Psixodiagnostika metodlari va ularning klassifikasiyasi - Психология - Презентации

Psixodiagnostika metodlari va ularning klassifikasiyasi

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

270 KB

Psixodiagnostika metodlari va ularning klassifikasiyasi Режа 1. Psixodiagnostik metodlarining tadqiqot metodlaridan farqi. 2. Psixodiagnostik metodlari klassifikasiyasining mezo nlari va asoslari. 3. Diagnostikaning psixologik-pedagogik jihatdan asosiy yo’nalishlari. 4. Zamonaviy psixodiagnostika metodlariga qo’yiladigan jarayonlashtirish va verifikasiya talablari hamda ularning qo’llanilishi darajasi. 5. Psixodiagnostika metodlarning sifat va miqdoriy xarakteristkasi hamda individual-tipologik xususiyatlar klassifikasiyasi Asosiy tushuncha va atamalar Metod, jarayonlashtirish, metod, mezon, tiplar, adresatlik, tasavvur, ma’lumotlar xarakteri, test normalari, didaktika, xalq xo’jaligi www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

4 .1. Psixodiagnostik metodlarining tadqiqot metodlaridan farqi Ma’lumki, “Psixodiagnostika” ikki xil mazmunni o’z ichiga qamrab oladi. Birinchisi, ilmiy psixologik bilimlarni soha sifatmda tadqiq etsa, ikkinchisi ularni amaliy qo’llanilishining maxsus jabhasini yoritib beradi. Psixodiagnostika psixologik bilimlar sohasi sifatida bir qator diagnostik metodlar tamoyillarini, amalga oshirish jarayonlarini va tekshirish usullarining ilmiyligini o’zida ifoda etadi. U amaliy soha sifatida esa, metodlarni amalda qo’llash bilan bog’liq bo’lgan professional bilim va ko’nikmalarga yo’naltirilgan bo’ladi. Ikkala holatda ham insonning psixigik jarayonlari, holatlari va xususiyatlarini baholash usullari xususida fikr yuritiladi. “Nazariy psixodiagnostika” tadqiqot jarayonlarini ilmiy jihatdan asoslab bersa, “amaliy psixodiagnostika” ularni qanday qilib to’g’ri va ishonchli bajarishni ko’rsatib beradi. Zamonaviy psixologiyada psixodiagnostikaning juda ko’p turlari qo’llanilsa-da, ularning hammasini ham ilmiy jihatdan asoslangan, deb bo’lmaydi. Bundan tashqari, ularning orasida tadqiqot hamda shaxsiy psixodiagnostik metodlar ham mavjuddir. Qayd etilgan so’ngi metodlardan o’rganilayotgan psixigik xususiyatning sifatiy va miqdoriy xarakteristisini baholash maqsadida foydalaniladi. Kishining psixik jarayonlari, holatlari va xususiyatlarini o’rganishga mo’ljallangan hamda ma’lum maqsadga yo’naltirilmagan tajribaviy ilmiy tadqiqotlar jarayonidan ishonchli natmjalarni olish maqsadida qo’llaniladi. Psixodiagnostik va tadqiqot metodlari o’rtasidagi o’zaro tafovutni quyidagi ikki misol tariqasida ko’rsatish mumkin: www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

4 .2. Psixodiagnostik metodlari klassifikasiyasining mezonlari va asoslari Yuqorida tasvirlangan psixodiagnostik metodikalar guruhiga asoslanib, ularning yanada kengroq yoritilgan klassifikasiyasini umumiy kriteria (mezon)larini ajratish mumkin. Bu esa quyidagi mezonlarga bo’linadi: test vazifalari qo’llaniladigan metodika tiplari; metodikada qo’llaniladigan test materiallari adresati; sinaluvchi kishilar tomonidan test materiallarining tasavvur qilinish shakli; psixodiagnostik xulosalar uchun qo’llaniladigan ma’lumotlar xarakteri; metodikalardagi test normalarning mavjudligi; metodikalarning ichki tuzilmasi. Test vazifalarining qo’llanilish tiplari ga qarab psixodiagnostik metodikalar: so’rovnomali (sinaluvchilarga qaratilgan savollar); ta’kidlovchi (sinaluvchiga berilgan hukm va xulosalardan o’z fikriga mosini tanlash bilan bog’liq bo’lgan); mahsuldorli (sinaluvchining ijodiy mahsuldorligini biror-bir ko’rinishi: verbal, obrazli, materialli); harakatli (sinaluvchining bir qancha harakatlarni bajarishi bilan bog’liq topshiriqlar); fiziologik (psixodiagnostika kishining ixtiyorsiz fiziologik va fizik reaksiyalarga ta’siri asosida amalga oshadi) kabi tiplarning farqlanishi.; Test materiallarining adresati asosida psixodiagnostik metodlar: anglangan (kishi ongini tekshirib boradigan); anglanmagan (kishining anglanmagan ta’sir reaksiyalari)ga bo’linadi. Birinchi tipdagi metodikalarga so’rovnomalarni, ikkinchi tipdagisini esa, proyektiv metodlarni kiritish mumkin. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Sinaluvchi kishilarning test materiallarini tasavvur etish shakliga ko’ra: blankali (test materiallarini ifodalanishi yozma yoki biror belgili shakllar bilan: rasm, chizma va hokazo); texnik (audio, video, kino, proyektor va shu singari texnik anjomlardan foydalanish yo’li bilan); sensor (sezish organlariga taalluqli fizik stimullar shaklida taqdim etiladigan materiallar) turlaridan tashkil topadi. Psixodiagnostik xulosalar uchun foydalanadigan ma’lumotlar xarakteriga ko’ra metodikalar: obyektiv (sinaluvchi yoki tadqiqotchining xohish-istaklariga va ongiga bog’liq bo’lmagan ko’rsatkichlardan foydalaniladi); subyektiv (tadqiqotchi yoki sinaluvchi ongi va istaklariga bog’liq ma’lumotlardan foydalaniladi) bo’ladi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

4 .3. Diagnostikaning psixologik-pedagogik jihatdan asosiy yo’nalishlari Psixologik-pedagogik diagnostikaning asosiy yo’nalishlari zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarining talab darajasidan kelib chiqqan holda shakllanmoqda. Shu sababli, bu yo’nalishlarning mohiyatini pedagogik amaliyotning qaysi sohasida qo’llanishini aniqlamasdan turib izchil yoritib bo’lmaydi. Biz quyida psixologik-pedagogik diagnostika qo’llanishilishi lozim bo’lgan, hamda juda katta amaliy ahamiyatga ega sohalardan bir nechtasini shartli ravishda (hayotda esa ular umumiy, bitta pedagogik jarayonning ajralmas kismlaridir) ajratib o’rgandik: ta’lim-tarbiya nazariyasi va metodikasi; boshqarish va amaliyot; didaktika va xususiy metodika; pedagogik sosiologiya; ijtimoiy psixologiya; pedagogik psixologiya. Bu sohalarni asosiy vazifasi va predmetining pedagogik hamda psixologik adabiyotlarda, o’quv qo’llanmalarda yetarligiga yoritilganligini hisobga olib, ularga batafsil to’xtalib o’tmaymiz. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Tarbiyalanganlik darajasini diagnostika qilish Bu yo’nalish o’quvchilarning tarbiyalanganligini, ularning xulq-atvorini, odob- axloqini, tarbiyalanuvchiligini (tarbiyaviy ta’sirlarga berilishi) ni o’rganishdan iboratdir. Tashkiliy-metodik diagnostika Pedagoglarning kvalifikasiyasini, ta’lim jarayonining uslubiy ta’minlanganlik darajasini baholashdir. Didaktik diagnostika Pedagogik jarayonni takomillashtirish uchun xizmat qilishdir (ta’lim jarayonining tashkiliy metodik tomonlaridan tashqari). Bunda talabalarning og’zaki va yozma javoblari hamda ulardagi tipik xatolar, sabablari, ta’lim faoliyatidagi salbiy o’zgarishlar o’rganiladi. Shuningdek, talabalardagi mehnat malaka va ko’nikmalarning rivojlanganlik darajasi hamda ta’lim olishga nisbatan moyillik diagnostika qilinadi. Ijtimoiy-pedagogik diagnostika Talabalarning pedagogik qarovsizligi va moslashganlik darajasini o’rganuvchi hamda tarbiyasi og’ir bolalarni diagnostika qilishda ijtimoiy omillarni hisobga oluvchi yo’nalishdir. Diagnostika pedagoglar tomonidan maktab va o’quv yurtidan tashqarida olib boriladi. Shu sababli diagnostika jarayoni “oila sosiologiyasi va iqtisodi”, “huquq sosiologiyasi”, “dam olish sosiologiyasi”, “iqtisodiy sosiologiya” kabi sohalarda qo’llaniladigan metodikalar va ko’rsatkichlardan foydalanishni taqozo qiladi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Ijtimoiy-psixologik va pedagogik diagnostikaIjtimoiy-psixologik va pedagogik diagnostika Bu yo’nalish sosiologiya, ijtimoiy psixologiya, pedagogikani o’z ichiga qamrab Bu yo’nalish sosiologiya, ijtimoiy psixologiya, pedagogikani o’z ichiga qamrab olgan. U talabalar, pedagoglar va ota-onalar guruhlarini o’rganishga; talabalarga olgan. U talabalar, pedagoglar va ota-onalar guruhlarini o’rganishga; talabalarga ommaviy kommunikasiya vositalarining (radio, televideniye, gazetalar va ommaviy kommunikasiya vositalarining (radio, televideniye, gazetalar va hokazo) ta’sirini aniqlashga; talabalarning burch va huquqlari hamda o’zaro hokazo) ta’sirini aniqlashga; talabalarning burch va huquqlari hamda o’zaro munosabatlarini yoritishga yo’naltirilgan xatti-harakatlar majmuidir.munosabatlarini yoritishga yo’naltirilgan xatti-harakatlar majmuidir. Pedagogik diagnostikaPedagogik diagnostika Psixologik va pedagogik diagnostikaning eng yaxshi rivojlangan va dolzabr Psixologik va pedagogik diagnostikaning eng yaxshi rivojlangan va dolzabr yo’nalishlaridan biri bo’lib, u talabalarning aqliy rivojlanish darajasini yo’nalishlaridan biri bo’lib, u talabalarning aqliy rivojlanish darajasini aniqlashga; o’z-o’zini baholashiga; psixologik “himoya usullari” ajratishga; aniqlashga; o’z-o’zini baholashiga; psixologik “himoya usullari” ajratishga; talaba xarakterining asosiy sifatlari hamda qator va individual-psixologik talaba xarakterining asosiy sifatlari hamda qator va individual-psixologik xususiyatlarini o’rganishga qaratilgandir.xususiyatlarini o’rganishga qaratilgandir. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

4 .4. Zamonaviy psixodiagnostika metodlariga qo’yiladigan jarayonlashtirish va verifikasiya talablari hamda ularning qo’llanilishi darajasi So’ngi yillarda psixodiagnostikaning zamonaviy metodlari yaratilib, ulardan inson omili predmeti sanalgan fanlarning amaliyot jarayonida samarali foydalanib kelinmoqda. Psixodiagnostik usullarning tadbiqiy o’rganilishi, yangi ilmiy tushunchalar va ularga xos xususiyatlarning yaratilishi, izohlanishi, tan olinishi hamda tajribada qo’llanilishi bilan bir vaqtda amalga oshirilmoqda. Psixologiyada faoliyatning yuksalib borilishi XX asr boshlarida tadqiqot metodlari va yo’riqnomalariga aloqador shakllangan zamonaviy fanlarga taqdim etiladigan, rasmiy tan olingan va qabul qilingan talablarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Bunday talablar asosida jarayonlashtirish va verifikasiya tashkil etadi. Jarayonlashtirish deganda kiritilayotgan yangi ilmiy tushunchalarning fanda ifoda etilishi hamda mavjudligini namoyon bo’lishiga maslahat va metodlarni ko’rsatilishi jarayonlashtirish deyiladi. Shuningdek, u har bir tadqiqotchining mazkur tushunchani o’ziga xos xususiyatlarga ega ekanligiga ishon hosil qilish uchun, ayrim amaliy harakatlar va jarayonlarni bajarilishini tizimiylashtirishini ham ifoda etadi. Har qanday yangi tushunchaning ilmiylik mavqyeiga ega bo’lishi uchun tekshirilishdan o’tishi vetifikasiya, deb ataladi. Shu bois, “verifikasiya” lo’g’aviy so’zining ma’nosi ham aynan “tekshirish“ mazmunga egadir. Tushunchalarning mazmundorligi aniqlash uchun o’tkaziladigan bunday tekshirish, ularga mos keluvchi psixodiagnostik jarayonlar yordamida amalga oshiriladi. Agar, biz “motiv” atamasini ilmiy tushuncha sifatida fanga kiritadigan www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

4 .5. Psixodiagnostika metodlarning sifat va miqdoriy xarakteristkasi hamda individual-tipologik xususiyatlar klassifikasiyasi 4 .5.1. Metodlarning sifat va miqdori xarakteristkasi Alohida guruh tarkibiga tajriba ma’lumotlarining sifat va miqdoriy tahliliga asoslanadigan psixodiagnostik metodlarni kiritish mumkin. Ularga birinchi holda, tashxis qilinayotgan xususiyat ma’lum ilmiy tushunchalar yordamida ifoda etilsa, ikkinchi holda, uning shakllanganligini boshqa kishilar ko’rsatgichlari bilan solishtirgan nisbiy jihatini bayon etadi. Ba’zan sifat va miqdoriy xarakteristikalar bir metodikaning o’zida uyg’unlashib ketganligi bois, o’rganilayotgan xususiyat, ikkilamchi miqdoriy-sifat ko’rinishiga ega bo’ladi. Masalan, o’smirlardagi xarakter aksentuasiyasini diagnostikasiga aloqador A.Ye.Lichko testida, har bir o’rganilayotgan xislatlar xususiyat kasb etadi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

4 .5.2. Individual-tipologik xususiyatlar klassifikasiyasi Ma’lumki, har bir shaxs o’ziga xos qaytarilmas dunyo. Dunyoda bir-biriga aynan o’xshash bo’lgan ikki kishini topish juda mushkul. Odam tashqi qiyofasi, bo’yi- basti bilan boshqa biror kimsaga o’xshashi mumkin, lekin fe’li, mijozi va shaxs xususiyatlari nuqtai nazaridan aynan bir xil inson bo’la olmaydi. Hattoki, olimlar bitta tuxumdan rivojlangan egizaklarda aynan o’xshashlikni qayd qilishgan bo’lishsa-da shaxsiy sifatlari korrelyasiyasida ba’zi bir tafovutlar borligini aniqlashgan. Shaxs – qaytarilmas, u o’z sifatlari va borlig’i bilan noyobdir. Ana shu qaytarilmaslik va noyoblikning asosida, uning individual-psixologik xususiyatlari majmui yotadi. Shu bois, shaxs tushunchasi bilan yonma-yon ishlatiladigan yana ikki tushunchaga izoh berish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bu – “individ” va “individuallik” tushunchalaridir. “Individ”, “odam” degan tushunchani to’ldirib, uning ijtimoiy va biologik mavjudot sifatida mavjudligini tasdiqlaydi. Shuningdek, u o’ziga bir tomondan, boshqa odamlardan farqlovchi belgi va xususiyatlarni; ikkinchi tomondan, o’ziga va o’ziga o’xshashlarga xos bo’lgan umumiy hamda xarakterli sifatlarni qamrab oladi. Demak, individ – insonga aloqadorlik faktini tasdiqlovchi ilmiy kategoriyadir. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

“ Individuallik ” – yuqoridagi har ikkala tushunchaga nisbatan torroq mazmun kasb etib, u konkret odamni boshqasidan farqlovchi barcha xususiyatlar majmuini o’z ichiga oladi. Shu nuqtai nazardan shaxs tizimini tahlil qiladigan bo’lsak, shaxs individualligiga, uning qobiliyatlari, temperamenti, xarakteri, irodaviy sifatlari, emosiyalari, xulqiga xos motivasiya va ijtimoiy ustanovkalari kiradi. Aynan shu qayd etib o’tilgan kategoriyalarning barchasi shaxsdagi individuallilikni ta’minlaydi. Shu bois, bo’yi, eni, yoshi, sochining rangi, ko’z qarashlari, barmoq harakatlari bir xil bo’lgan insonlarni topish mumkin, lekin xarakteri, qobiliyatlari, temperamenti, faoliyat motivasiyasi va boshqalarga aloqador sifatlari majmui o’xshash odamni topib bo’lmaydi. Ular - individualdir. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

4 .6. Xalq xo’jaligini yuksaltirishda psixodiagnostik metodlarning o’rni Ijtimoiy-psixologik ta’sir amaliy psixologiyaning muhim masalalaridan biridir. Ijtimoiy ta’sir bir necha bosqichlarda ro’y beradi: makro bosqichda (siyosat va iqtisod sohalarida); o’rta bosqich (ijtimoiy tashkilotlar); mikro bosqich (guruhlar ichida); shaxs darajasida (“Men” tarkibida). Amaliyotchi psixologlar, asosan, mikro bosqichda faoliyat ko’rsatadilar. Bu yerda xodimlar boshqaruvi, tashkilotlardagi ma’naviy muhitni barqarorlashtirish, ma’lumotlar tizimini tartibga solish masalalari doirasida shaxslararo ta’sir sodir bo’ladi. Mustaqil taraqqiyot yo’lini tanlagan davlatlarda hozirgi bozor munosabatlari sharoitida tashkilotlar va ulardagi ishlovchi xodimlar o’rtasidagi o’zaro ta’sir masalalaridagina ma’lum o’zgarishlar ro’y berdi. Shu munosabat orqali paydo bo’ladigan muammolarni quyidagicha tasavvur qilish mumkin. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

5.6.1. Ijtimoiy faoliyat sohalarida xodimlar boshqaruvini takomillashtirishning ijtimoiy-psixologik muammolari Hozirda qator kichik va o’rta biznes subyektlari xususiy mulkka ega bo’lgani uchun ham ish beruvchi bilan yollanib ishlovchilar o’rtasidagi ishlab chiqarish munosabatlari tubdan o’zgardi. Hozirda ko’p tashkilotlar xodimlarini moddiy manfaatdorligini bildirishuchun, ularni ishga jalb etishdan ko’ra nomoddiy rag’batlantirish va qiziqtirish yo’llaridan samarali foydalanilishmoqda. Shu o’rinda, ofisning bashang jihozlanishi, uning “qo’shma korxona” ekanligi, xodimlarning o’ziga xos kiyinish uslubi kabi omillar ham katta rol o’ynamoqda. Shu bois, insoniy munosabatlar ta’siridan kelib chiqadigan ishni tashkil etish yo’llari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Lekin, fuqarolarimiz ongida eskicha stereotiplarning hamon mavjudligi maosh kabi moddiy manfaatdorlikni ham chetga surmaydi. Bu ham ta’sirning bir yo’li hisoblanadi. Bundan tashqari, boshliqning mahorati shu jamoadagi norasmiy liderlar va ular atrofidagi muhitni o’rganishga bo’lgan ta’sir yo’llarini aniqlashi ham muhim. Chunki yaxshi rahbar birinchidan, o’zida rahbarlik va liderlik fazilatlarini uyg’unlashtiradi, ikkinchidan, paydo bo’lgan norasmiy tuzilmalarning manfaatlarini o’rganish orqali xodimlar boshqaruvini qo’lga oladi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

4 .6.2. Tashkilot imijini yaratish va uning vakolatlari doirasini kuchaytirish Bu omil korxona yoki tashkilotning boshqalari oldidagi raqobatbardoshligini ta’minlaydi. Ana shunday imijga ochiq intilgan tashkilotlar sirasiga aviakompaniyalar, DAN xodimlari, qo’riqlash xizmati va boshqalar kiradi. Ularda o’ziga xos ramzlardan tashqari, yagona kiyim-bosh, intizom normalari ham mavjud. Ko’p yoshlar ana shu simvolikalar tufayli ushbu tashkilotlarda ishlashni xohlaydilar. Imijning ijobiyligi korxonaning o’zini reklama qilishga ketadigan mablag’ini tejaydi, aks holda – bu anchagina qimmatga tushadi.Hozirda rivojlangan G’arb mamlakatlarida va xususiy mayda korxona va ularning tashkilot ko’p bo’lgaligi uchun, ularning har biri yiliga o’rtacha 500 million dollar mablag’ini reklamaga sarf qiladi. Ko’pincha imijni oshirishga ayrim shaxslarning obro’si kompaniya tarkibida taniqli shaxslarning bo’lishi yoki bo’lganligi ham xizmat qiladi. Masalan, bizda ham yangi partiyalar (“O’zbekiston leberial demokratlar partiyasi (O’zLDP)”, “Fidokorlar (FMDP)”, “Adolat (ASDP)”, “Milliy tiklanish (MTP)” kabilar) o’z a’zolari sifatida taniqli shaxslarni, tadbirkorlarni, yozuvchi va adiblarni, siyosiy arboblarni jalb etishgan. Bunday a’zolik o’ziga xos reklama rolini o’ynab partiyasining obro’sini oshirgan. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

4 .6.3. Rahbarning jamoa ichida xodimlarga bo’lgan psixologik ta’siri Alohida shaxsning xodimlar yoki hamkasblar ongi va e’tiqodiga bo’lgan munosabati orqali, ularni o’ziga ishontirishga urinishi ham ijtimoiy ta’sirning bir shakli hisoblanadi. Agar bu urinish samarali bo’lsa, hamda ta’sirlanish ro’y beradi. G’arb olimlari ta’sirlanishning to’rtta turini farqlaydilar: ma’lumot berish; tushuntirish; isbot qilish; e’tiroz bildirish orqali. Har bir ta’sir ko’rsatish va ta’sirlanish ma’lum bir psixologik holatlar fonida ro’y bergani uchun ham fanda ishontirish bu munosabatlarning vositalari tafovutlanadi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Hissiy-emosional fon holatlari Relaksasiya Tanglik Identifikasiya Qiyin kayfiyati Nasihat berish Ma’qullash Sokrat usuli Buyruq va ko’rsatmalar Kutishlar oqlanmasligi Portlash Qat’iy talab Ta’qiqlash Maslahat Plasebo Majburlash Sha’ma qilish Xushomad qilish www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Похожие

Psixologiya fanining zamonaviy metodlari

Психодиагностика тарихи

Hozirgi zamon psixologiyasi tadqiqot metodlari

O’qituvchi psixologiyasi

Psixologik metodlar