Sotsiol guruhlar va ularning jamiyat hayotidagi o’rni - Социология - Презентации

Sotsiol guruhlar va ularning jamiyat hayotidagi o’rni

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

760.1083984375 KB

Sotsiol guruhlar va ularning jamiyat hayotidagi o’rni www.themegallery.com Company Logo0102 0D 0F 0B

O’zbekistonda fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish.Sotsiologiyada sotsial institut tushunchasi, turlari va asosiy vazifalari Sotsial guruh tushunchasi, uning asosiy belgilari va turlari. Sotsial institutlar: iqtisod, siyosat, din, huquq, oila, fan, ta’lim, madaniyat. REJA: Sotsiol guruhlar va ularning jamiyat hayotidagi o’rni

Guruh – bu xatti-harakatlari rasmiy va norasmiy institutlar tomonidan boshqariladigan, ma’lum norma va qadriyatlarga ega bo’lgan, boshqa birliklardan o’z xususiyatlari bilan farq qiladigan, bir-birlari bilan ijtimoiy munosabatlar sistemasi bilan bog’langan kishilar yig’indisidan iborat bo’lgan sotsial birlikdir.

Sotsiologiyada sotsial guruhlarga ajratish mezonlarining xilma-xilligi. Ilmiy adabiyot bilan tanishish «sotsial guruh» terminini, birinchidan, juda keng qo’llanilayotganligini, ikkinchidan turli hodisalarga nisbatan ishlatilayotganligini ko’rsatayapti, qaysi nuqtai nazar qarashlaridan qat’iy nazar, konkret ijtimoiy fan vakillari guruhlarni sotsial-iqtisodiy, sotsial- demografik, sotsial-psixologik va boshqa guruhlarga ajratadilar. Guruhga xos harakterli xususiyatlar quyidagilar: guruh soni, ichki tashkilot, ya’ni institutlar, nazorat shakllari; faoliyat namunalari; norma va qadriyatlar; farq qiladigan xususiyatlari.

Guruh soni deyilganda, mavjud birlikni hajm jihatdan tashkil etadigan a’zolar yigindisi tushuniladi, hozirgi kungacha sotsiologiyada a’zolar soni qancha bo’lishi kerakligi haqida aniq bir to’plamga kelingani yo’q. Bu to’grisida guruh turlari haqida so’z ketganda gapirib o’tiladi. Guruh o’z soni va a’zolari sonini chegaralashi yoki chegaramasligi mumkin. Mana shu asosga ko’ra guruhlarni «berk» guruhlar, yani yangi a’zolarni qabul qilishda aniq mezon qo’yadigan guruhlar; chegaralangan guruhlar, ya’ni guruh a’zoligiga qabul qilish mezoni kam talabchanlik bilan qabul qilinadigan guruhlar

Guruh o’zining shaxsiy norma va qadriyatlariga, ya’ni birlashish markaziga ega bo’lishi kerak. Bularga goyalar, ramzlar, shiorlar, maqsadlar, moddiy predmetlar va boshqalarni kiritish mumkin. Bular guruhda kishilarni guruhga mansublik va birlashish hissini uygotish va rivojlantirish uchun zarur. Bu qadriyatlar asosida guruhda «biz» so’zi bilan ifodalanadigan birlik hissi paydo bo’ladi. Bu his kishilarni birlashtiradigan psixik (ruhiy) aloqa bo’lib hisoblanadi. Nihoyat, guruh o’zining shaxsiy farq qiladigan xususiyatlariga ega bo’lishi kerak. Bular yordamida guruh boshqa sotsial birliklardan farq qiladi. Bunday xususiyatlar avvalo, bir hududda yashash, alohida ritual harakatlar, til, mafkura va boshqalar hisoblanadi.

Bu 4 shart juda ko’p guruhlarni ta’riflash uchun qo’l keladi. Lekin guruhlarni tasniflash (klassifikatsiya qilish) vaqtida bu to’grida to’xtalib o’tamiz. Chunki bu shartlar nisbiy harakterga ega. Bular ko’pgina guruhlarni qanoatlantirsa ham, ba’zi guruhlarni tahlil qilish vaqtida to’g’ri kelmasligi mumkin.

 Sotsial guruh turlari: katta va kichik, rasmiy va norasmiy, birlamchi va ikkilamchi, inguruh va autguruh, referent guruhlar va boshqalar. Guruhlar eng avvalo miqdor jihatdan katta va kichik guruhlarga bo’linadi. Sotsiologiya va sotsial psixologiya fanida katta sotsial guruhlar o’zining aniq ta’rifiga ega emas. Umuman katta sotsial guruh deganda, a’zolar soni ko’p bo’lgan kishilar guruhlari tushuniladi. Katta sotsial guruhlarning o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: a’zolar sonining ko’pligi; yagona hududning mavjud emasligi a’zolar o’rtasidagi aloqalarning asosan ommaviy aloqa vositalari orqali o’rnatilishi guruh tuzilishining murakkabligi, bu guruhlar ko’p rasmiy va norasmiy, uyushgan va uyushmagan guruhlarni o’z ichiga oladi.

1. Tasodifiy, stixiyali paydo bo’ladigan va qisqa vaqt mavjud bo’ladigan guruhlar. Bularga olomon, xaloyiq (publika), auditoriya va boshqalarni kiritish mumkin. 2. Tarixiy rivojlanish natijasida vujudga kelgan va jamiyat ijtimoiy munosabatlari tizimida ma’lum o’ringa ega bo’lgan birliklar. Bu turdagi guruhlarga sotsial sinflar, turli etnik guruhlar (ellat, xalq, millat), kasbiy guruhlar, jinsiy va yoshga oid guruhlar (yoshlar, ayollar, keksalar) va boshqa guruhlarni kiritish mumkin.Katta guruhlar ikki turga bo’linadi.

 Katta sotsial guruhlarda kichik guruhlarda yo’q bo’lgan xatti-harakatni boshqarib turadigan o’ziga xos kuch mavjud. Bu huquqlar, urf-odatlar va an’analardir.  Katta guruh bilan kichik guruh o’rtasida o’rta guruh ham bor. Ammo guruh muammosi bilan shugullanayotgan sotsiologlar fikricha, o’rta guruhlar, ularning strukturasi, aloqasi, unda bo’ladigan hodisa va jarayonlar mohiyat jihatdan kattaroq guruhlarga xosdir. Kichik va katta guruhlar o’rtasidagi farqni kichik guruhning yiriklashuvi va uning katta guruhga aylanishi jarayonida ko’rish mumkin. Masalan, bir yoki bir nechta taniqli kishilar atrofida birlashgan, 40-45 kishidan iborat partiya kichik guruhdir, chunki bu guruh vakillarining shaxsan bir-birlarini tanishlari (bilishlari) kichik guruhga xos bo’lgan xususiyatni beradi

Kichik guruhlar deganda, ko’pi bilan bir necha o’nlab a’zolardan iborat bo’lgan kam sonli guruhlar tushuniladi. Bu guruhlar ko’pincha samimiy do’stona munosabatlarda bo’ladi, guruh a’zolari o’rtasidagi bevosita o’zaro aloqalar ustun turadi, guruh a’zolari o’rtasidagi munosabatlar norasmiy institutlar yordamida tartibga solinadi. Bundan tashqari, maxsus vazifalarni bajarishga mo’ljallagan, yuqori darajada shakllagan kichik maqsadli guruhlar ham mavjud. Bu guruhlarda a’zolar o’rtasidagi munosabatlar maxsus xizmat ko’rsatmalari bilan tartibga solinadi. Yashirin ishlayotgan partiya yacheykasi bunga misol bo’la oladi. Kichik guruhlarga oilani, do’stlarni, qo’shnilarni, ishlab chiqarish brigadasini va boshqa guruhlarni kiritish mumkin.

Kichik sotsial guruhlarning turlari juda ko’p. Ular turli mezonlarga qarab turlarga ajratiladi. Guruh munosabatlari tuzilmasiga qarab kichik sotsial guruhlar rasmiy va norasmiy guruhlarga, a’zolar o’rtasidagi munosabatlarning yaqinligiga qarab esa birlamchi va ikkilamchi guruhlarga, guruhga a’zo bo’lish va bo’lmasligiga qarab a’zoli va referent guruhlarga bo’linadi. Sanab o’tilgan guruhlarni birma-bir ko’rib chiqamiz.

 Rasmiy guruhlar - bu huquqiy statusga ega bo’lgan sotsial institut, tashkilot qismi hisoblanadigan mavjud institut, tashkilotdagi mehnat doirasida aniq maqsadga ega bo’lgan sotsial guruhlardir.  Rasmiy guruhlarga quyidagi belgilar xos: aniq va ischil maqsad, ierarxiyaga asoslangan aniq funktsiyalar, ma’lum qoidalarga muvofiq keladigan huquq va burchlar, a’zolar o’rtasidagi rasmiy munosabatlar, guruh faoliyatini nazorat qiladigan rasmiy institutning mavjud bo’lishi va boshqalar.

Norasmiy guruhlar , ko’pincha bunday guruhlar «psixologik guruhlar» yoki «sotsial psixologik guruhlar» deb ataladi. Chunki bu guruhlarning tashkil topish zaminida guruh a’zolari o’rtasidagi psixologik, hissiy munosabatlar yotadi. Norasmiy guruhlarning paydo bo’lishida vaziyat va umumiy mafaatlar majmui muhim rol o’ynaydi. Shuning uchun ham bu guruhlarni ba’zan, manfaat yuzasidan tuzilgan guruhlar ham deb atashadi. Odamlar ehtiyojlari turli-tuman bo’lganligi sababli norasmiy guruhlar mavjud.

 Birlamchi guruhning xarakterli belgilari quyidagilardan iborat: a’zolar sonining kamligi, guruh a’zolarining hududiy yaqinligi, bevosita samimiy munosabatlar, yashashning uzoq davom etishi, maqsadlarning umumiyligi, guruhga a’zo bo’lishning erkinligi va a’zolar hatti-harakati ustidan norasmiy nazorat.  Shunga muvofiq, «birlamchi guruh» termini turli ko’rinishdagi kichik guruhlarni aniqlash va «ikkilamchi guruh» terminiga qarama-qarshi tarzda qo’llaniladi.  Birlamchi guruh eng avvalo oiladir, guruhni birinchi navbatda oila a’zolarining manfaatlari bog’laydi.

Ikkilamchi guruhlar deb, biror bir aniq maqsadga erishish uchun tuzilgan har qanday turdagi guruhlarga aytiladi. Ularda moddiy aloqalar muhim ahamiyatga ega. Ularning faoliyati tartib-intizom qoidalari bilan boshqariladi. Umuman, ikkilamchi guruhlar – bu katta guruhlardir. Ba’zan birlamchi guruhlar ham ikkilamchi guruh bo’lishi mumkin. Ikkilamchi guruhlarga kasbiy, diniy, siyosiy guruhlarni kiritish mumkin.

R eferent va a’zoli guruhlar . Kichik guruhlarni o’rganishning jihatlaridan biri bo’lib, «referent guruh» termini amerikalik sotsial psixolog Mustafo Sherif tomonidan kiritilgan. «Referent guruh» termini (inglizcha so’z, «mansub bo’lish» degan ma’noni anglatadi) individ ongli ravishda kiradigan sotsial guruhlarga (iqtisodiy, siyosiy, madaniy, kasbiy) nisbatan ishlatiladi. Inguruh va autguruh - individ o’zining mansubligini belgilaydigan guruhlar hisoblanadi. Inguruh bu individ tomonidan o’zini muayyan guruhga taalluqli, mansub deb qaraydigan guruhlarga aytiladi. Masalan, “mening talabalik guruhim”, “mening oilam”, “mening tashkilotim”. Undan farqli ravishda autguruh larga nisbatan individ bunday yaqinlikni sezmaydi. O’zi bevosita mansub bo’lmagan guruhlar to’g’risida individ “ular” degan tushunchani ishlatadi. Inguruh a’zolari o’rtasida ruhiy yaqinlik, umumiy qiziqishlar, qadriyatlar, maqsadlar kuzatiladi.

Похожие

Sotsial guruhlar va sotsial institutlar

Sotsial guruhlar va sotsial institutlar

Axborot va jamiyat

Ijtimoiy tabaqalanish nazariyalari. Zamonaviy jamiyatdagi ijtimoiy harakatchanlikning turlari va kanallari

Shaxs, jamiyat va davlat sotsiologiyasi