Дондаги стандартлар. Давлат нон инспекцияси. Буғдой, жавдар ва арпа донлари - Сельское и лесное хозяйство - Презентации

Дондаги стандартлар. Давлат нон инспекцияси. Буғдой, жавдар ва арпа донлари

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1495.5 KB

Дондаги стандартлар. Давлат нон инспекцияси. Буғдой, жавдар ва арпа донлари

Буғдой доннинг кимёвий тузилиши.  Буғдой доннинг навлари: кучли кўзда экиладиган: Безостая 1, Белоярковская 198, Кооператорка, Мироновская, Юбилейная, Мироновская 808, Одесская 51, Украни к а.  Кучли баҳорги экиладиган буғдой навлари.  Амбидум 24, Безенчунская, Саратовская 29, Саратовская 38, Цезиум 31, Целиноградка.  Жавдар дони-асосан буғдой дони етиштириш чегараланган районларда муҳим нонли дон турларига киради.  Сифат жиҳатдан жавдар унидан тайёрланган нон фақат буғдой донига урнини беради. Жавдар донидан тайёрланган нон тез ҳазм бўлади. Шу билан бир қаторда жавдар донини чорвачиликда ҳам озуқа сифатида ишлатилади. Ҳамдустлик мамлакатлари иттифокида ҳар йили 11,5 млн. гек. майдон жавдар дони экилади. Бу ҳамма дон экиладиган майдонларнинг 9,4 % ини ташкил қилади.  Жавдар донини етиштириш, кўпайтириш кўзда тўтилган бўлиб, ХМИда жами ер юзида экиладиган майдоннинг 50 % ини ташкил қилади.

Буғдойнинг халқ хўжалигидаги аҳамияти ва экин майдонлари.  Буғдой қимматбаҳо ва асосий озуқабоп экин. Ун ишлаб чиқариш да ва ундан нон тайёрлашда буғдой дони ажойиб хом ашё ҳисобла нади. Зеро буғдой дони ўзининг кимёвий таркиби, калориялиги, ососн ҳазм бўлиши билан алоҳида ажралиб туради.  Буғдой магзида оқсил клейковинаси мавжуд бўлиб, бу клейк лвина ҳамирнинг кўпчиши, юмшоқ ва осон ҳазм бўладиган нон оли нишини таъминлайди. Дар ҳақикат нон инсоният ҳаётида энг муҳим аҳамиятга эга бўлган озуқадир. Фактларга мурожаат этганимизда ер шари ахолининг 70 % га яқини буғдой нони билан озуқаланишини билиб оламиз.  Шаффоф (шишасимон) буғдой донидан тайёрланган ун оқсил ва клейковинага жуда бой бўлиб макарон маҳсулотлари ишлаб чиқариш да кенг қўлланиладиган хом ашёдир.  Буғдой дони ёрма лар олишда ҳам кенг қўлланилади. Буғдойдан крахмал ва е л имлаш воситалари олинади, у яна спирт ишлаб чиқаришда ҳам қўлланилади. Буғдой қолдиқлари ( кепак ) концентрланган озуқадир. Да ғ ал хашак сифатида буғдой со мони ва чарим ишлатилади.

 Буғдой ҳосилдорлигини ошириш борасидаги тинимсиз изланишлар натижасида кейинги йилларда буғдойнинг таннархи пасайиб (қишлоқ хўжалигининг механизациялашуви ва бошқалар сабабларга кўра, донни ембоп озуқа сифатида қўллаш имкони ҳам туғилди.  Буғдой экин сифатида карийб 10000 йилдан буён маълум ва машхурдир. Европа мамлакатларида буғдой 4-5 минг йилдан буён қўлланилиб келинмокда. Жанубий Америкада эса у XVI аср бошларида АҚШ худудида XVII аср боларидан буён қўлланилади.  Бизнинг мамлакатимиз сархадларида эса буғдой кадимги экин тури ҳисобланади. Эрамиздан аввалги 4-5 минг йилликларда ҳозирги Туркманистон республикасихудудидан буғдойдан озуқа сифатида фойдаланилганлиги тўғрисида археолог ашё далиллар мавжуд. Ер ша рининг барча қисмларида буғдой етиштирилади. Буғдой етиштирила диган ерларнинг шимолий чегараси 60о шимолий кенгликкача бўлиб, ҳатто Кутб доирасига кирувчи ерлар ҳам мавжуд (Норвегия ва Рос сияда Гольфинтреимнинг иссик окимларига мослашган ерлар).

"Кучли" "Кучли" буғдой.буғдой.  Буғдой донининг таснифий (специфик) кўрсаткичлари унинг ши шасимонлиги, клейковина миқдори ва сифати маълум даражада буғдойнинг технологик қийматини, аъло даражадаги нон маҳсулотлари тайёрлаш имкониятларини белгилаб беради.  Бу ва бунга ўхшаш белгилар жуда ўзгарувчан бўлиб, нав хусу сиятлари, агротехника, тупроқ-иқлим шароитларига қараб буғдой до нининнг нонбоплик хусусиятлари ҳам ўзгариб туради. Шунга кўра турли хил технологик хусусиятларга эга бўлган юмшоқ буғдой 3 гуруҳга ажратилади: "кучли", "ўртача ", "кучсиз".  Жаҳон амалиётида тегишли технологик жараёнларда ундан та йёрланган ҳамир ўз шаклини баркарор сақлаш олувчи, йирик ҳажм ли, магзи яхши ғовак нон тайёрлаш мумкин бўлган буғдой "кучли" буғдой деб номланади. "Кучли" буғдой нонбоплик хоссаси паст бўлган партияларга кушилганда, нонбопликжиҳатдан анча яхши буғдой уни аралашмаси олиш имконини беради. Демак, биринчи гуруҳга аъло сифатли нон олинадиган ва "кучсиз" буғдойни яхшилаш учун кулла нилиш мумкин бўлган буғдой навлари киради.

Буғдой донини стандартлаштириш.  Мамлакатимиздаги ғалла қабул қилиш корхоналарида қабул қилинаётган буғдой дони партиялари барча экинлар дони учун умумий ва мажбурий бўлган кўрсаткичлар, шунингдек ҳажмий оғирликни ҳисобга олган ҳолда баҳоланади. "Кучли" ва қаттиқ буғдой дони пар тиялари учун клейковина миқдори ва сифати, шунингдек доннинг тошбақа- к ан а дан зарарланганлиги ҳам аниқланади. Барча буғдой пар тияларининг намунавий таркиби аниқланганда доннинг шишасимонли ги ҳисобга олинади.  Ҳозирги пайтда буғдой дони учун т ў рт хил стандарт мавжуд.  Қуйида биз уларнинг ҳар бирига алоҳида тўхталиб ўтамиз. Давлат дон тайёрлаш тизими тайёрлаган буғдой донига стандарт ГОСТ ВКС-7064-"Озуқабоп тайёрланган буғдой", давлат дон та йёрлаш тизими томонидан озиқ-овқат эҳтиёжларини қондириш мақсадида ишлаб чикарилган буғдой донига стандарт, буғдойи" тўлиқ стандартлар гурухига мансуб бўлиб, барча булимларда иштирок қилади. Стандартларнинг биринчи бўлимида курсатишига, озиқ- овқат буғдойи деганда турли буғдой донларининг аралашмалар билан бир галикдаги дон умумий миқдорининг 85 % и дан кам бўлмаган миқдори тушунилади.

Жавдар. Жавдарнинг халқ хўжалигидаги аҳамияти.  Жавдар-муҳим озуқабоп экин бўлиб, унинг дони нонбоп ун иш лаб чиқаришда қўлланилади. Жавдар нони қимматбаҳо озиқ овқат маҳсулоти бўлиб, юқори калория ва ажойиб таъмга эга. Бу кўрсаткичлари бўйича жавдар нони фақат буғдой нонидан кейинги ўринда туради. Жавдар дони солод олиш мақсадида қўлланилади. Мамлака тимизнинг айрим районларида жавдар яшил озуқа сифатида ҳам қўлланилади.  Жавдарнинг кишга чидамлилиги юқори, буғдойга нисбатан пар варишни кам талаб этади.  Жаҳон зироатчилигида жавдар етиштириш бўйича биринчи ўринда Россия туради, шунингдек Польша, Германия, Чехославакияда ҳам жавдар етиштириш жуда яхши йўлга қўйилган ва жавдар нонини ис теъмол қилиш кенг тарқалган. Финландия, Швеция, Норвегия, Авс трия, Венгрия, Франция, АҚШ, Аргентина сингари давлатларда ҳам жав дар етиштирилади.

Жавдарнинг ботаник тавсифи.  Жавдар бошоқлилар оиласининг Seccale туркумига киради. Жав дар четдан чангланувчи ўсимликдир.  Тупгули бошоқ бўлиб, одатда икки гулли, айрим ҳолларда уч ва турт гуллилар ҳам учрайди. Бошоқ ўқида биртадан погонасимон жойлашган. Бошоги қилтиқли ва қилтиқсиз бўлиши мумкин. Жавдар би лан биргаликда бу туркумга хос ун хил ўсимлик тури мавжуд.  Аммо, улардан фақат (Seccale cerlale) - маданий ўсимлик си фатида экилади. Бошқа турлари эса ёввойи ва бегона дала ўтлари ҳисобланади.  Жавдарнинг бошоқ шакли, тўлиқлиги, узунлиги, қилтиқлар миқдори, бошоқ ранги (унинг ўсиб ривожланиши давомида), доннинг шакли сингари белгиларига кўра фарқ қилувчи 45 хил тури мавжуд экин майдонларига эга жавдарнинг фақат бир хил (Seccale cereale vulgare) қилтиқли оқ бошоқли оддий жавдар тури экилади.

Арпанинг халқ хўжалигидаги аҳамияти.  Арпа-инсон томонидан етиштириладиган энг қадимий ўсимлик. Мамлакатимиз худудида эрамиздан аввалги 5-4 арлардаёқ арпа етиштирила бошлаган.  Арпа дони инсон томонидан озиқ-овқат сифатида шунинг дек,ем-хашак ва техник мақсадларга кенг қўлланилади. Арпадан ун ва ёрма олинади. Арпа дони пиво солод ва солод экстракти ишлаб чиқариш саноатида асосий хом-ашё ҳисобланади. У чорвачи ликда, айниқса чучкачилик ва йилкичиликда ҳайвонларни боқиш учун қимматли озуқа саналади. Омухта ем тайёрлашда асосий (ингриди ент) таркибий қисм сифатида арпа кушилади. Арпадан бошқа маҳсулотлар ҳам (масалан, арпа кофеси) олинади.  Арпа усимлигининг ижобий сифатларидан бири унинг пластикли гидир. Унинг кўпгина турлари иссиқликни кам талаб қилади. 1-2 0С ҳароратда ҳам ўсиш қобилиятига эга ва ўсиш даври қисқа 980-100 кун). Арпанинг юқорида кўрсатиб ўтилган ижобий хусусиятлари уни уоқ шимолда (66-70 0 шимолий кенгликда) ва тогли районларда ус тириш имконини беради.

Арпанинг ботаник тавсифи.  Арпа (Hordeum) бошоқлилар оиласига кирувчи ўсимлик. Тупгулли бир гулли бошоқ бўлиб, бошоқ ўқида уч погонали ҳолатда кўп уч райди. Бошоги қилтиқли ва қилтиқсиз. Килтиги ўзун, силлик ёки йил лик ўсимлик бўлиб, юқорида кўрсатиб утганимизлек Кузги ва баҳорги туралри мавжуд.  Hordeum туркумига кирувчи 30 хил яқин тур мавжуд бўлиб, эки сифатида экиб етиштириладиган арпа (Hordeum Sativum) нинг бир хил тури кенг тарқалган. Бу тур одатда қилтиқли бўлиб, қилтиқсиз лари ҳам учрайди, айрим ҳолларда эса қилтиқ ўринда пардасимон усимта фурка... ҳосил бўлади.  Бундай фуркатли... арпа номланади.  Экиладиган арпа 3 хил турчага бўлинади: а) кўп қаторли арпа (Hordeum Sativum Vulgare); б) икки қаторли (Hordeum Sativum disticnum); в) оралик (Hordeum Sativum intermedium);

Арпа қатор белгиларига қараб қуйидагича гуруҳланади:  1) бошоқ зичлигига қараб: зич ва ғовак;  2) қилтиқлар мавжудлигига қараб: қилтиқли, қилтиқсиз;  3) қилтиқ хусусиятига кўра: силлик тишчали;  4) донда парда мавжудлигига қараб: қобиқдор очиқ донли.  Энг кўп экиладиган арпа турларига паллидум, нутанс, медиқум киради.

Арпанинг сифат кўрсаткичлари ва стандартлари.  Арпа донидан турли мақсадларда фойдаланиш ҳисобга олиб ар-  пага 5 хил стандарт мавжуд:  1) озуқабоп - хашакбоп арпа;  2) ёрмабоп арпа;  3) унбоп арпа;  4) пивобоп арпа;  5) спирт ишлаб чиқаришга мўлжалланган арпа.  Озуқабоп – “ хашакбоп арпа ” стандартидан арпа партияларини ғалла қабул қилиш корхоналарига қабул қилиш ва ундан чикариб юбориш жараёнларида фойдаланилади. Шунинг учун барча экинлар до ни партиялари умумий мажбурий кўрсаткичлари, ҳажмий оғирлик шу нингдек арпани беш синфга бўлиш (ҳажмий оғирлик, аралашмалар миқдори, намлик бўйича) учун дон сифатини аниқлаш кўрсатиб утилган. Етиштириладиган арпа 2 гуруҳга бўлинади: биринчи гуруҳга асосий кондиция талабларини кондирадиган арпа киради: иккин чи гуруҳга чегараловчи кондиция талабларини қондирувчи арпа ки ради.

Шолининг халқ хўжалигидаги аҳамияти, экин майдонлари.  Шоли (Oruza) энг муҳим донли экинлардан биридир. Ер юзида шоли экиладиган ер майдонлари кулами жиҳатидан 3 ўринда туради.  Жаҳон зироатчилигида ялпи ҳосил кулами бўйича шоли буғдой билан 1 ўринни танг булишади ёки у буғдойни 1 уриндан сикиб чиқаради (ҳақикатда ҳам, ҳосилдорлик бўйича шоли буғдойда анча илгарилаб кетган).  Шоли асосан озиқ-овқат сифатида қўлланилиб, деярли ер шари ахолиси учун асосий озиқ маҳсулоти ёки озиқ маҳсулотларидан энг мухими саналади.  Шоли донини қайта ишлаб қуйидаги ёрмалар олинади: окланган шоли, (полированный) ялтиратилган шоли (шлифованный) силлик ланган шоли ва бошқалар. Ёрма олишда ҳосил бўладиган чиқиндилар дон синиклари фитинь шоли крахмали, пудралар олишда ва ем - хашак мақсадларида асосий хом-ашё сифатида қўлланилади. Шоли муртагиёғ олишда ҳам ишлатилади.

Шолининг ботаник тавсифи.  Шоли бошоқли ўсимликлар оиласига мансуб. Бир йиллик ва кўп йиллик турлари мавжуд. Унинг тупгулли-бир гулли рувак бошок. Гули икки жинсли. Ўзидан чангланувчи ўсимлик. Гули ик кита гул кипикдан тузилган: пастки (ташки), ва юзаси - кирра ли. Пастки кипик қилтиқли бўлиши мумкин. Шоли гули 6 та чангчига эга.  Шолининг барча турлари (улар 25 тага яқин) орасида МДҲ да энг кенг тарқалгани - экиладиган шоли (Oruza Sativa). Бу тур ик ки хил навдали бўлади: Хинд, Хитой, Япон. Ҳинд навдали навларда дон ўзун, ингичка. Унда узунликнинг кенгликка нисбати 3 дан 3,5 гача бўлади. Хитой япон навдали донлар эса ан ча йугон бўлиб, унда узунликнинг кенгликка нисбати- 1,4 - 2,9 ни ташкил этади.

Похожие

Донли экинлар аҳамияти. Кузги дон экинларининг биологик хусусияти ва қишда нобуд бўлиш сабаблари

Донли экинларнинг умумий тавсифи, ривожланиш шароити

Дон сифатини аниқлашнинг физикавий усуллари

Дон экинларини умумий тавсифи, ривожланиш даврлари

Кузги дон экинлари биологияси. Қишга, совуқга чидамлилиги