Уйғониш даври. XIV-XVI асрлар Европада илмий билимлар ривожида янги давр - История - Презентации

Уйғониш даври. XIV-XVI асрлар Европада илмий билимлар ривожида янги давр

Загружено в:

01.05.2025

Скачано:

0

Размер:

92.94140625 KB

Уйғониш даври. XIV-XVI асрлар Европада илмий билимлар ривожида янги давр Режа: XIY-XY асрларда Италияда илк уйғониш ва гуманизм. Ғарбий Европанинг буюк гуманист ёзувчилари ва уларнинг илм-фан ривожига қўшган ҳиссалари.

Мавзуга оид таянч тушунча ва иборалар: гуманист, уйғониш, Янги замон, черков, буюк географик кашфиётлар, ихтиролар, мануфактура, буржуазия.

XV аср охиридан Европанинг пешқадам мамлакатларида тушкунликка юз ўгирган феодал тузумга қарши кураш авж олиб кетди: одамлар онгида ҳам ўзгариш юз берди. Сабаби Ғарбий Европада юз берган алохида маданий ва тафаккурий тараққиёт даври “Ренессанс” атамаси дастлаб Италиядаги маданий –маънавий юксалиш (XIV – XVI асрлар) га нисбатан қўлланилган уни ўрта асрлар илк турғунлигидан янги даврга ўтиш босқичи деб бахолаганлар. Ренесанснинг асосий аломатлари тафаккурда ва илму ижодда догматизм, жахолат ва муаасибликни ёриб ўтиб инсонни улуғлаш, унинг истеъдоди, ақлий – фикрий имкониятларини юзага чиқариш: антик даври (Юнон-Рум) маданиятига қайтиб, уни тиклаш, бойитиш: черков схлоастикасидан қутулиб, адабиёт ва санъатда дунёвий гўзаллик, хаёт тароналарини қизғин кулаш, инсон эрки, хурфикрлилиги учун курашиш. Бунинг натижаси ўлароқ, илм-фан, адабиёт ва санъат ниҳоятда ривожланди. «Уйғониш» термини (французча «ренессанс») Янги маданиятнинг антик маданият билан алоқадорлигини кўрсатади. Италия жамиятида қадимий классик тилларга, қадимий фалсафа, тарих ва адабиётга чуқур қизиқиш пайдо бўлди. Флоренция шаҳри бу ҳаракатда Айниқса катта роль ўйнайди. Янги итальян маданиятининг иккинчи номи, гуманизм деб номланади. Ўрта аср идеологияси диққат марказига илоҳийни, Охиратни қўйса, гуманизм маданияти инсоннинг ўзини ўз Дунёқарашининг диққат марказига қўйди. Ер юзидаги ҳаёт бирдан-бир реал ҳодиса деб тан олинди. Табиат билан инсонни эътироф этиш фаннинг моҳиятидир, деб эълон қилинди.

Англиядаги XIIIасрда таъсис этилган Оксфорд ва Кембриж университетлари, Испаниядаги Саламанк ва Италиядаги Неаполь университетлари Европадаги энг қадимий университетлар эди. XY асрда университетлар сони тез кўпўйди. 1500 йилда бутун Европада 65 та университет бор эди. Ўрта аср университети Фани схоластика деб аталарди. Схоластиканинг асосий хусусияти Бирон бир янгилик яратиш эмас, балки христиан динини мазмунини тушунтиришдан ибора эди. XYI асрда гуманизм узил-кесил умумевропа маданий ҳаракатига айланиб, Ўрта аср схоластикасига жуда қаттиқ зарба етказди. Ғарбий Европада Юз берган алоҳида маданий ва тафаккурий тараққиёт даври. “Ренессанс” атамаси дастлаб италиядаги маданий манавий юксалиш (XIV – XVI асрлар) га нисбатан қўлланилган, уни ўрта асрчилик турғунлигидан янги даврга ўтиш босқичи деб баҳолаганлар. Ренессанснинг асосий аломатлари тафаккурда ва илмий ижодда догматизм жахолат ва мутаносибликни ёриб ўтиб, инсонни улуғлаш (гуманизм) унинг истеъдоди, ақлий фикрий имкониятларини юзага чиқариш, антик давр (Юнон - Рум) маданиятига қайтиб, уни тиклаш, бойитиш: черков схоластикасидан қутулиб, адабиёт ва санъатда дунёвий гўзаллик, хаёт тароналарини қизғин куйлаш, инсон эрки, хурфикрлилик учун курашиш. Бунинг натижаси ўлароқ, ижодий қудрат ва тафаккур кучини намойиш этадиган улуғвор бадиий асарлар, салобатли бинолар яратилди. Илм – фан ривожланди. Италияда шоир Петрарка ва Данте, рассом Жотто, адиб ва мутафаккирлар Боккаччо, Ариосто, Тассо, Бёме Ренессанс ғойаларининг жарчилари бўлиб майдонга чиқдилар. Кейинчалик Микеланжело, Рафаелъ, Шекспир, Сервантес Европанинг турли мамлакатларида буни давом эттирдилар.

Уйғониш даври Фан ва санъат соҳасида ғоят буюк бурилиш даври эди. Флоренция бутун ,Италиянинг маданий маркази эди. Леонардо да Винчи (1452-1519) Италиядаги Уйғониш даврининг энг буюк арбобларидан бири эди. Леанардо рассом сифатида ҳамма нарсадан кўра кишиларга ва уларнинг руҳий кечинмаларига кўпроқ эътибор берарди. Унинг «Мона Лиза» -- портрети жаҳонга машҳур.Уйғониш даврининг буюк арбобларидан бири- Микеланжело (1475-1564) бўлиб, у ўзининг «Довуд» ҳайкалини яратди. Буюк арбоблардан Яна бири рассом Рафаэль(1483-1520) унинг энг машҳур асари «Сикст мадоннаси» дир. Бу асар ғоят кучли муҳаббат Билан суғорилган.Уйғониш даврининг буюк санъаткорлари кишиларни ҳозир ҳам қойил қолдираётган нодир асарлар яратдилар. Кўпгина гуманист ёзувчилар феодал тартибларни ва черковни қаттиқ қораладилар. Шундай ёзувчилардан бири инглиз ёзувчиси Томас Мор (1478-1535) бўлиб, у ўзининг «Утопия» асари Билан машҳур. Асарда адолатли тузумни таърифлайди. Улуғ ёзувчи Вильям Шекспир (1564-1616)нинг бутун ҳаёти театр Билан боғланган эди. У трагедиялар, комедиялар ва тарихий драммалардан иборат 37 та пьеса ҳамда кўп шеърлар ёзган. Шекспирнинг «Ҳамлет», «Отелло», «Қирол Лир», «Ромео ва Жульетта» трагедиялари Билан машҳур. Испан гуманист ёзувчиси Мигель Сервантес (1547- 1616) нинг «Дон Кихот» асари Билан машҳур.

Бу асар дунёдаги ёвузлик ва адолатсизликка қарши фидокорона курашга чорловчи романи турли мамлакатлардаги кишиларнинг севимли китоби бўлиб қолди. Йирик сиймо флоренциялик Данте Алигьери эди. «Дўзах», «Машҳар» ва «Жаннат» уч қисмли поэмаси Билан машҳур. Ктиоб босишнинг ихтиро қилиниши Янги маданиятнинг ривожланиши учун катта аҳамиятга эга булди. Иоганн Гуттенберг (1400-1468) нинг китоб босиш ишини ихтиро қилишда кўрсатган хизмати шундаки, у ҳаракатланадиган ҳарфлар ихтиро қилиб, улар бошда ёғочдан ясалди, кейин эса бу ҳарфлар металл ҳарфлар билан алмаштирилди. Бу ихтиро 15 йил ўтгач ошкора бўлиб, у Германиядан бошқа давлатларга ёйилди. Китоб босишнинг ихтиро қилиниши жуда катта аҳамият касб этди. Бу эса маорифнинг равнақ топишига замин яратилди. Уйғониш даврида театр санъати хаёт кўзгуси хисобланиб, кўп қиррали инсон характери, реал воқейлик зиддиятларини акс эттиришга алоҳида ахамият берди. Бу давр театр намояндалари антик драма тажрибаларидан фойдаланиб халқ томоша санъати анъаналарини ривожлантирдилар. Кундалик хаёт завқ – шавқини идрок қилишга даъват этилган дунёвий саҳна асрларини яратишга ҳаракат қилидилар. (Л. Ариосто, А. Полициано, Н. Макиавелли ва б). Испанияда уйғониш давридаги театр ривожи М. Сервантес ва Лопе де Вега, Англияда У. Шекспир ижоди билан боғлиқдир. Уйғониш даврида театр санъати профессонал омиллари кучайди. Драматургия ва актёрлик санъати назарияси қарор топди, илк театр бинолари қурилди.

Уйғониш даври меъморчилиги қадимги анъаналарни ўзлаштириб, уни янги мазмун билан бойитди. Янги меъморий қурулмалар вужудга келди. Кўп қавтли уйлар, янги қиёфадаги жамоат бинолари қад кўтарди. Бинони ташқи ва ички томонларини безаш, кенгликни ташкил этиш борасида ҳам муайян ютуқларга эришилди. Бу ўзгаришлар Италиянинг Флоренция, Пиза, Сиена, Геноя, Милан айниқса Венеция шахарларида жуда сезиларли бўлди. Улкан бинолар, ғоят катта гумбазли ва бир нечта устунли сарой ва ибодатхоналар қурилди, айниқса Флоренциялик меъморлар антик меъморлик анъаналари ва ордер тизимидан унумли фойдаланди. Бу анъаналарни ўрта аср Италиялик меъморлик теҳникаси ютуқлари, маҳаллий қурилиш ҳом ашёлари ва конструкциялари билан уйғунлаштириб, Ренессанс меъморлиги услубини яратдилар. Девор сатхи текислигининг яхлитлигига эътибор кучуйди, меъморлик мужуссам чизиқли ритми ва мутаносиблигига хонани кенглигига, унинг яхлит ва кўркамлигига ахамият берила бошлади. Турар – жой ва ибодатхоналар қурилиши хам янгиланди. Шахарнинг ижтимоий маъмурий маркази тархи ва тузилиши билан боғлиқ бўлган янги типи пайдо бўлди. Флоренцияда шаклланган юксак уйғониш даврининг мумтоз услуби Римда кейинроқ Венецияла монументал ёдгорликлар (монументал санъат) яратилишига сабаб бўлди.

Асосий хулосалар Шахарнинг ижтимоий маъмурий маркази тархи ва тузилиши билан боғлиқ бўлган янги типи пайдо бўлди. Флоренцияда шаклланган юксак уйғониш даврининг мумтоз услуби Римда кейинроқ Венецияла монументал ёдгорликлар (монументал санъат) яратилишига сабаб бўлди.

Похожие

XVII-XVIII асрларда Италия

IX-XI асрларда шарқ олимларининг дунё илмий тараққиётига қўшган хиссаси

G'arbiy Yevorpada Uyg'onish davri. XIV-XVI asrlar Yevropada ilmiy bilimlar rivoji

Temur tuzuklari

Ўрта Осиё халқлари ҳаётида IX-XII асрларда юз берган (ренессанс) уйғониш даври