Psixika taraqqiyoti - Психология - Презентации

Psixika taraqqiyoti

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

6693.673828125 KB

psixika taraqqiyoti

Reja: 1.Psixikaning filogenezda rivojlanishi. a) Psixika materiya evolyutsiyasi mahsuli ekanligi. b) Qo’zg’aluvchanlik, tropizm. v) Hatti-harakatlarning instinktiv shaqllari. g)Hayvonlarning intellektual hatti - harakatlari, hayvonlar «tili». 2.Psixikaning muhitga va tana a’zolarning tuzilishiga bog’liqligi.

Kishi psixikasining paydo bo’lishi va rivojlanishi eng murakkab muammolardan biri bo’lib, tabiat qonunlarining mohiyatini tushunib yetishga harakat qiladigan tadqiqotchilarni bu muammo hamma vaqt qiziqtirib kelgan. Materialistik yo’nalishdagi olimlar psixikaning paydo bo’lishini materiyaning uzoq davom etgan rivojlanishining natijasi deb izohlashadi. Ular materiyaning tabiatini tadqiq qilisharkan, harakat materiyaning hayot kechirish usuli, uning tarkiban o’ziga xos ajralmas xususiyati ekanligi uchun ham materiya harakatining turli xil shaqllarini o’rganadilar. Utgan ajdodlarimiz psixologiya muammolarini izchil va atroflicha, muayyan yo’nalishda, ma’lum kontseptsiya asosida o’rgangan bo’lsalar ham, albatta, o’z asarlarida psixik holatlarning aks etishi, namoyon bo’lishi, rivojlanishi va o’zgarishlari to’g’risida qimmatli fikrlar bildirishgan.

ajdodlarimiz asarlarida Psixik holatlar haqidagi fikrlari 1) xalq ijodiyotida- rivoyatlar, maqollar, matallar va masallar; 4) turli davrlarda ijod qilgan shoir va yozuvchilar ijodining mahsullarida, ya’ni ilmiy- badiiy asarlarda. 3) qomusiy, O’rta Osiyo mutafakkirlarining ilmiy- nazariy qarashlarida; 2) maxsus ijodkor kishilar o’git-nasihat va hikoyatlarida;

«Falsafiy savollar va ularga javoblar» «Masalalar mohiyati» «Ideal shahar aholisining fikrlari» «SHarhlardan» «Jism va aktsidentsiyalarning shaqllariga qarab bo’linishi» «Hikmat ma’nolari» «Aql ma’nolari to’g’risida» Abu Nasr Forobiyning inson va uning psixikasi haqidagi qarashlari

Ibn Sinoning 5 tomlik «Tib qonunlari» asarida organizmning tuzilishi, undagi nervlar va nerv yo’llari, fiziologik jarayonlar bilan bog’liq psixik jarayonlar haqida ancha muhim ma’lumotlar bor. Uning «Odob haqida» risolasi ham inson shaxsini shaqllantirish to’g’risidagi jiddiy asardir. Yusuf Xos Xojibning «Qutadg’u bilig» asaridagi bosh masalalardan biri komil insonni tarbiyalashdir. Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston», «Xiradnomai Iskandariy», «Tuhfatul ahror», «Silsilatuz zaxob» va boshqa asarlarida ilm-ma’rifat, ta’lim- tarbiya, kasb-hunar o’rganish, yaxshi xislatlar va odoblilik haqidagi fikrlar ifodalangan. Devoniy o’zining «Axloqi Jaloliy» nomli asarida insoniy fazilatlarni to’rtga bo’ladi va bular donolik, adolat, shijoat va iffatdir.

Alisher Navoiyning «Xazoinul Maoniy, «Maxbubul qulub» va boshqa asarlarida yetuk, barkamol insonning axloqi, ma’naviyati, odamlarga munosabati, iste’dodi va qobiliyati to’g’risida qimmatli mulohazalar yuritilgan. Ana shu psixologik kategoriyalar ijtimoiy adolat qaror topishi uchun muhim ahamiyatga ega ekani ta’kidlangan. SHuningdek, Navoiy asarlarida shaxsning kamol topishida ota-onaning roli, ayollarning iffatliligi, insonlarning kamtarligi masalalari alohida o’rin egallaydi. Rossiyada psixologik qarashlar namunalari. SHarq va /arb madaniyati ta’sirida inson ruhiyati bilan bog’liq qator og’zaki va yozma, amaliy va ilmiy asarlarda paydo bo’la boshladi. (Qarang: /oziev E. Psixologiya, T:» O’qituvchi» 1994 y. 33-35 betlar). Psixika haqidagi qarashlar ma’lum vaqt (salkam 5 asr) kun tartibidan olib qo’yildi va XIX asr oxiri va XX asr boshlarida /arbiy Ovrupo mamlakatlarida va AQSHda yana turli munozaralarga sabab bo’la boshladi. (I.M.Pavlov, N.E.Ribakov, K.N. Kornilov, P.P. Blonskiy, A.S. Vigotskiy - Rossiya, U. Djems, S.Xoll - AQSH, va boshqalar).

Jonsiz, noorganik materiyadan tortib to eng oliy va murakkab materiya hisoblanmish kishi miyasiga qadar barcha materiya moddiy olamning yalpi xususiyati - in’ikos etish xususiyatiga, ya’ni ta’sirotga javob qaytarish qobiliyatiga egadir. Jonsiz tabiatda harakat jism va moddalarning mexanik, fizikaviy yoki kimyoviy ta’siri tarzida yuz berishi mumkin. Noorganik tabiatdagi harakatning oddiy misollariga e’tibor qiling: dengizdagi qoya suvning ta’siriga muayyan qarshilik ko’rsatadi - to’lqinlar qoyaga urilib qaytadi, lekin qoyaning o’zi ham sekin - asta yemirila boshlaydi; quyosh nuri suv yuzasiga kelib urilgach, sinib qaytadi; elektr razryadlari natijasida ozon molekulalari hosil bo’ladi. Jonli materiyaga in’ikosning biologik shaqllari xos bo’lib, jonli materiyaning ma’lum bir bosqichida esa in’ikosning yangi shaqli sifatidagi psixika paydo bo’ladi.

Materiya harakatining biologik shaqli-hayot-tabiat rivojlanishining sifat jihatidan yangi bosqichidir. O’lik materiyadan tirik materiyaga o’tishni izohlaydigan qator gipotezalar mavjud. Ulardan biri A. I. Oparinga tegishli bo’lib, unga ko’ra organik moddalar - atomlari turli shaqllardagi azotning, kislorodning, vodorodning, fosfor va oltingugurtning atomlari bilan bog’langan modda uglerod negizida hosil bo’lgan birikmalarning paydo bo’lishi jonli materiya paydo bo’lishining zarur sharti hisoblanadi. Oparinning gipotezasiga ko’ra taxminan 2 mlrd yil ilgari atmosferada erkin kislorod ajralib chiqib, organik moddalarda fotoximiyaviy reaktsiyaning va fotosintezning yuz berishiga olib keladi. Organik birikmalarning rivojlanishi jarayonida uglerodning juda ham murakkab birikmalari - benihoya katta molekulalar paydo bo’ladi. Bu molekulalar muhit bilan doimiy modda almashinuvi bo’lib turishini taqozo qiladi. Bir-biri bilan ko’shilib kattalashuvi, yoki maydalashib ko’payib turishi mumkin deb taxmin qilinadi. Bu o’ta katta molekulalar koatservatlar deb atala boshlangan. Jarayon yana takrorlanadi: o’sish, parchalanish va hokazo.

Hozirgi tirik organizmning ehtimoldan uzoq bo’lmagan prototiplari-koatservatlarda bo’lgani kabi har qanday jonli materiyada in’ikos jonsiz tabiatdagi in’ikosga qaraganda sifat jihatidan yangi shakl kasb etadi. U faqat tashqi taa’surotning kuchi va xarakteriga emas, balki organizmning ichki holatiga ham bog’liq bo’ladi. Har qanday jonli organizm barcha tashqi qo’zg’atuvchilarga nisbatan tanlangan holda «Faol» munosabatda bo’ladi va bu bilan jonli materiyaning sifat jihatidan yangi xususiyatini - o’z-o’zini tartibga solish xususiyatini namoyon qiladi.

Psixikaning muhitga va a’zolarning tuzilishiga bog’liqligi . Uzoq vaqt davom etgan evolyutsiya natijasida hozirgi organizmlarda in’ikosning qo’zg’aluvchanlikdan tortib, to uning ancha yuksak darajadagi shaqllari - psixik hayotning ifodalanishi shaqllari bo’lmish sezgilar, idrok, xotira, tafakkurga qadar turli xildagi shaqllari Ta’sirlanish - qo’zg’aluvchanlik. Tropizm. Hatti-harakatlarning instinktiv shaqllari Hayvonlar muloqoti va «tili» . Psixika va nerv tizimining evolyutsiyasi .

Ta’sirlanish - qo’zg’aluvchanlik. Tropizm. O’simlik va hayvonlarga mansub shaqllar evolyutsiyasining barcha bosqichlarida jonli organizmlar in’ikosining alohida biologik shaqli - ta’sirlanuvchanlikka ega bo’ladi. Ta’sirlanuvchanlik tirik organizmning biologik ahamiyatiga ega bo’lgan (biotik) ta’sirga javob berish qobiliyati demakdir. Oddiy ta’sirlanuvchanlik sodda, bir hujayrali tirik organizmdayoq seziladi. (Suvli probirkadagi bir hujayrali amyoba probirka qizdirila boshlashi bilan holatini o’zgartirishi bunga misol bo’ladi). Biotik ta’sir natijasida jonli organizmda protoplazmaning xossasi o’zgaradi. Biotik omillarga nisbatan o’ziga xos harakatlar bilan javob berish usullari tropizmlar yoki toksislar deb ataladi. Tropizmning bir necha xillari bor: foto tropizm, gelio tropizm, xemo tropizm, topo tropizm, termo tropizm va boshqalar. Masalan, derazadagi gulning yorug’likka qarab intilishi - fototropizm, o’simlikning quyoshga intilishi geliotropizm, kimyoviy moddalarga moslashuvi xemotropizm, tebranish va qimirlashdan ta’sirlanish topotropizm deyiladi va boshqalar.

Hayvonlarga mansub shaqllarda ta’sirlanuvchanlikning yangi turi - sezuvchanlik paydo bo’ladi. A. N. Leontьevning gipotezasiga ko’ra, sezuvchanlik «genetik jihatdan qaraganda, muhitning organizmni boshqa ta’sirotlar bilan bog’lovchi, organizmni muhitda mo’ljal olishiga yordam beruvchi, signal beruvchilik vazifasini o’tovchi ta’sirlarga javob ta’siridan bo’lak narsa emas. In’ikos etish darajasi ko’p hujayrali hayvonlarda ancha yuksakroqdir. Ko’p xujayralilarning murakkabligi hujayralar ko’pligida emas, har xilligidadir. Masalan, tanasining tashqi qismida sanchiladigan (chaqadigan) hujayralar joylashgan bo’lsa, ichki qismi esa ovqat hazm qiladigan hujayralar bilan qoplangan. Ko’p hujayralilarning organizmida, shuningdek organizmning biron bir qismida ro’y bergan qo’zg’alishning o’tkazgichi funktsiyasini bajaradigan alohida sezuvchan protoplazmali hujayralar o’zaro birikib, hayvonning butun tanasiga yoyilgan nerv shoxobchasini tashkil etadi. Kovakichaqlilardagi qisqichlar - o’ljani ushlab turish organlari yuksak darajada sezuvchandir. Organizmning turli qismida joylashgan hujayralar o’rtasidagi bog’lanishlar shartli reflekslar paydo bo’lishiga, xotira jarayoni shaqllanishiga olib kelgan bo’lishi kerak.

Evolyutsion zanjirda kovakichaqlilardan yuksak turadigan va bu yerda hayot kechiradigan ko’p hujayralilarda hayot tarzining o’zgarganligi munosabati bilan tananing tuzilishi murakkablashadi, qo’g’gatuvchilarning ma’lum bir turlarini aks ettiradigan o’ziga xos organlar - sezgi a’zolari rivojlanadi, aks ettirish shaqllari ham ancha murakkablashadi. CHuvalchangning har bir segmentida (murakkablashgan bo’g’inida) nerv hujayralarining tugunlari - gangliylari mavjud bo’ladi. Gangliylardan biri yetakchi, asosiy bo’lib, organizmning istalgan kismida yuz beradigan qo’zgalishlarni jamlaydi, ularni tahlil qiladi, boshqa hujayralarga o’tkazadi, impulьslarni segmentlarning mushak apparatiga yo’naltiradi.

Hatti-harakatlarning instinktiv shaqllari CHuvalchanglarning hatti-harakatlari kovakichaqlilardan ko’ra ancha murakkabroqdir. CHuvalchanglarga faol tarzda qidirish xususiyati xosdir. Bu ulardagi shartsiz refleks elementlaridan dalolat beradi. Ayrim chuvalchang urg’ochisi tuxumini o’zi bilan olib yuradi, harakatlanib kislorod bilan ta’minlaydi, yoki ayrimlari o’ziga juft tanlash uchun uzoq yo’l bosadi va hokazo. Biroq shartsiz reflekslar faqat tashqi muhitning muqarrar tarzda qat’iyan barqarorligi sharoitida hosil bo’ladi; muhit esa doimo o’zgarib turadi va shuning uchun ham tug’ma taasurotlarning genetik jihatdan programmalashtirilgan holda yoyilishiga to’sqinlik qilishi mumkin. Gangliy funktsiyali nerv tizimiga ega bo’lgan hayvonlarning aks ettirish imkoniyatlari shartsiz reflekslar bilangina cheklanmaydi. Hayot kechirish jarayonida ularda tug’ma reaktsiyalarga nisbatan yangi, ancha harakatchan reaktsiya shaqllari - shartli reflekslar paydo bo’ladi. (T-shaqlidagi labirintdagi chuvalchang harakatini misol qilish mumkin. «T» shaqlidagi labirintda joylashtirilgan chuvalchang berilgan ta’sirga javobini tajriba 120-180 marta takrorlangandan keyingina o’zgartirgan).

Bo’g’im oyoqlilarda, ayniqsa hasharotlarda muhitning muayyan sharoitlariga munosabat bildirishining murakkab, tug’ma shaqli - instinktlar mavjuddir. Instinktlar - izchil ravishda bir qancha moslashuvchi harakatlarni keltirib chiqargan holda xalqasimon xarakter kasb etadi. (O’rgimchak tuxumi uchun pilla yasab o’zi bilan olib yuradi, bolalari mustaqil harakatlana boshlashi bilan tashlab ketadi). Asalarilarda guruhiy hatti-harakatlar bilan bog’liq bo’lgan eng murakkab instinktlarni ko’ramiz. Asalari uyasida bitta ona ari, bir necha o’nlab erkak va bir necha yuzlab bepusht ishchi arilar bo’ladi, hammasining ishi turlicha taqsimlanganday (er arisi ovqat topib kelishini, uyani qarab chiqishini frantsuz olimi K. Fabri kuzatgan). K.Fabri arining bir qolipdagi, maqsadga muvofiq bo’lmagan hatti-harakatini kuzatgan. Yer arisi o’z uyasi oldiga chalajon chigirtkani keltirib,uya oldiga qo’yadi va ichkarini qarab chiqish uchun kirib ketadi, shu vaqt tajriba o’tkazuvchi Fabri chigirtkani boshqa joyga olib qo’yadi, ari chiqib qarasa chigirtka o’rnida yo’q, qidirib topadi va yana uyasi oldiga olib kelib qo’yadi va uya ichiga kirib ketadi, olim yana olib qo’yadi va hokazo. Bu holat 40 marta takrorlanadi.

Rus zoopsixologi V.A.Vagner (1849-1934) urg’ochi o’rgimchakning nomaqbul bo’lib qolgan instinktlari sharoitida uning hatti-harakatlarini kuzatgan. (O’rgimchak pillasi ichidagini zararkunandalar yeb ketsa ham ona o’rgimchak qo’riqlab yuraveradi). Bu misollar instinktning cheklanganligini ko’rsatadi. Instinktiv harakatlar muayyan shart-sharoitlarga qat’iy bog’liq bo’ladi. Instinktiv harakatlar undan standart shart sharoitlar o’zgarishi bilanoq o’zining maqsadga muvofiqligini yo’qotadi. SHunday qilib, hatti-harakatlarning instinktiv shaqllari faqat doimiy sharoitlardagina maqsadga muvofikdir. Jonzotning individual hayot kechirishi jarayonida orttirilgan va tug’ma hatti-harakat programmasining puxta bajarilishini ta’minlaydigan tajriba instinktlarining rivojlanishiga yordam beradi. SHartli bog’lanishlar faqat fe’l-atvorning instinktiv hatti-harakatlar programmalari doirasida hosil bo’ladi. (O’z nasli uchun qayg’urish instinktini - baliqlarda, o’zini himoya qilish instinktini-skuns degan hayvonning o’zidan yoqimsiz hid chiqarib o’zini himoya qilishida ko’rishimiz mumkin).

Sodda hayvonlarga qaraganda umurtqali hayvonlarda shartli bog’lanishlar mislsiz ko’p hosil bo’ladi. Hayvon evolyutsion taraqqiyotning yuqori bosqichiga ko’tarilgan sari hosil bo’ladigan shartli bog’lanishlari ham shuncha murakkabrok va yana ham nafisroq bo’lishi mumkin. Jonli materiya aks ettirishning rivojlanishida navbatdagi bosqich hatti-harakatning yangi belgilarini mustaqil hosil qilishga asoslangan. Nafis-o’zgaruvchan-plastik individual hatti - harakatning yanada murakkabroq shaqllarini keltirib chiqaradi. (Tovuqqa don sepib oldini to’r bilan to’sib qo’yilsa, o’zini bir necha marta sim to’rga uradi, keyin o’tish joyini topib oladi.). Yuksak taraqqiy etgan hayvonlarda hatti-harakatning instinktiv shakklari bilan bir qatorda o’zgaruvchan individual shaqllari - malakalar va intellektual hatti-harakatlar ham mavjud bo’ladi. Malakalar deganda hayvonlarning shartli bog’lanishlariga asosan bajaradagan va avtomatik tarzda takrorlanadigan hatti-harakat tushuniladi. (quyonning nog’ora chalishi,zanjirdagi bog’liq itning keyingi oyog’i bilan yemishini tortib olishi).

Hayvonlar intellektual hatti-harakatlari. Ayrim narsalar o’rtasidagi murakkab munosabatlarning aks ettirilishi intellektual hatti-harakatlar negizini tashkil etadi. (Qarga ko’z o’ngida go’shtni ipga bog’lab naycha ichidan o’tkazishi, ikkinchi naychaga o’tib ketishini kuzatib turgandan keyin qarga go’shtning qaerda paydo bo’lishini kutib turadi va hokazo). Yuksak taraqqiy etgan hayvonlar, narsalar o’rtasidagi munosabatlarni payqash qobiliyatiga va mazkur vaziyatning natijasini oldindan bilish, ya’ni o’sha narsa agar u harakat qilayotgan bo’lsa, qaerda paydo bo’lishini hisobga olish qobiliyatiga egadir. Bunday hatti - harakatni endi aqliy (intellektual) hatti- harakat deb ayta olamiz.

Maymunlar intellekti (aqli) ular bajaradigan vazifalarning faqat murakkabligi bilan emas balki ular faoliyatining yo’naltirilganligi bilan ham belgilanadi. (Ulardagi kuzatuvchanlik). Maymun ovqat izlayotib, mevalarning iste’mol qilish mumkin bo’lganlarini iste’mol qilib bo’lmaydiganlari va zaharlilaridan bexato ajratadi. Lekin ko’p hollarda instinktiv harakat ustunlik qiladi. (Amerikalik olimlar G. Xarlou, M. Xarlou, S. Suomilarning yangi tug’ilgan maymun bolachalariga «temir ona» va «yumshoq ona» berib o’tkazgan tajribasini eslash kifoya ). Maymunning individual tajribasi ham shunga asoslanadi. Intellektual hatti-harakatlar hayvonlarning ko’pincha yashirin imkoniyati sifatida qolib ketadi. Rafaelь ismli shimpanze meva solingan qutiga o’tish uchun yonib turgan spirt lampasini dastlab tasodifan suvli bochkadan suv olib o’chirdi, keyin qutini boshqa joyga olib quyilganda atrofda suv bo’lishga qaramay baribir avvalgi bochkadan suv olib o’chirdi.

Maymunlarning intellektual harakatlari taxminiy harakatlar jarayonida konkret amaliy tafakkur shaqlida yuz beradi. Yuksak taraqqiy etgan maymunlardagi hatti-harakatlarning o’ziga xos xususiyati ularning taqlidchanligidadir Hayvon qatorasiga bir necha bor muvaffaqiyatsizlikka duch kelgandan keyingina masalani hal qilishning yuksakroq darajadagi usuliga, ya’ni intellekt (aql-idrok) bilan ish ko’rish usuliga murojaat qiladi. Intellektual hatti-harakat hayvonlarning ko’pincha yashirin imkoniyati sifatida qolib ketadi. Psixolog Ladigina - Kots (1889-1963) maymunlarning «Qurol yasashi» turli yog’och kalitlardan foydalanish usulini kuzatdi. Maymunlarning intellektual harakatlari taxminiy harakatlar jarayonida konkret amaliy tafakkur shaqlida yuz beradi. Yuksak taraqqiy etgan maymunlardagi hatti- harakatlarining o’ziga xos xususiyati ularning taqlidchiligidir. (Pol supurishi, artishi, beshik tebratishi va hokazo).

Hayvonlar muloqoti va «tili» . Asalari shiraga boy gulni topib kelayotib «raqsga tushadi» va boshqalarni xabardor qiladi. Yuksak taraqqiy qilgan hayvonlar (qushlar, sut emizuvchilar)ning to’dasida o’zaro munosabatlarning muayyan shaqllari mavjuddir. Hayvonlarning har qanday tarzda biron bir to’daga birlashuvi muqarrar ravishda to’dadagilarning bir-biri bilan aloqa qilishlari uchun zarur bo’lgan «til»ning paydo bo’lishiga olib keladi. Har qanday to’dada biologik jihatdan tengsizlik qaror topadi: kuchli hayvonlar kuchsizlarini o’ziga bo’ysundiradi. Kuchsizi bo’ysunganlik alomatini ko’rsatadi. Hayvonlarda qiyofa, suykanish «tili»dan tashqari eshitiladigan signallar «tili» ham bor. Sayroqi qushlarda, delfinlarda, maymunlarda murakkab tovush signali borligi ma’lum. Hayvonlarning «tili»da faqat bitta narsa yetishmaydi- hayvonlarning «tili» odamlarning tilidan farqli o’laroq, tajribani ifoda etish vositasi bo’lib xizmat qila olmaydi.

Psixikaning muhitga va a’zolarning tuzilishiga bog’liqligi . Agar jonli mavjudodlarning hayot kechirish muhiti hamma joyda mutlaqo bir xil bo’lganida, ehtimol, yer yuzi bir xil turdagi hayvonlar bilan to’lib ketgan bo’lardi. Haqiqatda muhit har xil. Barcha jonzot mavjud shart-sharoitlarga moslasha boradi. Aks ettirish usullari qanchalik yuksalgan sari hayvonlarning mazkur turi muhitning bevosita ta’siridan shunchalik ozod bo’la boradi. Yashash sharoitlarining keskin o’zgarishi hayvonlarning joyini o’zgartirishga majbur etish azaldan ma’lum. CHo’l toshbaqasi va mayda kemiruvchilar issiq kunlar boshlanishi va qishki sovuq tushishi oldidan o’zlarining normal hayot kechirishlari uchun zarur shart-sharoitlarga ancha mos keladigan harorat saqlanadigan chuqur in qazib, yer tagiga kirib ketadi. Bu o’rinda instinktlar harakat qiladi. Fil o’ziga suv sepa boshlaydi, qalin soyaga yashirinadi. Maymun ham issiqdan yaxshi saqlanishi uchun imkon beradigan joyni tanlashga va tayyorlashga urinadi. Bunda instinktlardan tashqari individual hayot kechirish jarayonida orttirilgan tajriba - shartli boglanishlar ham qo’l keladi

Psixika va nerv tizimining evolyutsiyasi . Aks ettirishning bir-biriga o’xshashligi eng avvalo sezgi a’zolari va nerv tizimining tuzilishiga bog’liq. Retseptorlarning rivojlanishi ma’lum darajada muayyan turdagi nerv tizimining rivojlanishi bilan birga boradi. Sezgi a’zolari va nerv tizimining rivojlanish darajasi muqarrar ravishda psixik aks ettirishning darajasi va shaqlini belgilab beradi. Rivojlanishning quyi bosqichida (masalan, kovakichaqlilarda) nerv tizimi butun organizm bo’ylab tarqalgan va o’zaro chatishib ketgan to’rsimon nerv hujayralaridan tarkib topgan bo’ladi. Bu to’rsimon nerv tizimidir. Rivojlanishning keyingi bosqichida nerv tizimi sifat jihatidan bir qator o’zgarishlarga uchraydi. Nerv hujayralari faqat to’rlar emas, balki tugunlar (gangliylar) ham hosil qiladi. Tugunli yoki gangliyli nerv tizimi eng ko’p miqdordagi qo’zg’atuvchilar ta’sirini qabul qilish va qayta ishlash imkonini beradi.

Tugunli nerv tizimining murakkablashuvi yuksak taraqqiy etgan umurtqasiz hayvonlarda - hasharotlarda kuzatiladi. Tananing har bir qismida gangliylar qo’shilib, bir-biri bilan nerv yo’llari orqali bog’langan nerv markazlarini hosil qiladi. Nerv tizimining oliy tipi - naychasimon nerv tizimidir. Umurtqalilarda evolyutsiya jarayonida orqa va bosh miya- markaziy nerv tizimi paydo bo’ladi va rivojlanadi. Hayvonlarda nerv tizimi rivojlanishi bilan bir paytda sezgi organlari rivojlana va takomillasha boradi. Nerv tizimi va retseptorlarning rivojlanishiga muvofiq ravishda psixik aks ettirish shaqllari ham murakkablashadi. Yangidan-yangi psixik funktsiyalar paydo bo’ladi, borlari takomillashadi. Nerv tizimi qanchalik murakkab bo’lsa psixika ham shunchalik mukammal bo’ladi. Markaziy nerv tizimiga ega bo’lgan hayvonlar muhitning ta’sirini ancha o’xshash holda aks ettiradi. Bunda yuksak darajada uyushgan hayvonlar nerv faoliyatining asosiy fondini shartli reflekslar yig’indisi tashkil etadi.

SHunday qilib, psixikaning evolyutsiyasi retseptorlar funktsiyalari shaqllarining, shuningdek signal faoliyatining murakkablashtiruvida sezgirligi turlichadir. Biroq bir xildagi muhit sharoitlarida, hayvonlarda faqat bir tipdagi retseptorlar rivojlanadi va yetakchi bo’lib qoladi, deb o’ylash yaramaydi. O’rgimchak bir xildagi muhitning o’zida tebranishiga qarab mo’ljalga oladi; qurbaqa - kishi eshitadigan shitirlashga, ko’rshapalak - ultratovushga, it - ko’proq hidga (barcha hidlarga ham emas, balki organik kislotalar hidiga, hid sezgisi pasaygan kezlarda - xushbo’y narsalar - gullar, o’tlar hidiga) qarab mo’ljal oladi va hokazo.

Muxit allaqanday doimiy narsa emas. Har qanday materiya singari muhit ham evolyutsiyalashadi. Ushbu evolyutsiyalashuvchi muhitga unda yashaydigan hayvon turi moslashadi. Yashash sharoitining tubdan o’zgarganligi odamsimon maymunlarning hatti-harakatlari sifat jihatidan qayta o’zgarishiga sabab bo’ladiki, bu oqibat natijada yerda odamning paydo bo’lishiga olib keladi.Mehnat faoliyati jarayonida ongning paydo bo’lishi va uning ijtimoiy-tarixiy mohiyati. Odam psixikasi bilan eng taraqqiy etgan hayvon psixikasi o’rtasida ham juda katta tafovut mavjud. Masalan, hayvon «tili» bilan odam tilini bir-biriga taqqoslab bo’lmaydi. Birinchidan, hayvon «tili» signal, habar bersa, inson tili bundan tashqari o’z tajribalarini ham bayon qiladi. Ikkinchidan, tafakkurdagi tafovut. Hayvon faqat ko’rinib turganlarni idrok etiladigan vaziyat chegaralaridagina harakat qilishi mumkin. U bundan tashqariga chiqishi, shu vaziyatni mavhumlashgan holda aks ettirib mavhumlashtirish printsipni o’zlashtirishi mumkin emas. Hayvon - bevosita idrok qilinadigan vaziyat qulidir.

Kishining xulq-atvori mazkur konkret vaziyatdan abstraktsiyalashuvga (mavhumlashishga) va ushbu vaziyat munosabati bilan kelib chiqishi mumkin bo’lgan oqibatlarni oldinroq payqash layoqatiga ko’ra ajralib turadi. (Kemaga suv kira boshlashi bilan teshigini tuzatish, yonilg’i kamayishi bilan uchuvchining samolyotni yaqinroq aerodromga qo’ndirishni mo’ljallashi va hokazolar shunga misol bo’la oladi). Hayvonlarning konkret amaliy tafakkuri ularni muayyan vaziyatdan bevosita ta’sirotga bo’ysundiradi, odamning mavhumlashgan holda tafakkur yuritishga bo’lgan qobiliyati uning ushbu muayyan vaziyatga bevosita bog’liqligini bartaraf etadi. Kishi muhitning bevosita ta’sirinigina emas, balki uni hali kutayotgan ta’sirlarini ham qaytarishga qodirdir.

1.Kishi xususan o’zi anglagan zaruratga ko’ra - ongli hatti - harakat qilish qobiliyatiga ega. Bu inson psixikasining hayvon psixikasidan eng birinchi muhim farqidir. 2.Odamning hayvondan ikkinchi farqi uning qurolni yaratishga va saqlashga layoqatli ekanligidir. Hayvon qurolni konkret ko’rinib va ta’sir etib turgan vaziyatda yaratadi, ishlatadi va keyin tashlab yuboradi. Muayyan vaziyatda qurol o’z rolini bajarib bo’lgandan keyin u maymun uchun qurol sifatida mavjud bo’lmay qoladi. Hayvon doimiy narsalar olamida yashamaydi, jamoa bo’lib qurol yaratmaydi. Odam esa, oldindan o’ylangan rejaga binoan qurol yaratadi, foydalanadi, saqlaydi. Inson nisbatan doimiy narsalar olamida yashaydi. Kishi quroldan birgalashib foydalanadi.

3.Inson psixik faoliyatining uchinchi belgisi - ijtimoiy tajribani biridan ikkinchisiga o’tkazib turishidir. Turli vaziyatlarda hayvon ham, odam ham individual tajriba orttiradi. Lekin faqat odamgina ijtimoiy tajribani o’zlashtiradi. Kishi psixikasini ko’proq darajada u egallab turgan ijtimoiy tajriba rivojlantiradi. 4. His-tuyg’ularni rivojlantirishda xuddi abstrakt tafakkurning rivojlanishida bo’lgani kabi, voqelikni ko’proq darajada adekvat (bir xilda) aks ettirish vositasi mujassamlashgandir. SHuning uchun his-tuyg’ulardagi tafovut hayvon bilan inson o’rtasidagi to’rtinchi, juda muhim tafovutdir.

Inson psixikasining hayvon psixikasidan, eng muhim farqi ularning rivojlanish shart-sharoitlarida ko’rinadi. Agar hayvonot dunyosining rivojlanishi davomida psixikaning taraqqiyoti biologik evolyutsiya qonunlariga binoan ro’y bergan bo’lsa, inson psixikasining, kishi ongining rivojlanishi ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot qonunlariga bo’ysunadi. (Hayvonlar orasida o’sgan odam bolasi, Maugli, Tarzan, Amola va Kamola) Inson psixikasi materiya evolyutsiyasining butun jarayoni davomida tayyorgarlikdan o’tdi. Psixika rivojlanishining tahlili bizga ong paydo bo’lishining biologik shart-sharoitlari haqida gapirishimizga imkon beradi. Demak inson-ijtimoiy munosabatlar mahsulidir. Maymunning odamga, to’daning jamiyatga aylanishiga ta’sir ko’rsatgan muhim omil - bu mehnat faoliyati, ya’ni qurollarni birgalikda yaratish va qo’llanish jarayonida odamlar tomonidan amalga oshiriladigan mehnat faoliyatidir.

Mehnat faoliyati-ijtimoiy munosabatlar rivojlanishining shart-sharoiti va natijasidir. SHunday qilib mehnatning paydo bo’lishi va kishilik jamiyatining tuzilishi odamning odamsimon ajdodlarining odamga aylanishiga sabab bo’lgan deb hisoblanadi. Mehnatda kishining ongi - aks ettirishning evolyutsion yo’nalishidagi eng oliy shaqli ashyoviy faoliyatning ob’ektiv barqaror xususiyatlarini ajratib olish va shu asosda atrofdagi reallikni tubdan o’zgartira olish xususiyatiga ega bo’lgan shaqli ham rivojlana boradi. Yuqorida aytib o’tilganidek, hayvonlar tasodifiy narsalar olamida yashaydi, odam esa o’ziga doimiy narsalar olamini yaratadi. Odam yaratgan o’zidan oldingi avlodlar bajargan ish jarayonlari, hatti-harakatlar va faoliyatning moddiy ifodasi hisoblanadi. Qurollar orqali bir avlod ikkinchi avlodga ish jarayonlari, hatti-harakatlari, faoliyat tarzida o’z tajribasini yetkazadi.

Mehnat faoliyati davomida odamning diqqat-e’tibori yaratilayotgan qurolga va binobarin, o’z faoliyatiga qaratilgan bo’ladi. Kishining faoliyati ongli faoliyatga aylanadi. Qurollar ishlab chig’arish qanchalik yuqori darajada bo’lsa, aks ettirish darajasi ham shunga muvofiq ravishda yuqori bo’ladi. Demak, mehnatning ijtimoiy tashkil etilishi jarayonida qurol ishlab chiqarish darajasining yuksalishi va ongli faoliyatni shaqllantirishning eng muhim sharti bo’lib hisoblanadi. Tabiatga ta’sir ko’rsatgan va uni o’zgartirgan holda odam shu bilan bir qatorda o’zining shaxsiy mohiyatini ham o’zgartiradi. Odam tabiat mahsulini o’z hayoti uchun yaroqli shaqlda o’zlashtirib olish uchun o’z tanasidagi tabiiy kuchlarni: qo’l va oyoqlarini, bosh va barmoqlarini harakatga keltiradi. SHu harakat vositasida tashqi tabiatga ta’sir qilib va uni o’zgartirib odam, shu bilan birga, o’z tabiatini ham o’zgartiradi.

Mehnatning ta’siri ostida qo’lning yangi funktsiyalari qaror topdi: qo’l harakat qilishda g’oyat darajada epchillik kashf etdi, anatomik tuzilish sekin-asta takomillasha borgan sari yelka va bilakning o’zaro nisbati o’zgara bordi, barcha bo’g’imlarning, ayniqsa qo’l barmoqlarining harakatchanligi oshdi. Biroq qo’l faqat ushlaydigan qurol sifatida ham rivojlandi. Mehnat faoliyati shunga olib keldiki, faol harakat qiluvchi qo’l asta-sekin faol (paypaslab) sezishga ixtisoslashgan organga aylana boshladi. Paypaslab sezish - olamni bilishning odamga xos bo’lgan alohida xususiyatidir.

Qo’lning rivojlanishi butun organizmning rivojlanishi bilan o’zaro bog’liq holda davom etdi. Qo’lning ish quroli sifatidagi ixtisoslashuvi tanani to’g’ri tutish, tik yurish rivojlanishiga yordam berdi. Ishlaydigan qo’llarning harakati doimo ko’z bilan nazorat qilib turiladi. Ko’rish va sezish organlari o’rtasida ko’plab bog’lanishlar hosil bo’ladi. Qo’lning faoliyati miyaning rivojlanishiga ayniqsa katta ta’sir ko’rsatdi.

Похожие

Psixika va ongning taraqqiyoti

Psixika va ongning taraqqiyoti

Psixika va aks ettirish xususiyatlari

Psixologiya fanining predmeti

Psixologiya rivojlanish tarixi