng yuqori ko`rsatkichdir. 2005 yilda OIVning 2198 yangi holati rasman ro`yxatga olindi. Shunday qilib, ro`yxatga olingan barcha OIV/OITS hodisasining umumiy soni 7810ga yetdi. 2005 yilda OIV hodisasining eng ko`pi Toshkent shahrida va Toshkent viloyatida qayd etildi. O`zbekistonda OIV kasalligi bilan og`rigan birinchi kishi 1987 yilda ro`yxatga olindi. 1999 yilda OIV asosan katta yoshli aholi orasida ro`yxatga olingan va uning giyohvandlik bilan barqaror aloqasi kuzatilmagan. Himoya vositasisiz jinsiy aloqa sabab bo`lib, aniqlangan barcha holatlarning 50dan 60%gachasi uning hissasiga to`g`ri kelgan. 2000 yildan boshlab in`yektsion narkotiklarni iste`mol qiluvchilar kasallikning asosiy qurboniga aylanishdi.

Rasmiy statistika ma`lumotlariga ko`ra ayollar jinsiy hayotni 20 yoshdan, erkaklar esa 18 yoshdan boshlaydi. Bu esa ularda bilim va axborotning yetishmasligi tufayli OIV/OITS bilan kasallanish ehtimoli xavfini oshirishi mumkin. Rasmiy statistika ma`lumotlari 2005 yilda OIV bilan kasallanganlarning 545 holati in`yeksion narkotiklarni iste`mol qiluvchilarga to`g`ri kelgan, ularning ko`pchiligi 16 yoshdan 23 yosh atrofidagilar bo`lgan. OIV/OITS tarqalishi bilan bog`liq vaziyat tahlili aholining quyidagi nochor guruhlarini aniqlash imkonini beradi: in`yeksion narkotiklar iste`molchilari; fohishabozlik bilan shug`ullanuvchi kishilar; erkaklar bilan jinsiy aloqada bo`ladigan erkaklar; mahbuslar.

OITSning davosi bormi? Kasallik epidemiyasi 20 yildan ortiq vaqtdan buyon davom etayotgan bo`lsada, hanuzgacha kasallikning davosi topilmagan. Hozirgi kunda dunyoning y etakchi olimlari tomonidan OITS kasalligini keltirib chiqaruvchi OIV virusiga qarshi vaktsina yaratish borasida olib borayotgan ishlari samarasiz bo`lmoqda.

OITSni davolash uchun kasallik yuzaga kelganda qo`llanilayotgan bir qator dori- darmon vositalari kasallikka chalingan be'morlarning ahvolini bir oz yaxshilashga yordam beradi xalos. Lekin butunlay sog`ayib ketishlari uchun yordam bera olmaydi. Kasallikni yuqishini va tarqalishini oldini olishning birdan bir yo`li kasallik va uning oqibatlari to`g`risidagi ma'lumotlarga ega bo`lish va ushbu ma'lumotlarni boshqalar o`rtasi d a ham keng yoyishdir

Mamlakatda OIV/OITS tarqalishiga qarshi kurashish uchun qanday ish qilinmoqda? 1999 yilda OIV/OITS yuqtirgan shaxslarni kamsitishdan himoya qilish to`g`risida qonun qabul qilindi. Ushbu qonunda bu shaxslarga ta`limda, ijtimoiy himoyada va ishga qabul qilinishda teng huquqlarni, shuningdek davlat sog`liqni saqlash muassasalarida tekin xizmatdan bahramand bo`lish huquqini kafolatlaydi. 2003 yilda O`zbekiston hukumati 2003-2006 yillarga mo`ljallangan OIV/OITS epidemiyasi yoyilishiga qarshi harakat Strategik Dasturini qabul qildi. Unda ustuvor vazifalar belgilandi, markaziy hokimiyat organlarining birgalikdagi harakatni tashkil qilishdagi roli va vazifalari aniqlab berildi. Hozirgi paytda bir qator ko`p tomonlama va ikki tomonlama tashkilotlar O`zbekistonda OIV/OITS ni profilaktika qilishni takomillashtirishda ko`maklashmoqda. Chunonchi, BMT tizimidagi bir qator agentliklar BMTning OIV/OITS bo`yicha Mavzu (tematik) guruhining umumiy rahbarligi ostida ham davlat tashkiltolari, ham nohukumat tashkilotlar orqali bunday chora-tadbirlarni amalga oshirishda yordam berishmoqda. Jahon banki, Buyuk Britaniyaning Xalqaro rivojlanish departamenti, YUSAID va Yaponiya xalqaro hamkorlik agentligi OIVni profilaktika qilish bo`yicha loyihalar turkumini amalga oshirishmoqda.

Respublikamizda ushbu xavfli illat tarqalishining oldini olish borasida qanday ishlar amalga oshirilmoqda? O’zbekiston Respublikasining 1999 yil 19 avgustda qabul qilingan “Odamning immunitet tanqisligi virus bilan kasallanishning oldini olish to’g’risida”gi qonunida aytilganidek, 16 yoshga to’lmagan shaxslar har oyda eng kam oylik ish haqqi miqdorida davlat nafaqasini olishi va O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida nogiron bolalar uchun belgilangan imtiyozlardan foydalanish huquqlariga egadirlar.

OIV kasalligini yuqtirgan va OITS ga duchor bo’lgan bemorlar bilan mehnat shartnomasini bekor qilish, ularni ishga, ta’lim muassasalariga, tibbiy yordam ko’rsatuvchi muassasalarga qabul qilishdan bosh tortish hamda ularning boshqa huquq va qonuniy manfaatlarini cheklash, xuddi shuningdek, ular oila a’zolarining turar joy huquqlari, boshqa huquq va qonuniy manfaatlarini cheklash taqiqlanadi.

O’zbekistonda bu kasallik tarqalishiga qarshi bir qator xayrli ishlar amalga oshirilmoqda. Yurtimizning barcha hududlarida aholi, ayniqsa yoshlar o’rtasida kashandalik, giyohvandlik va OIV infeksiyasining oldini olishda sog’lom turmush tarzini targ’ib qilish bo’yicha juda ko’p ma’ruzalar va suhbatlar uyushtirilmoqda.

OIV infeksiyasining oldini olish chora- tadbirlari: Shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilish, ya’ni faqat shaxsiy ustara, tish cho’tkalari, qaychi va boshqalardan foydalanish; Tibbiy muolajalar olish zarurati bo’lganda faqatgina bir marotaba ishlatiladigan tibbiy anjomlardan, ya’ni bir martalik rezina qo’lqoplardan hamda shaxsiy shprits va ignadan foydalanish,; Quyiladigan donor qoni doimo OIVga tekshirilgan bo’lishi; Turmush o’rtog’iga to’liq vafodor bo’lish va tasodifiy jinsiy aloqa vaqtida albatta prezervativdan foydalanish lozim.

Eng yaxshi oldini olish yo’li – odob chegarasidan chiqmaslik.

Xulosa Respublikamizning barcha ma’muriy hududlaridagi OITSga qarshi kurash markazlarida Ishonch va Anonim xizmat ko’rsatish xonalari faoliyat yuritmoqda. Bu maskanlarda bemorlar o’zlarini saqlagan holda bepul maslahat olib, lozim topilsa, laboratoriya tekshiruvidan o’tishi mumkin. Aytish joizki, faqat insonning ongi va hulqi o’zgargan- dagina OIVga qarshi chora-tadbirlar o’z samarasini beradi. Shuning uchun inson o’zini turli xil xastaliklardan asray bilish, uzoq umr ko’rish va farovon hayot kechirishga tayyorlashi lozim. Buning birdan-bir yo’li sog’lom turmush tarzidir.

Foydalanilgan adabiyotlar:  “ Buyuk maqsad yo’lidan og’ishmaylik” asari, I.A.Karimov  “ Giyohvand moddalarni iste’mol qilishning zararini kamaytirish dasturi” (O’quv qo’llanma), Toshkent-2008y.ref.uz  “ Darakchi”(“Ogohlik”)– gazetasi, № 47soni, 25.11.2010 y.  emedic.uz  google.ru  med.uz

Diqqatingiz uchun raxmat!!!

Похожие

Yod tanqisligi va uning oldini olish choralari

OITS va uning tarqalishi

OITSning belgilari, oldini olish, davosi profilaktikasi

Yaqindan ko'rish va uni oldini olish

Odamning immunitet tanqisligi virusi bilan kasallanishi to’grisida