Жамият билимларини абстракциялаш (мавҳумлаш) жараёни - Социология - Презентации

Жамият билимларини абстракциялаш (мавҳумлаш) жараёни

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1122 KB

Жамият билимларини абстракциялаш (мав ҳумлаш) жараёни Ҳозирда инсон фаолиятининг деярли барча соҳаларида компьютер кенг қўлланилмоқда. Компьютердан, янги технологик жараёнларни ўрганишда ва иқтисодий масалаларни режалаштириш, ҳар хил даражадаги ишлаб чиқаришни бошқариш учун оптимал вариантларни излаб топишда кенг фойдаланилмоқда. Айниқса, мураккаб объектлар бўлмиш радиотехника, авиасозлик, платина, кўприклар, ва бошқа шунга ўхшаш иншоотлар ҳисоб-китобини компьютердан фойдаланмасдан амалга ошириб бўлмайди. Ўта тезкор ва кенг ҳажмдаги хотирага эга замонавий компьютерлар физика, кимё, механика, техника, иқтисод ва бошқа кўплаб соҳа муаммоларини тадқиқ қилиш ва ҳал этишда математик усулларни қўллаш учун кенг йўл очиб бермоқда. Компьютердан фойдаланишнинг муҳим йўналишларидан бири –бу объект, ҳодиса ёки жараёнларни моделлаштиришдир. Инсон бевосита кузата олмайдиган физик, кимёвий, биологик ва бошқа жараёнлар компьютерда моделлаштирилиши мумкин. Моделлаштириш компьютерда масалани ечишнинг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Шу сабабли замонавий муҳандис нафақат ҳисоблаш математикасининг сонли ва тақрибий усулларини, балки объект ва жараёнларнинг математик моделларини тузишни, компьютерли математик тизимлардан фойдаланиш ҳамда ҳисоблаш тажрибаларини ўтказишни билиши лозим. Шу боис, ҳозирги фаолиятни математик моделлаштиришсиз тасаввур этиб бўлмайди. Ушбу методологиянинг моҳияти берилган объектни унинг инъикоси бўлмиш математик модел билан алмаштиришдан иборат. Реал борлиқдаги барча объектлар, жараёнлар ва ҳодисаларнинг математик моделларини қуриб сўнг компьютер ёрдамида ушбу моделларни ўрнатиш ва ҳисоблаш тажрибаси орқали қаралаётган жараён, объект ва ҳодисалар хусусиятларини тадқиқ қилиш ўта муҳим масалалардан бири ҳисобланади. Чунки баъзи объектлар устида натурал тажриба ўтказиш бир томондан ўта қиммат турса, иккинчи томондан етарлича хавфлидир. Буларга мисол қилиб, термоядро қуролининг тажрибаси, ҳар хил экологик тажрибалар, биологик қуролларни мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Бу тажрибалар тўғрисида фикр юритишнинг ўзи даҳшатли. Шунинг учун ҳам математик моделлаштириш энг арзон ва энг хавфсиз ҳисобланади. www.arxiv.uz

Жамият билимларини абстракциялаш (мав ҳумлаш) жараёни Таъкидлаш жоизки, ўта тезкор ва катта хотирага эга кенг имкониятли замонавий компьютерлар, улар учун яратилаётган тизимли, инструментал, амалий дастурлар, замонавий дастурлаш тиллари ва уларнинг компиляторлари, дастурлаш технологиялари, умуман олганда барча ахборот технологияларидан фойдаланишдан мақсад математик моделлаштиришни амалга оширишдир. Демак, инсон фаолияти учун ўта муҳим мураккаб тизимларни математик моделлаштиришдан мақсад эса ўз навбатида тегишли қарор қабул қилиш (одам томонидан) ва башорат (прогноз) қилиш. Бундан ташқари иқтисодий, экологик ва техник тизимларни мавжуд классик усуллар билан тадқиқ қилиб бўлмайди. Бу эса ўз навбатида математик моделлаштириш кенг маънода ахборатий моделлаштириш илмий-техника ривожининг ажралмас қисми эканини кўрсатади. Одатда, амалий математикани масалаларини компьютер ёрдамида ечиш қуйидаги технологик занжир асосида олиб борилади: тадқиқот объекти – физик модел – математик модел – алгоритм – дастур – ҳисоблаш тажрибалари – натижаларни тажриба ва бошқа маълумотлар билан солиштириш. Бу ерда математик технология (занжирнинг ҳисоблаш қисми) эса математик модел – алгоритм – дастур – ҳисоблаш тажрибалари каби аниқланади. Бу занжирнинг интеллектуал ядроси, яъни математик моделлаштиришнинг интеллектуал ядроси қуйидаги учликни ўз ичига олади: модел – алгоритм – дастур. Модел www.arxiv.uz

Модел Модел – бу реал объектни алмаштириши мумкин бўлган, тадқиқот ва тажриба ўтказиш учун қулай ва арзон бўлган бошқа бир объектдир. Модел лотинча “ modulus ” сўзидан олинган бўлиб, ўлчов ва намуна маъносини билдиради. Математик модел – реал объектни тасавуримиздаги абстракт кўриниши бўлиб, у математик белгилар ва баъзи бир қонун – қойдалар билан ифодаланган бўлади. Моделлаштиришдан мақсад ташқи муҳит ва ўзаро алоқада бўлган объектлар ҳақидаги маълумотларни олиш, ишлатиш, тасвирлаш ва қайта ишлашдир. Бу ўринда модел эса объект ҳолати хоссалари ва қонуниятларини ўрганиш учун восита сифатида иштирок этади. Моделлаштириш инсон фаолиятининг турли соҳалар кенг ишлатилади. Асосан олинган маълумотлар бўйича самарадор ечимлар қабул қилиш жараёнида, лойиҳалаш ва бошқариш соҳаларида моделлаштириш кўп қўлланилади. Модел ҳар доим маълум бир мақсадда қурилади, масалан, унинг қайси бир хоссаси объектив жараёнга таъсир этиши муҳим рол ўйнайди ёки қайсилари муҳим рол ўйнамайди. Модел www.arxiv.uz

Математик моделлаштириш Мазмуни математик тушунчаларни табиий ва ижтимоий фанларда, техникада қўллашдан иборат бўлган илмий билимларни математикалаштириш замонавий давр удуми ҳисобланади. Кўпинча у ёки бу фаннинг ривожланиш даражаси ҳам математик усулларни қўллаш даражаси бўйича характерланади. «Ҳар қандай билимда математика қанча бўлса, шунча фан бор» деган машҳур ҳикматли таъриф бу фикрни ифодалаб беради. www.arxiv.uz

Инсониятнинг англаш жараёни ва амалий фаолиятида моделлаштиришнинг эгаллаган ўрни Фан ривожланишининг эмпирик босқичида кузатилаётган ҳодисалар таърифланади, тажрибалар ўтказилади, тажриба маълумотлари йиғилади ва гуруҳлаштирилади. Назарий босқич учун унинг ядросини ташкил этувчи асосий қонунларни, янги абстракциялар ва идеаллаштириш тушунчаларни киритиш хос хусусият. Бунда ўрганилаётган объект тўғрисида умумий тасаввур ҳосил қилинади, тажриба маълумотларининг умумий мажмуига таъриф берилади. Назариянинг эвристик аҳамияти объект, ҳодиса ёки жараён тўғрисидаги янги, олдин маълум бўлмаган тавсифларни айтиб бера олишида намоён бўлади. Фаннинг ривожланиш тарихи нептун, позитроннинг кашф этилишига доир ёрқин мисолларга эга. Математик ғоялар ва усуллар нафақат математик безаклар вазифасини, балки сонли ҳамда сифатли таҳлилнинг муҳим воситалари бўлиб хизмат қилади. Турли фанлар ҳ ар хил математикалаштириш даражасига эга. Сифатли математик моделлар уст и вор аҳамиятга эга бўлган фанлар учун юқори бўлмаган математикалаштириш даражаси характерли. Қ андай математик моделлар ишлатилишига кўра м атематикалаштириш даражасини тавсиф лаш мумкин. Масалан, механикада математикани қўллаш хусусий хосилали дифференциал тенгламалар тизими дан фойдаланишга асосланади. Жумладан , бундай математик моделлар алоҳида битта ҳол а тда эмас, механиканинг қайишқоқлик назарияси, гидроаэродинамика каби ҳамма б ў лимларда қўлланил ади. Математикалаштириш даражаси физикада ҳам юқори, лекин унинг турли хил б ў лимларида ҳозирча ҳ ар хил даражада ишлатилади. Ҳозирги пайтда ки м ёда ҳам математикалаштириш даражаси ортиб бормоқда. Масалан, кимёвий кинетика содда дифференциал тенгламаларга, кимёвий гидродинамика хусусий хосилали тенгламаларга асосланади. Биологияда ҳам математикалаштириш даражаси ортмокда Бунинг исботи тариқасида ХХ аср бошларида бажарилган «йиртқич-ўлжа » тизимини математик моделлаштириш бўйича Волтеррнинг классик ишига эътиборни қаратиш етарли. www.arxiv.uz

Инсониятнинг англаш жараёни ва амалий фаолиятида моделлаштиришнинг эгаллаган ўрни  Биз иқтисод, тарих ва бошқа ижтимоий фанларга ҳам математик ғояларнинг тез суратлар билан кириб келишига гувоҳ бўлмоқдамиз. Механика ва физикани математикалаштиришда тўпланган тажриба ҳамда математиканинг ривожланиш даражаси туфайли қолган фанларни математикалаштириш жараёни жуда тез содир бўлмоқда. Кимё ва биологияда математикани қўллаш кўпроқ илгари ишлаб чиқилган математик аппаратга асосланади. Шунинг учун ушбу фанларнинг математикалаштириш жадаллиги кимё, биология фанларининг ривожланиш даражасига боғлиқ.  Тажрибавий ва назарий тадқиқотларни ривожлантирмасдан туриб математик усулларнинг ўзигагина таяниб бўлмайди. Математик усулларни самарали қўллаш учун, аввало, ўрганилаётган жараён ёки ҳодисани чуқур англаш, амалий соҳадаги мутахассис ва математик бўлиш талаб этилади.  Табиатнинг умумийлиги турли хил физик, кимёвий, биологик жараёнларни таърифлаш учун бир хил математик моделларни қўллашда намоён бўлади. Математик моделлар сонининг чеклилик ҳусусияти уларнинг абстрактлилигини кўрсатади. Битта математик ифода (тушунча) ҳар хил жараён, тавсифларни таърифлаши мумкин. Масалан Лаплас тенгламаси гидродинамикадаги сиқилмайдиган суюқлик ҳаракатини, зарядланмаган жисмлар ташқарисидаги электростатик майдонни, стационар иссиқлик майдонини, қайишқоклик назариясида мембрананинг эгилишини таърифлайди. А.Пуанкренинг қайд этишича, «Математика – ҳар хил нарсаларга бир хил ном қўйиш саънатидир». Хусусан, бу аниқ бир ҳодиса ёки жараённи ўрганишда бошқа бир ҳодиса ёки жараённи ўрганиш пайтида олинган натижаларни қўллашга имкон беради. Математик моделларнинг бундай умумийлиги да математика усулларининг бирлашган аҳамияти намоён бўлади. www.arxiv.uz

Математик моделлар тушунчаси  "Модел" лотинча modulus сўзидан олинган бўлиб, бирор объект ёки объектлар тизимининг образи ёки намунаси саналади. Моделлаштириш – бу, бирор А объектни бошқа Б объект билан алмаштиришдир. Бу ерда А объекти оригинал ёки моделлаштириш объекти, уни алмаштирувчи Б эса модел дейилади. Бошқача айтганда, модел – бу оригинал объектнинг унга алмаштирилган шундай объектидирки, у оригинал объектнинг айрим хоссаларини ўрганишни таъминлаб беради. Масалан, Ернинг модели –глобус, осмон ва ундаги юлдузлар модели – сайёралар экрани, паспортдаги суратни шу паспорт эгасининг модели деб қараш мумкин.  Моделлаштиришдан мақсад ташқи муҳит ва ўзаро алоқада бўлган объектлар ҳақидаги маълумотларни олиш, ишлатиш, тасвирлаш ва қайта ишлашдир. Бу ўринда модел эса объект ҳолати хоссалари ва қонуниятларини ўрганиш учун восита сифатида иштирок этади.  Моделлаштириш инсон фаолиятининг турли соҳалар кенг ишлатилади. Асосан олинган маълумотлар бўйича самарадор ечимлар қабул қилиш жараёнида, лойиҳалаш ва бошқариш соҳаларида моделлаштириш кўп қўлланилади.  Модел ҳар доим маълум бир мақсадда қурилади, масалан, унинг қайси бир хоссаси объектив жараёнга таъсир этиши муҳим рол ўйнайди ёки қайсилари муҳим рол ўйнамайди.  Моделлаштириш назарияси объект модули асосида оригинал объект хоссаларини ўрганадиган усулларни текширувчи илмий йўналишнинг бир бўлими ҳисобланади. Моделлаштириш назарияси асосида ўхшашлик назарияси ётади. www.arxiv.uz

Моделлар классификацияси М оддий Модел Идеал www.arxiv.uz

Моддийц моделлар табиий физи к математи к www.arxiv.uz

Идеал моделлар кўргазмали белгили математи к www.arxiv.uz

Моддий модел  Моддий табиий модел – бу реал объект, жараён ва тизимлар бўлиб, улар устида турли илмий, техник ва ишлаб чиқариш тажрибалари ўтказилади.  Моддий физик модел – бу, макетлар, муляжлар, оригинал физик хосса нусхаси (масалан, кинематик, динамик, гидравлик, иссиқлик, электрик, ёруғлик моделлари).  Моддий математик модел – бу, аналог ик , структур али , геометри к , графи к , рақамли ва кибернетик модел лардир . www.arxiv.uz

Идеал модел  Идеал аниқ модел – бу, схем алар , карт алар , ч измалар , график лар , граф лар , аналог, структур али ва геометри к модел лардир .  Идеал белгили модел лар - бу символ лар , алфавит, дастурлаш тили , тартибланган ёзув , тополог ик ёзув , тармоқли тасвирлашлардир .  Идеал математи к модел лар – бу, таҳлилий , функционал , имитацион, комбин ациялашган модел лардир . www.arxiv.uz

Математик моделлаштириш барча моделлар ичида энг универсал моделаштириш  Математик моделлаштириш барча моделлар ичида энг универсал моделаштириш сифатида физик моделни тузмасдан туриб, объект ҳолати тўғрисидаги маълумотларни олиш имконини беради ва у энг самарали ва қимматлидир. Математик моделлаштириш - реал объектни, жараённи ёки тизимни математик моделга алмаштириш йўли билан ўрганувчи, ҳамда компьютер ёрдамида тажриба тадқиқотларини ўтказиш учун мўлжалланган энг қулай воситадир  Математик модел - реал объект, жараён ёки тизимнинг математик терминларда ифодаланган ва унинг мавжуд белгиларини ифодаловчи, унга тақрибан яқин бўлган нусхасидир. Моделнинг тақрибийлик характери турли кўринишда намоён бўлиши мумкин. Масалан, тажриба ўтказиш мобайнида фойдаланадиган асбобларнинг аниқлиги олинаётган натижанинг аниқлигига таъсир этади. Математик модел мантиқий математик конструкциялар ёрдамида саноқли формада объект, жараён ёки тизимнинг асосий хоссаларини ифодалайди ва, бундан ташқари унинг параметрларини, ички ва ташқи алоқаларини ҳам тасвирлайди.  Математик модел қуришда тадқиқот ўтказишдан олдин охирги олинган натижага унча таъсир қилмайдиган факторларни аниқлаш ва қарашдан ўчириш масаласи келиб чиқади. Матемактик моделга реал моделдагига қараганда анча кам сондаги факторлар киритилади. Тажриба маълумотлари асосида охирги натижада ифодаланадиган катталиклар билан математик моделга киритилган факторлар орасидаги боғланиш (алоқа) ҳақида гипотезалар аниқланади. Бундай боғланиш кўпроқ хусусий ҳосилали дифференциал тенгламалар билан ифодаланади. Масалан, қаттиқ жисмлар, суюқлик ва газ механикаси масалаларида, фильтрация назариясида, иссиқлик тарқалиш, электростатик ва электродинамик майдонлар назариясида буни кўриш мумкин. www.arxiv.uz

Математик моделларнинг таснифи аналити к Математик моделни қуриш тамойили имитацион . www.arxiv.uz

Аналити к модел математик муаммога боғлиқ равишда қуйидаги турларга бўлинади тенглама1. аппроксимаци я масалалари 2. оптимизаци я масалалари 3. стохасти к муаммолар 4. www.arxiv.uz

Имитацион моделлаштириш  Объектни моделлаштиришда унинг мураккаблиги кўп ҳолларда аналитик моделни қуришда қийин муаммоларни келтириб чиқаради. Бундай ҳолларда тадқиқотчи имитацион моделлаштиришни ишлатишга мажбур бўлади  Функция қаралаётган объект, жараён ёки тизим имитацион моделлаштиришда алгоритмлар тўплами кўринишида тасвирланади. Алгоритмлар реал элементар ҳодисани имититация (тақлид) қилади. Имитацион моделлаштириш бошланғич маълумотлар асосида маълум бир вақт оралиғида жараён ёки тизим ҳолати ҳақида маълумотни олиш имконини беради. Лекин объект, жараён ёки тизим ҳолати ҳақида башорат қилиш қийин. Айтиш мумкинки, имитацион модел – бу, математик моделлар асосида реал объект, жараён ёки тизим ҳолатини компьютерда ҳисоблаш тажрибаларини ўтказиш йўли билан имитация қилишдир. www.arxiv.uz

Математик модел классификацияси Детермин лашган моделда турли тасодифий таъсирлар йўқ, модел элементлари (ўзгарувчилар, математик боғланишлар) етарлича аниқ қўйилган ва тизим ҳолатини аниқ ифодалаш мумкин деб фараз қилинади. Детермин лашган модел кўпроқ алге б раик тенгламалар, интеграл тенгламала р ва матрицалар алгебраси кқринишида ифодаланади Реал объект, жараён ёки тизим характерини ўрганиш билан боғлиқ равишда математик модел Стохастик модел ўрганилаётган объект ва тизимда тасодифий характердаги жараёнларни ҳисобга олади ва уларда эхтимоллар назарияси ва математик статистика усулларидан фойдаланади www.arxiv.uz

Математик модел классификацияси Агар маълумотлар ва параметрлар узлуксиз бўлиб, математик алоқалар (боғланишлар) турғун бўлса, у ҳолда математик модел узлуксиз бўлади Киритиладиган маълумотлар турига қараб моделлар қуйидагиларга бўлинади Аксинча, агар маълумотлар ва параметрлар дискрет бўлиб, математик алоқалар (боғланишлар) турғун бўлмаса, у ҳолда математик модел дискрет бўлади. www.arxiv.uz

Математик модел классификацияси Статис тик модел лар маълум бир вақт ичида объект, жараён ёки тизим ҳолатини ифодалайди. Вақтни ҳисобга олган ҳолда модел ҳолати бўйича моделлар қуйидагиларга бўлинади: Динами к модел лар объект, жараён ёки тизим ҳолатини вақт бўйича акс эттиради . www.arxiv.uz

Математик модел классификацияси Модел изоморф дейилади , агар у билан реал объект, жараён ёки тизим орасида элементлари бўйича тўлиқ мослик бўлса . Математик модел ва реал объект, жараён ёки тизим математик модели орасидаги мос даража бўйича қуйидагиларга бўлинади Гомоморф дейилади – агар модел ва объектнинг жуда аҳамиятли мос қисмлари орасида мослик мавжуд бўлса www.arxiv.uz

Математик моделга қўйиладиган талаблар  Универсаллик, яъни конкрет объектни модели бошқа ухшаш объектларга қулланиши учун етарли даражада универсал бўлиши керак. Бу дегани реал объектни математик модели бошқа ухшаш объектларга жуда кам ўзгартиришлар оркали қуллаш учун етарли даражада умумий бўлиши керак.  Компактлик. Модел шундай қурилиши керакки, уни деярли ўзгартиришсиз ўзидан юқори даражали моделга модел ости сифатида киритиш мумкин бўлсин. Дарахтни математик модели ўрмон экосистемаси моделининг бир блоки сифатида қўлланилиши. Фотосинтез жараёнининг математик модели дарахт математик моделини бир блоки сифатида ишлатилиши мумкин бўлсин.  Соддалик. Яъни математик моделни қуришда иккинчи, учинчи даражали факторлар ҳисобга олинмаслиги лозим. Бу факторларни ҳисобга олиш ММни мураккаблаштиради. Мисол: эпидемияни тарқалиши жараёни математик моделида шамол тезлигини ҳисобга олиш моделни анча мураккаблаштиради. Аммо атроф – муҳитни экологиясини ўрганишда шамол тезлигини ва йўналишини ҳисобга олмаслик мумкин эмас. Сув қувиридаги сувни ҳаракатини ўрганаётганда ойнинг тортишиш кучини ҳисобга олмаса хам бўлади. Аммо, денгиз ва океанлардаги сув тошқинларини ўрганаётганда ойнинг тортишиш кучини албатта ҳисобга олиш лозим. Бу тошқинлар ойнинг тортиши натижасидир.  Сезгирлик даражаси паст бўлиши лозим. ММни қуришда ҳисобга олиниши зарур бўлган 4 бўлган асосий факторларга нисбатан моделни сезгирлик даражаси паст бўлиши лозим. Яъни реал объектни ўрганаётган пайтда ўлгашлар кўп ҳолларда хатолик билан бажарилади. Айрим ҳолларда моделда иштирок этаётган асосий факторни аниқ ўлчашни имкони бўлмайди. Масалан, об – ҳавони башорат қилиш ҳалигача тахминий, пахта майдонидаги ҳашоратлар сонини аниқ ўлчаш мумкин эмас. Агар ММлар ҳисобга олинаётган факторларни қийматини ўлчашда йўл қўйилган хатоликларга нисбатан сезгир бўлса, ушбу математик модел мукаммал бўлмайди, яъни ҳеч қачон бу модел орқали ўрганилаётган объект тўғрисида қониқарли натижалар олиб бўлмайди. Шу сабабли ҳисобга олинаётган факторларга нисбатан математик модел қупол бўлиши, яъни факторларнинг қийматига сезгир бўлмаслиги керак. Аммо, бу талаб фақатгина табиий жараёнлар учунгина ўринли. Ишлаб чиқаришда ёки технологик жараёнларда бу талаб ўринли эмас. Масалан, машина ишлаб чиқарилишда.  Мослашиш даражаси юқори бўлиши лозим. Яъни модел блокли принципда қурилиши лозим. Бунда ўзгарувчилар иложи борича алоҳида блокда – автоном ҳолда ҳисобланиши мақсадга мувофиқ. Бу эса математик моделни тез ўзгартириш, модификация қилиш имконини яратади. Умуман олганда бу талаб унга катта бўлмаган ўзгартириш орқали бошқа реал объектга мослашишни, яъни математик моделни универсаллигини характерлайди . www.arxiv.uz

Математик моделни қуриш босқичлари  Обектни ўрганиш. Бу босқичда объектга доир, унинг динамикасини, табиатини характерловчи маълумотлар йигинади.  Йигилган маълумотларни системалаштириш. Ишчи гипотезалар қабул қилиш. Объектни объект ости блокларга ажратиш, блокларда ўзгарувчиларни аниқлаш, блоклар ва улардаги ўзгарувчилар орасидаги боғлиқликларни ўрнатиш. Объект учун иккинчи, учинчи даражани факторлар аниқланиб, бу факторлар ташлаб юборилади.  Йиғилган маълумотлар асосида объект буйсунадиган қонун ёки қонуниятлар танланади (вариацион принцип ёки аналогия принципи). Ушбу қонунлар асосида объект математик тилда ёзилади. Математик моделни назарий тадқиқоти ўтказилади.  Объектни таклиф этилаётган математик модели “жиҳозланади”. Масалан, объектни бошланғич ҳолати берилади (жисм тезлиги, бошланғич вақтда популяция сони ва шунга ухшаш). Шу билан математик формаллаштириш, яъни математик моделни ёзиш жараёни тугайди.  Объектни математик модели асосида дискрет модели қурилади ва дискрет модел асосида дастур тузилиб, компьютерда қўйилган математик масала ечилади. Бу босқичда ҲЭ утказилади. ҲЭ натижасида математик модель реал объектга мувофиқлиги текширилади. Моделни моделда иштирок этаётган факторларга нисбатан сезгирлиги ўрганилади. Моделда қатнашаётган катталик ёки параметрларни ўзгариш чегаралари аниқланади. Бошқача қилиб айтганда, ушбу босқичда ММни реал объектга мослаштириш ушбу босқичда бажарилади. www.arxiv.uz

Математик модел ва унинг реал объекти орасидаги мувофиқлик Маълумки, модел ўрганилаётган объектнинг содда кўринишидир. Модел ҳамма вақт реал объектдан фарқ қилади. Математик моделлаштириш бошқа моделлаштиришларга нисбатан устинликларга эга бўлсада, ҳеч қачон объектни тўла акслантира олмайди. Математик модел ва унинг реал объекти орасидаги мувофиқлик дейилганда объект ва унинг математик модели динамикаларининг сифат жиҳатдан ухшашлиги ва яқинлиги тушунилади. Агар объект ва унинг математик моделини динамикалари орасида ухшашлик, яъни мувофиқлик бўлмаса, бу мувофиқликни ўрнатишнинг бир неча усули мавжуд: Математик моделда иштирок этаётган ўзгармас катталикларни қайтадан баҳолаш. Математик моделни ёзишда қабул қилинган ишчи гипотезаларни қайтадан кўриб чиқиш. Реал объект ҳақида қўшимча маълумотлар йиғиш. Янги йиғилган маълумотлар асосида моделни қайтадан кўриб чиқиш. Математик модел ва унинг объекти динамикалари сифат жиҳатдан ухшаш бўлсаю, миқдор жиҳатдан фарқли бўлса, у ҳолда мувофиқлаштиришнинг 1 – усулидан фойдаланиш лозим. Акс ҳолда мувофиқлаштиришнинг 2,3,4 усулларининг ҳар биридан алоҳида – алоҳида фойдаланиш керак. Қайси биридан фойдаланиш модел ва унинг объекти динамикаларини фарқ қилиш даражасига боғлиқ. ММни реал объектга мувофиқлаштиришда кўп ҳолларда реал объекти нисбатан ўтказилган тажриба, эксперимент натижаларидан фойдаланилади ва бу натижалар бир неча марта солиштирилади. Бу жараён ММ модел реал объектга етарли даражадаги аниқликкига яқинлашгунига давом эттирилади. www.arxiv.uz

Математик моделлаштириш ва ҳисоблаш тажрибалари  Ҳозирги пайтда илмий - тадқиқотларнинг янги услубияти - математик моделлаштириш ва ҳисоблаш тажрибасига асос солинмоқда. Бу услубиятнинг мазмуни шундан иборатки, унда жорий объект ўзининг математик моделига алмаштирилади, ҳамда математик моделлар замонавий ҳисоблаш воситалари ёрдамида ўрганилади. Математик моделлаштириш услубияти тез суръатлар билан ривожланиб, катта техник тизимларни ишлаб чиқиш ва уларни бошқаришдан бошлаб, мураккаб иқтисодий ва ижтимоий жараёнларни таҳлил қилувчи соҳаларни ҳам қамраб олмоқда.  Математик усуллардан кенг фойдаланиш назарий тадқиқотларнинг умумий даражасини оширишга ва уларни тажрибавий тадқиқотлар билан чамбарчас алоқада олиб боришга имкон беради. Математик моделлаштиришга назария ҳамда тажрибанинг кўплаб ютуқларини ўзида мужассамлаштирган англаш, қуриш, лойиҳалаштиришнинг янги усули сифатида қараш мумкин. Объектнинг ўзи билан эмас, унинг модели билан ишлаш унинг мавжуд ҳолатлардаги ҳатти-харакатини тез ва сарф -ҳаражатларсиз ўрганишга имкон беради. Айни пайтда объектларнинг моделлари устида ўтказилган ҳисоблаш (компьютер, имитациявий) тажрибалари замонавий ҳисоблаш усулларининг қуввати ва информатиканинг техник воситаларига таяниб, объектларни назарий ёндашувга қараганда тўлароқ ва чуқурроқ ўрганилади.  Техник, экологик, иқтисодий жиҳатдан ҳамда замонавий фан томонидан ўрганиладиган бошқа тизимлар оддий назарий усуллар орқали (зарурий тўлиқлик ҳамда аниқликда) ўрганила олмайди. Улар устида олиб бориладиган тўғридан-тўғри тадқиқот узоқ муддатли, қиммат, кўпинча хавфли бўлади. Ҳисоблаш тажрибаси тадқиқотни тезроқ ва арзонроқ ўтказишга имкон беради. Математик моделлаштириш илмий-техник тараққиётнинг муҳим асосларидан биридир. Ривожланган мамлакатларда бу услубиятдан фойдаланмасдан бирорта йирик масштабли технологик, экологик ёки иқтисодий лойиҳани ишлаб чиқиб бўлмайди.  Математик моделлаштириш услубиятининг пайдо бўлиши ва такомиллашуви XX асрнинг 40-йиллари охири ҳамда 50-йилларнинг бошига тўғри келиб, бунга иккита омил сабаб бўлган. Компьютерларнинг пайдо бўлиши биринчи, лекин асосий бўлмаган омил бўлиб ҳизмат қилди. Чунки уларнинг пайдо бўлиши тадқиқотчиларни ҳажман катта бўлган ҳисоблаш ишидан озод этди. Иккинчи, муҳимроқ омил Собиқ Иттифоқ ва АҚШ нинг ракета-ядровий қобиқни яратиш бўйича миллий дастурларни бажариш бўйича ижтимоий буюртмаси бўлди. Бундай мураккаб илмий-техник муаммоларни ҳисоблаш воситаларидан фойдаланмасдан туриб, анъанавий усулларда ҳал этиб бўлмасди. Ядровий портлашлар, ракета ва сунъий йўлдошларнинг учирилиши, аввало, компьютерларда лойиҳалаштирилди, сўнгра эса амалиётга тадбиқ этилди.  Математик моделлаштиришнинг асосини «модель-алгоритм-дастур» (1.1-расм) учлиги ташкил этади. Ўрганиладиган жараёнларнинг математик моделлари мураккаб бўлиб ўз ичига чизиқли бўлмаган функционал- дифференциал тенгламалар тизимини қамраб олади. Математик модел ядросини хусусий ҳосилали тенгламалар ташкил этади. www.arxiv.uz

Математик моделлаштиришнинг интеллектуал ядроси Модел Объект Д а с т у р Алгоритм www.arxiv.uz

Ҳисоблаш тажрибаси босқич лари  Ҳисоблаш тажрибасининг биринчи босқичида объектнинг муҳим хусусиятлари - унинг таркибий ҳусусиятларига ҳос бўлган қонунлар математик кўринишда акс этади. Математик модел (унинг асосий қисмлари) объект тўғрисида жорий маълумотларни билиш учун амалий математиканинг анъанавий аналитик воситалари ёрдамида ўрганилади.  Иккинчи босқич моделни компьютерда ишлаб чиқиш учун ҳисоблаш алгоритмини танлаш (ёки ишлаб чиқиш) билан боғлиқ. Қидирилаётган катталикларни мавжуд ҳисоблаш техникасида берилган аниқликда олиш лозим . Ҳисоблаш алгоритмлари моделнинг, бевосита объектнинг асосий хусусиятларини чекламаслиги, ечилаётган масалаларнинг ва ҳисоблаш воситаларининг хусусиятларига мослашиши керак. Математик моделлар асоси математик физиканинг хусусий ҳосилали тенгламалар и нинг че гаравий масалаларини е чишнинг сонли усулларидан ташкил топган ҳисоблаш математикаси ёрдамида ўрганилади.  Учинчи босқичда модел ва алгоритмни компьютерда ишлатиш учун дастурий восита яратилади. Дастурий маҳсулот математик моделлаштиришнинг математик моделлар қаторидан фойдаланиш, ҳисоблашнинг кўп вариантлилиги билан боғлиқ муҳим хусусиятини назарда тутиши керак. Бунинг натижасида объектга мўлжалланган дастурлаш асосида ишлаб чиқариладиган амалий дастурларнинг мажмуи ва пакетларидан кенг фойдаланилади.  Замонавий босқичда ҳаётий таъминганлик муаммосини ҳал этиш математик моделлаштириш ва ҳисоблаш тажрибасидан кенг фойдаланишга асосланади. Ҳисоблаш воситалари (компьютерлар ва сонли усуллар) одатда табиий фандаги тадқиқотларда, аввало физика ҳамда механикада яхши тасвирланган. Кимё ва биологияни, тупроқ ҳақидаги фанларни, ижтимоий фанларни фаол математикалаштириш жараёни олиб борилади. Муҳандислик ва технологияда математик моделлаштиришни қўллашнинг сезиларли ютуқларига эришилди. Математик моделларнинг компьютер воситасида ўрганилиши учириладиган аппаратларнинг аэродинамик трубалардаги синовини, полигонлардаги ядровий ҳамда термоядровий қурилмаларни портлатиш ўрнини сезиларли даражада босди. www.arxiv.uz

Иккита биологик популяциянинг ўзаро таъсиридаги кичик тебранишлар  Битта муҳитда N ( t ) ва M ( t) сонли биологик популяциялар истиқомат қилсин, жумладан биринчиси ўсимлик х ўр, иккинчиси эса биринчи популяция вакилларини ейди.  N ( t ) ўзгариш тезлиги туғилиш ҳисобига ортиш тезлигини ифодалаган биринчи ҳади ва иккинчи популяциянинг қўшнилиги туфайли камайиш тезлиги:  (1)  билан аниқланади, бу ерда M N ҳад эса мажбурий камайишни (популяциянинг табиий ўлимни ҳисобга олмаймиз) ифодалайди.  Иккинчи популяциянинг сони биринчи популяциянинг сони ортиши билан ортаверади, унинг камайганлигида эса M ( t ) сонга пропорцинал тарзда камаяди (шунинг учун туғилиш ва тўйиниш самараси ҳисобга олинмайди):  (2), ) ( 1 1 N M dt DN     , ) ( 2 2 M N dt DМ      www.arxiv.uz

Иккита биологик популяциянинг ўзаро таъсиридаги кичик тебранишлар www.arxiv.uz

Ойлик ва бандлик ўзгаришининг содда модели www.arxiv.uz

Похожие

Жамият бутунлиги шартлари

Жамият яхлит тизим сифатида

Жамият, унинг пайдо бўлиши ва тараққиёти тўғрисидаги назария, ғоя ва таълимотлар

Shaxs va jamiyat kursining o`qitish mеtodikasi fanining maqsadi va vazifalari Davlat ta'lim standartlari

Маънавий ҳаёт социологияси