Tuproq hosil bo’lish jarayonidagi asosiy omillar - Сельское и лесное хозяйство - Презентации

Tuproq hosil bo’lish jarayonidagi asosiy omillar

Загружено в:

13.07.2024

Скачано:

0

Размер:

292.86328125 KB

Tuproq hosil bo’lish jarayonidagi asosiy omillar REJA:  Tuproq va uning tarkibi  Tuproq hosil qiluvchi omillar  Tuproq hosil bo’lish omillari

Tuproq haqida tushuncha va uning ta’rifi. Tuproq va uning xossalari haqidagi dastlabki tushunchalar va bilimlar qadimgi davrlardan boshlab dehqonchilik talablari asosida yuzaga kela boshladi.,, Ilmiy fan sifatida tuproqshunoslik fani Rossiyada XIX asrning oxirlarida rus olimlari V.V.Dokuchayev., P.A.Kostichev., N.M.Sibirsev., V.R.Vilyams g’oyalari va asarlari tufayli shakllana boshladi va rivojlandi. V.V.Dokuchayev birinchi bo’lib tuproqning paydo bo’lish omillari va jarayonlari haqidagi ilmiy nazariyani yaratdi hamda tuproq tushunchasiga quyidagicha ta’rif berdi: "Tuproq deganda suv, havo hamda turli tirik va o’lik organizmlar ta’sirida tabiiy ravishda o’zgargan tog’ jinslarining (qaysi xil bo’lishidan qat’iy nazar) "yuza" yoki tashqi gorizontlariga aytiladi". Tuproq mustaqil tabiiy jism sifatida o’zining kelib chiqishi (genezisi) bilan boshqa tabiiy jismlardan farq qiladi. V.V.Dokuchayev ko’rsatgandek, yer yuzasidagi barcha tuproqlar "mahalliy iqlim, o ’simlik va hayvonot organizmlari, ona tog’ jinslarning tarkibi va tuzilishi, maydonning relyefi va nihoyat joyning yoshi kabilarning juda murakkab ta’siri" natijasida paydo bo’ladi. Hozirgi zamon tuproqshunos olimlaming tuproq haqidagi ta’rifida V.V.Dokuchayevning ko’rsatmalari o ’z ifodasini topgan: «Tog’ jinslarining ustki gorizontlarida tirik va o’lik organizmlar hamda tabiiy suvlar ta’sirida turli xil iqlim va relyef sharoitlarida hosil bo’lgan yer yuzasidagi tabiiy tarixiy organo- mineral jismga tuproq deyiladi».

Vujudga kelgan yangi muhitdagi mikroorganizmlar oʻz hayot faoliyati tufayli oʻsimliklarning oʻsishi uchun sharoit yaratadi, oʻsimliklar tuproqdan oʻz hayoti uchun zarur oziq moddalarni oʻzlashtiradi va oʻzida toʻplaydi. Nobud boʻlgan oʻsimlikning bir qismi mikroorganizmlar taʼsirida parchalanib, mineral moddalarga, qolgan qismi esa murakkab biokimyoviy jarayonlar natijasida chirindi (gumus) ga aylanadi. Bu jarayonlarning barchasi uzluksiz davom etadigan nurash sharoitida sodir boʻlib, oʻsimlik ildizlari ajratgan nordon moddalar hamda organik qoldiqlar taʼsirida yanada tezlashadi. Natijada Yer poʻstlogʻining sirtida unumdor gʻovak qatlam — Tuproq paydo boʻladi. Iqlim, tuproq ona jinsi, oʻsimlik hamda hayvonot olami, hudud relyefi kabi omillarning Tuproq hosil boʻlish jarayoniga taʼsiri turlicha boʻlganligi tufayli har xil tabiiy zonalarda oʻziga xos Tuproq tiplari vujudga keladi. Mas., tayga zonasida chimli podzol Tuproq, dashtlarda qora va kashtan Tuproq, choʻllarda esa sur tusli qoʻngʻir Tuproqlar va b (qarang Tuproq zonasi ). Odamning xoʻjalik faoliyati qam Tuproq hosil boʻlish jarayonining baʼzi omillariga, mas., oʻsimliklarga, shuningdek, yerga ishlov berish, uning meliorativ holatini yaxshilash, organik oʻgʻit solish va boshqa bilan tuproqqa bevosita taʼsir koʻrsatadi. Bu taʼsir koʻrsatish toʻgʻri mutanosiblikda olib borilganda Tuproq hosil boʻlish jarayonini va xususiyatlarini maqsadga muvofiq oʻzgartirish mumkin.

Tuproq qattiq, suyuq, gaz holatidagi va tirik tarkibiy qismlardan tashkil topgan. Ularning bir-biriga nisbati turli Tuproqlardagina emas, balki bir tuproq tipining har xil qatlamlarida ham turlicha. tuproq qattiq qismini mineral moddalar tashkil qiladi. Tabiiy joylanishda qattiq zarralar Tuproq massasining maʼlum qismini egallaydi, qolgan qismini esa zarralar va ularning agregatlari oraligʻidagi har xil kattalik hamda shaklga ega boʻlgan kovaklar (gʻovaklik) tashkil qiladi. Bu boʻshliqlarning umumiy yigʻindisi tuproq gʻovakligi deyiladi. Tuproq gʻovakligi kapillyar va nokapillyar boʻladi. Kapillyar gʻovakli Tuproqning mayda zarralari kapillyar oraligʻidagi hajmga, nokapillyar gʻovaklik esa makrostruktura elementlari oraligʻidagi yirik kovaklar hajmiga teng. Tuproqning mineral qismidagi g'ovakligi 40—60%, botqoqi va gleylangan Tlarda esa 27% atrofida boʻladi. Gʻovaklik Tuproqning solishtirma va hajm ogʻirligiga bogʻliq. Kovaklarda Tuproqning suyuq qismini tashkil qiluvchi, tarkibida erigan moddalar — tuproq eritmasi boʻlgan tuproq nami hamda Tuproqning gaz holatidagi qismini tashkil etuvchi tuproq havosi boʻladi. Tuproq tarkibidagi suv va havo miqdorining nisbati atmosfera yogʻinlari, sugʻorish va grunt suvlari hamda suvning sarflanishi, yaʼni tuproq qatlamidan oqib chiqib ketishi, bugʻlanishi va oʻsimlik ildizlari orqali shimilishi va boshqa bilan bogʻliq holda oʻzgarib turadi. Mana shu sharoitlar tuproqning suv va havo rejimini belgilaydi. Tuproqdagi havo tarkibi atmosfera havosidan (O220,96%, SO20,03%) farq qiladi (tuproq hajmiga nisbatan % hisobida: O2—20,3%, SO2— 0,65%), azot miqdori deyarli teng.

Tuproq paydo bo'lishida relyef muhim rol o'ynaydi, chunki u issiqlik, namlik va tog 'jinslarini qayta taqsimlaydi. Hamma biladiki, baland tog'ning tepasida uning tagidan sovuqroq; janubga qaragan qiyalikda qor bahorda shimoliy yonbag'irga qaraganda ancha tez eriydi; sovuq va ko'pincha pasttekisliklarda sodir bo'ladi. Biz bilamizki, katta tekisliklarda suv saqlanib qoladi (ko'pincha botqoqli erlar), va balandliklarning kichik joylarida tuproqlar suvni qiyalikdan oson chiqarib yuboradi. Tor chuqurchalarda yoki tog 'daralarida, odatda, tez oqimlar oqadi. Ulardagi suvda kislorod ko'p, shuning uchun qirg'oq bo'ylab o'tloqlar ko'p. Ammo keng tushkunliklarda namlik turg'unlashadi, kislorod yetishmaydi va botqoqliklar paydo bo'ladi. Tuproq va botqoqliklar juda farq qiladi. Qoyalar tik yonbag'irlar bo'ylab taqsimlangan - tik qoyali yon bag'irlar ostida katta toshlar va ezilgan toshlar to'plangan, uzun yumshoq yonbag'irlarning etagida esa qayta ishlangan loy va qumloq yotqiziqlar bor. Tuproqning isishi va sovishi sharoitining o'zgarishi, ularning suv rejimi, asosiy jinslarning mahalliy xususiyatlari va bir - biridan tubdan farq qiladigan tuproq jismlarining shakllanishiga olib keladi.

Tuproq hosil qilish jarayonining rivojlanishiga uning davom etayotgan tabiiy sharoitlari, uning xususiyatlari va bu jarayonning rivojlanish yo'nalishi ularning u yoki bu kombinatsiyasiga bog'liq. Bulardan eng muhimi tabiiy sharoitlar Tuproq hosil bo'lish omillari deb ataladi: ota -ona jinslari, o'simliklar, hayvonot dunyosi va mikroorganizmlar, iqlim, topografiya va tuproq yoshi. Tuproq hosil bo'lishining beshta asosiy omili (ularni Dokuchayev ham atagan) endi suv (tuproq va er) va inson faoliyati bilan qo'shiladi. Har doim etakchi qiymatga ega biologik omil, qolgan omillar faqat tabiatdagi tuproqlarning rivojlanishi sodir bo'ladigan fondir, lekin ular tuproq hosil qilish jarayonining tabiati va yo'nalishiga katta ta'sir ko'rsatadi. Er yuzida mavjud bo'lgan barcha tuproqlar toshlardan vujudga kelgan, shuning uchun ular tuproq hosil bo'lish jarayonida bevosita ishtirok etishi aniq. Eng muhimi Kimyoviy tarkibi tosh, chunki har qanday tuproqning mineral qismi, asosan, ona jinsining bir qismi bo'lgan elementlarni o'z ichiga oladi. Katta ahamiyatga ega shuningdek , jinsning granulometrik tarkibi, uning zichligi, g'ovakliligi, issiqlik o'tkazuvchanligi kabi omillar nafaqat tuproq tarkibidagi jarayonlarning intensivligiga, balki tabiatiga ham bevosita ta'sir qiladi.

Tuproq shakllanishida iqlim katta rol o'ynaydi, uning ta'siri juda xilma -xildir. Iqlim sharoitining tabiati va xususiyatlarini aniqlaydigan asosiy meteorologik elementlar harorat va yog'ingarchilikdir. Yillik kiruvchi issiqlik va namlik miqdori, ularning kundalik va mavsumiy taqsimlanishining o'ziga xos xususiyatlari tuproq hosil bo'lishining aniq jarayonlarini aniqlaydi. Iqlim tog 'jinslarining nurash xususiyatiga ta'sir qiladi, termal va suv rejimlari tuproq Havo massalarining harakati (shamol) tuproqning gaz almashinuviga ta'sir qiladi va tuproqning mayda zarralarini chang shaklida ushlaydi. Ammo iqlim tuproqqa nafaqat to'g'ridan -to'g'ri, balki bilvosita ta'sir qiladi, chunki u yoki bu o'simliklarning mavjudligi, ba'zi hayvonlarning yashash joylari, shuningdek mikrobiologik faollik intensivligi aniq iqlim sharoitlari bilan belgilanadi. Tuproq hosil bo'lishida o'simliklarning ahamiyati nihoyatda katta va xilma -xildir. Ota -ona jinsining yuqori qatlamiga ildizlari bilan kirib, o'simliklar pastki ufqlaridan ozuqa moddalarini ajratib olib, ularni sintez qilingan organik moddalarga biriktiradi. O'simliklarning o'lik qismlari minerallashgandan so'ng, ular tarkibidagi kul elementlari ona jinsining yuqori gorizontiga yotqiziladi va shu bilan o'simliklarning keyingi avlodlarining oziqlanishi uchun qulay sharoit yaratiladi. Shunday qilib, tuproqning yuqori ufqlarida organik moddalarning doimiy hosil bo'lishi va yo'q qilinishi natijasida uning uchun eng muhim xususiyat - o'simliklar uchun kul va azotli oziq -ovqat elementlarining to'planishi yoki kontsentratsiyasi olinadi. Bu hodisa tuproqning biologik yutilish qobiliyati deyiladi.

To‘liq rivojlangan tuproq asosan quyidagi genetik qatlamlardan iborat: A - gumusli-akkumulyativ qatlam; V - illuvial yoki o‘tkinchi qatlam; S - tuproq hosil bo‘lish jarayonida kam o‘zgargan ona jins; D-tuproq qatlami ostida joylashgan tuproq hosil bo‘lish jarayonida o‘zgarmagan ona jins. Tuproqning genetik qatlamlari morfologik belgilarning miqdoriy ko‘rsatkichlari va boshqa xususiyatlariga qarab qatlamchalarga bo‘linishi mumkin (A, A0, A1, A2 va h.k.).

Foydanalingan adabiyotlar • Ramazonov O., Bo‘riyev S. Tuproqshunoslik va dehqonchilik. – T., 2017. 277 b. • Рамазанов А. Почвоведение и земледелие. Учебник. – Т., Fan vatexnologiya, 2007. 176 стр. • Xoliqulov Sh., Uzoqov P., Boboxo‘jayev I. Tuproqshunoslik. – Samarqand, N.Doba. 2011. 426 b. • Internet saytlari • www .gov.uz – O’zbekiston Respublikasi hukumat portali • www.lex.uz - O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi • www.ziyo.net • www.edu.uz • www.agro.uz

Похожие

Tuproq hosil bo’lishining antropogen sharoitlarning ta’siri

Tuproq bonirovkasi va mazmuni

Almashlab ekishning tuproq unumdorligini oshirishdagi ahamiyati

Tuproq va ekinlarning holatini monitoringlash tizimini o'rganish

Ekologik omillar haqida tushuncha. Iqlim omillari - yorug’lik, harorat, havo va suvga nisbatan o’simliklarning guruhlari