Xotira to’g’risida umumiy tushuncha - Психология - Презентации

Xotira to’g’risida umumiy tushuncha

Загружено в:

16.01.2024

Скачано:

0

Размер:

1028.0634765625 KB

XOTIRA TO‘G‘RISIDA UMUMIY TUSHUNCHA

• Biz sezgan, idrok qilgan narsalar iz qoldirmasdan yo'qolib ketmaydi, balki ma’lum darajada esda olib qolinadi, ya’ni esimizda saqlanib qoladi va qulay sharoitda yoki kerak bo‘lganda esimizga tushadi. Shuningdek, kechirilgan tuyg‘u, fikr va qilingan ish-harakatlarimiz ham esimizda saqlanib qoladi va keyinchalik esimizga tushadi. Buni har kim o‘z tajribasidan yaxshi biladi. Masalan, o‘quvchilar maktabda o‘qitilayotgan narsalarini esda olib qoladilar, esda saqlaydilar va esga tushiradilar. Kundalik tajribamiz ko‘rsatadiki, esda qolgan narsalarning hammasi ham esimizga tushavermaydi, ulaming bir qismi unutiladi. Unutish ham xotiraga oid hodisadir. Ta’sirotlarning ana shunday esda qoldirish va keyin esga tushirishning fiziologik asosi muvaqqat nerv bog‘lanishlaridir, bu muvaqqat bog‘lanishlaming hosil bo‘lish, mustahkamlanish va keyin jonlanish (tiklanish) jarayonidir. Esda qoladigan narsa xotira materialini, esda saqlanib turadigan va esga tushiriladigan narsa esa xotiraning mazmunini tashkil qiladi. Eng awal bevosita idrok qilingan narsa va hodisalar (uylar, ko‘chalar, daraxtlar, hayvonlar va hokazolar)ning obrazlari esda olib qolinadi, saqlanib qoladi va esga tushadi. Ko‘rgan badiiy surat va rasmlar, eshitgan musiqa kuylari, ashulalar va hokazolar esda qoladi

Xotiraning ayrim jarayonlarini — esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish va unutish jarayonlarini ko‘rib chiqaylik

• Xotira faoliyati esda olib qolishdan boshlanadi. Biz hamisha bir narsa yoki hodisani idrok qilishimiz, biron narsa haqida o‘ylashimiz singari hamisha biron narsa yoki hodisani esda olib qolamiz. Esda olib qolish jarayoni eng awal miya po‘stida idrok qilinayotgan narsalarning—buyum, surat, so‘z, fikr va hokazolarning «izlari» hosil bo'lishidan va ayni vaqtda esda olib qolinadigan material bilan kishida mavjud bilim va tajriba o'rtasida, esda qoladigan materialning ayrim qismlari yoki elementlari o‘rtasida bog‘lanish vujudga kelishidan iboratdir. Esda qolishning nerv-fiziologik asosi bosh miya po‘stida yangi muvaqqat nerv bog‘lanishlari hosil boiishidan iboratdir. Esda olib qolishning tezligi, to‘laligi, aniqligi va mustahkamligi har xil boiishi mumkin. Esda qoldirishning bu sifatlari esga tushirishning tezligi, to‘laligi va aniqligiga, shuningdek, nechog‘li tez yoki sekin unutilishiga qarab aniqlanadi. Tez, to‘la va aniq esga tushirish va tezda unutib qo'ymaslik esda qoldirishning eng yaxshi sifatlaridandir. Jumladan, unutishning tezligiga qarab, esda qoldirishning mustahkam bo‘lish-bo‘lmasligi aniqlanadi: puxta esda qolgan material sekin unutiladi yoki sira unutilmaydi. Shu sababli esda olib qolishning har xil sifati nimaga bog'liq degan savolning tug‘ilishi tabiiydir. Xotiraning sifatini belgilovchi shartlarni bilish pedagogika uchun amaliy ahamiyatga ega, chunki bu shartlami bilganda, eng mustahkam va eng tez esda qoldirishga erishmoq uchun nimalar qilish va nimalami hisobga olish kerak ekani ma’lum bo‘ladi. Turmushdagi kuzatishlar pedagogik amaliy va maxsus eksperimental tekshirishlar ko‘rsatishicha, esda qoldirishning sifatlari - uning tezligi, to'laligi, aniqligi va puxtaligi, birinchidan, esda qoldirish xillariga, ikkinchidan, esda olib qolinayotgan materialga kishining (shaxsning) munosabatiga va uchinchidan, esda qoldirish uchun qo‘llanilgan maxsus metodik usul va priyomlarga bog‘liq bo‘lar ekan

• Assotsiativ (mexanik) va logik (ma’nosini tushunib) esda qoldirish Assotsiativ esda qoldirish. Bir vaqtda va bir yerda birin-ketin idrok qilingan ikki yoki bir qancha narsa va hodisalarning obrazlari o‘rtasida miyada hosil bo‘ladigan bog‘lanish assotsiativ bogManish yoki assotsiatsiya deyiladi. Ana shu yo‘sinda hosil bo‘lgan assotsiatsiya yondoshlik assotsiatsiyadir. Masalan, bironta ashulani eshita turib, ayni zamonda shu ashulani aytayotgan odamning o‘zini ham ko‘rsak, shu ashulani (uning kuyi va so‘zlarini) idrok qilish bilan birga, ashula aytib turgan kishining o‘zini ham idrok qilish o'rtasida yondoshlik assotsiatsiya hosil bo‘ladi. Bunday assotsiatsiyaning bizda hosil bo‘lganligi shundan bilinadiki, ana shu ashulani takror eshitganimizda yoki uni esimizga tushirganimizda, ashulani aytgan odamning obrazi ham darrov ko‘z oldimizga keladi, ashulani aytgan odamni tasawur qilganimizda yoki uni ko‘rganimizda, ashulaning kuyi ham esimizga tushadi. Bunda musiqa kuyi bilan ashula aytgan kishining qiyofasi (obrazi) o‘rtasida shartli bir vaqtli bog‘lanish paydo bo‘ladi. Shuningdek, kishining qiyofasi (obrazi) uning ismi, familiyasi, turgan joyi, ishlayotgan joyi (biz uni awal shu yerlarda ko‘rgan bo‘lsak) o‘rtasida shu xil assotsiatsiya (bog'lanish) hosil bo‘ladi. Yondoshlik assotsiatsiyasidan tashqari yana o‘xshashlik va qarama-qarshilik assotsiatsiyasi farqlanadi.

• Ma’nosiga tushunib yoki mantiqan (logik) esda qoldirish Ma’nosiga tushunib yoki mantiqan (logik) esda olib qolish jarayonida asosiy o‘rinda fikrlash jarayonlari turadi. Esda qoldirilayotgan materialning ayrim qismlari va elementlari o‘rtasidagi ma’no va logik (mantiqiy) bog‘lanishlami fikr yuritish yoii bilan ochiladi. Ma’no bog‘lanishlarni ochish bironta narsaning obrazini oddiy esda olib qolish emas, balki narsa va hodisalarga xos bo‘lgan eng muhim va zaruriy bog‘lanishlarni ochish demakdir, bir guruh (sinf) doirasiga kirgan narsa va hodisalarning umumiy va muhim belgilarini, ular o‘rtasidagi sababi va natija bog‘lanishlarini aniqlash demakdir

• Ixtiyorsiz va ixtiyoriy esda qoldirish Esda olib qolish ixtiyorsiz va ixtiyoriy bo‘lmog‘i mumkin. Ixtiyorsiz esda qoldirish oldimizga hech bir qanday maqsad qo‘ymasdan, esga olinadigan m aterialni oldin belgij.amasdan va maxsus usullar qo'llam asdan, beixtiyor esda qoldirishdir. M asalan, biz, odatda, ko‘chada tasodifiy ko'rgan kishilaming aft-basharasini, tasodifiy eshitib qolgan ba’zi gap va kuylarni beixtiyor esimizda (xotiramizda) saqlab qolamiz. Hayotimizda bo‘lib o‘tgan ko‘p hodisa va voqealarni ham biz ana shunday beixtiyor esimizda saqlab qolamiz. Ko‘pincha beixtiyor idrok qilingan narsa yoki hodisalar beixtiyor esda qoladi. 0 ‘zining rang- barangligi, ovozi, harakati bilan ko‘zga juda yaqqol ko‘rinib turadigan, bizda kuchli hissiyot uyg‘otadigan, o‘tmishdagi tajribamizga, mavjud bilimlarimizga, bizning kasb va faoliyatimizga oid, biz uchun alohida aham iyati b o ‘lgan va bizda qiziqish-havas tug‘diradigan shunday narsa yoki hodisalar xotiramizda beixtiyor saqlanib qoladi. Ko‘pincha ixtiyoriy atayin idrok qilingan narsa yoki hodisalar ham beixtiyor esda qolaveradi. Ko‘p hollarda biz bironta suratni ko'rishni, bironta kitobni o ‘qib chiqishni, bironta m a’ruzani eshitishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘yamiz, ammo ko‘rilgan, o‘qilgan, eshitilgan narsalarning mazmunini esda olib qolish niyatini o‘ylaymiz, lekin, shunga qaramay, ixtiyoriy idrok qilingan kitob, surat, nutqning mazmunini beixtiyor eslab qolamiz.

• Ixtiyorsiz esda olib qolish ixtiyoriy esda olib qolish jarayonidan batamom ayrilgan bo‘lmaydi: ko‘pincha ixtiyoriy esda qoldirishda ixtiyorsiz esda olib qolish yuz beradi yoki esda olib qolinadigan material biror amaliy faoliyat tarkibiga kirgan bo‘ladi. Ixtiyoriy esda qoldirish ko‘zda tutilgan maqsadga muvofiq, tanlangan materialni ongli ravishda kuch berib maxsus esda qoldirishdir. Ixtiyoriy esda qoldirishda materialni puxta esda saqlab qolish maqsadida biz maxsus usullardan foydalanamiz: diqqatimizni to‘playmiz, idrok qilingan materialni takrorlaymiz, uning mazmunini o‘qib olish uchun harakat qilamiz, ilgarigi tajriba va bilimlarimiz bilan uni bog‘laymiz va hokazo. 133 Sistematik ravishda esda qoldirish yodlab olish, o‘rganib olish deyiladi. Bizning o‘quv ishlarimiz - bilimlami o‘zlashtirish, tegishli ko'nikma va malakalar hosil qilish asosan ixtiyoriy esda qoldirish yo‘li bilan bo‘ladi. Yodlab, o'rganib olish tartib bilan esda qoldirish demakdir. Ixtiyoriy esda qoldirish anglab-bilib esda qoldirishdir. Ixtiyoriy esda qoldirishning nerv-fiziologik asosi birinchi signal sistemasi bilan o‘zaro munosabatda ikkinchi signal hosil bo‘ladigan bog‘lanishlardir

• Ixtiyoriy (irodaviy) esda olib qolish eng samarali va puxta esda qoldirishdir. Bunda esda olib qolish maqsadini ko‘zda tutishning esda olib qolish lozim bo'lgan materialni tanlashning o'ziyoq uni eng samarali yo‘sinda esda qoldirishga sabab bo'ladi. Esda olib qolishda ma’lum materialni xotirada qoldirish zarur va kerak ekanini tushunish ahamiyatga egadir. Esda olib qolishga jazm qilish, maqsadni ko‘zlash, kerak materialni tanlash, motivatsiya (nima maqsad bilan esda qoldirish kerakligini bilish) - bulaming hammasi tafakkur faoliyati bilan bog'liq bo‘ladi. Shu sababli ixtiyoriy esda qoldirish asosan ma’nosiga tushunib, ongli va binobarin, eng unumli ravishda esda qoldirishdir. Ammo bilim va ko'nikmalarni muvaflfaqiyatli o‘zlashtirish uchun jazm qilish, xohlash va oldindan muhokama qilishning bir o'zi kifoya qilavermaydi. Ba’zi vaqtlarda (masalan, aniq, ilmiy ta’rif va iboralami, yangi terminlarni, chet tilidan kirgan so‘zlami va shu kabi materialni) esda olib qolishda kattagina qiyinchiliklarni yengishga to‘g‘ri keladi, bu qiyinchiliklar iroda va g'ayrat bilan yengiladi. Ixtiyoriy esda qoldirish qilingan ishning natijasini tekshirib borish bilan birga boradi: o‘quvchi biror materialni esda mustahkam saqlab qolish uchun harakat qilar ekan, u materialning xotirada toiiq va aniq qolgan - qolmaganligini tekshirib ko‘radi va murodiga yetmaguncha ishni davom ettiraveradi. Yodlab bilib olishda muvaffaqiyat qozonish kishining iroda bilan astoydil ishlashiga ko‘p darajada bog‘liq bo‘lar ekan. Bundan shu xulosa kelib chiqadiki, o‘quvchilar xotirasini o‘stirish ularda irodani ham o‘stirish bilan bog‘iqdir.

ETIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

Похожие

Karyeraning turlari va karyeragramma to’g’risida tushuncha

Psixika haqida umumiy tushuncha

Xotira

Xotira 3

Motiv va motivatsiya haqida umumiy tushuncha