Qobiliyatning tuzilishi - Психология - Презентации

Qobiliyatning tuzilishi

Загружено в:

29.03.2023

Скачано:

0

Размер:

85.037109375 KB

Qobiliyatnin g tuzilishi Reja: 1. Qobiliyatlar haqida tushuncha. 2. Qobiliyatlarning turlari 3. Qobiliyatlarning tabiiy shartlari.

Tayanch iboralar: Qobiliyat va qobiliyatning sifat va miqdor xususiyatlari. Qobiliyat va layoqat. Qobiliyatlilik, talant, geniallik tushunchalari va ularni aniqlash. Qobiliyatlarning turlari.Umumiy qobiliyat va uning ko`rinishlari: intellekt , kreativlik (ijodiy qobiliyat), psixomotor qobiliyatlar, sensor qobiliyatlar va h.k. Pedagogik qobiliyatlar strukturasi. Talant va uning kelib chiqishi. Qobiliyat va irsiyat. Talant va qobiliyatning shakllanishida inson faoliyatining roli. O`quvchilarda umumiy va kasbiy qobiliyatlarni shakllantirish. Qobiliyatni o`rganish va kasbga yo`naltirish ishlarining vazifalari va xarakteri.

Qobiliyatlar odamning shunday psixologik xususiyatlaridirki, bilim, ko`nikma va malakalarni orttirishning samaradorligi, tezligi shu xususiyatlarga bog`liq bo`ladi, lekin bu xususiyatlarning o`zi bilim, ko`nikma va malakalarga taalluqli bo`lmaydi. Aks holda, imtihonda qo`yilgan baho, doskada qaytarilgan javob, muvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsiz bajarilgan yozma ishiga qarab odamning qobiliyatlari haqida qat`iy xulosa chiqarish mumkin bo`lar edi. Ammo psixologik tadqiqotlar va pedagogik tajribalarning ko`rsatishicha, ba`zan dastavval boshda nimalarnidir qila olmaydigan va buning natijasida atrofdagi boshqa odamlardan ajralib qolgan odam ta`lim olish jarayonida tez orada boshqalarni quvlab o`tib ketadi va ish ishining katta ustasi bo`lib etishadi. Unda boshqalarga qaraganda ko`proq qobiliyatlar nomoyon bo`ladi. Qobiliyatlar bilim, ko`nikma va malakalarni egallashda nomoyon bo`lsa ham, ular bilim, ko`nikma va malakalarga taalluqli bo`lmaydilar.

Qobiliyatlar va bilim, ko`nikma va malakalar biri-biri bilan aynan bir narsalar emas. Bilim, ko`nikma va malakalarga nisbatan odamning qobiliyatlari qandaydir IMKONIYAT tarzida nomoyon bo`ladi. Erga tashlangan urug` ana shu urug`dan o`sib chiqishi mumkin bo`lgan boshoqqa nisbatan faqat imkoniyat bo`lgani kabi odamning qobiliyatlari bilim, ko`nikma va malakalarni egallash uchun faqat imkoniyat hisoblanadi. Bu bilim, ko`nikma va malakalar egallanadimi yoki egallanmaydimi, imkoniyat haqiqatga aylanadimi yoki yo`qmi - bularning hammasi juda ko`p sharoitlarga bog`liqdir. Bolada nomoyon bo`lgan musiqa qobiliyati uning musiqachi bo`lishiga hech bir kafolat bermaydi. Bola musiqachi bo`lishi uchun unga maxsus ta`lim berilishi , qat`iylik, salomatligining yaxshi bo`lishi, musiqa asbobi, notalar va boshqa ko`p sharoitlar bo`lishi kerak. Bularsiz qobiliyat taraqqiy etmayoq so`nishi mumkin. Qobiliyatlar faqat FAOLIYATDA nomoyon bo`ladi, shunda ham faqat ana shu qobiliyatlarsiz amalga oshirilishi mumkin bo`lmagan faoliyatlardagina nomoyon bo`ladi. Agar odamni hali rasm solishga o`rgatmagan bo`lsa, agar u tasviriy faoliyat uchun zarur bo`lgan hech qanday malakalarni egallamagan bo`lsa, uning rasm solishga nisbatan qobiliyatlari haqida hech qanday gap bo`lishi mumkin emas

Rasm chizishga, tasviriy san`atga maxsus o`rgatish jarayonida o`quvchining qobiliyati bor yoki yo`qligi nomoyon bo`lishi mumkin. Qobiliyat va bilim, ko`nikma va malakalarning birligi nimada ifodalanadi? Qobiliyat bilim, ko`nikma va malakalarning o`zida ko`rinmaydi, balki ularni egallash DINAMIKASIDA nomoyon bo`ladi, ya`ni, boshqacha qilib aytganda, mazkur faoliyat uchun zarur bo`lgan bilim, ko`nikma va malakalarni o`zlashtirish jarayoni turli sharoitlarda qanchalik tez, chuqur, engil va mustahkam amalga oshirilishida nomoyon bo`ladi. Xuddi mana shu erda yuzaga chiqadigan farqlar qobiliyatlar bizga haqida gapirish imkonini beradi. Shunday qilib, qobiliyatlar shaxsning faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish sharti hisoblangan va bilim, ko`nikma hamda malakalarni egallash dinamikasida yuzaga chiqadigan farqlarda nomoyon bo`ladigan individual-psixologik xususiyatidir.

QOBILIYATLARNING TURLARI Qobiliyatlar umumiy va maxsus bo`ladi. Umumiy qobiliyatlar mavjud bo`lganda kishi faoliyatning turli xillari bilan muvaffaqiyatli shug`ullana oladi. Maxsus qobiliyatlar kishiga qandaydir bir muayyan faoliyat bilan muvaffaqiyatli shug`ullanish imkoniyatini beradi. Masalan, matematik, texnikaviy, adabiy, musiqiy, tasviriy va boshqa qobiliyatlar bo`ladi. Umumiy qobiliyatlarga ko`p hollarda intellekt, tafakkurning kreativligi va shaxsning psixomotor qobiliyatlari kiradi deb hisoblaydilar. INTELLEKT. Yuqorida ko`rsatib o`tganimizdek odamning aqliy rivojlanish darajasini o`rganishga intilish "intellekt" tushunchasini va nazariyasininng yaratilishiga olib keldi. Ko`rsatib o`tganimizdek intellektini o`lchash va baholash uchun turli testlar qo`llaniladi. Ularning barchasi intellekt testlari degan umumiy nom bilan ataladilar. Biz yuqorida intellektini baholashda ko`p qo`llaniladigan testning mohiyatiga qisqa to`xtalib o`tgan edik. Shuni ta`kidlab o`tish lozimki, ulardagi formulalar bolalar intellektini o`lchashda qo`llaniladi.

Katta yoshli kishilar intellektini baholash uchun boshqa mezon, individual natijani biror meyor (ko`pchilikni o`rganish natijasida tajriba yo`li bilan topilgan) bilan taqqoslanadi. Quyida biz shunday jadvallardan birini keltiramiz. Intellektni baholash jadvali. Intellekt koeffitsienti IQ Aqliy rivojlanish darajasi % hisobida taqsimlanganlik ko`rsatgichi 130 va yo’qori Juda yuqori 2,2 120 - 129 Yo’qori 6,7 110 - 119 Yaxshi 16,1 90 - 109 O`rta 50,0 80 - 89 Past 16,1 70 - 79 Chegara ko`rsatgichi 6,7 69 va past Aqliy zaiflik 2,1

Ko’rinib turibdiki, (jadvalga qarang) yuqori intellektga egalar va aqliy zaiflar 2% ni tashkil qilar ekan. Aqliy rivojlanish darajasini o`lchash ko`proq aqliy zaiflikni, ijtimoiy qarovsizlikni yoki kasbga tanlash maqsadida qo`llaniladi. Hozirgi vaqtda psixologik tadqiqotlar intellektning o`zgarmasligini inkor qiluvchi, uning juda ko`plab omillarga bog`liq (ijtimoiy muhit, oila, irsiyat, motivatsiya) ekanligini ko`rsatmoqda. Shu sababli intellekt koeffitsienti kishining taqdirini belgilovchi birdan-bir ko`rsatgich sifatida qo`llanilishi mumkin emas. KREATIVLIK (ijodiy qobiliyatlar). Ko`rsatib o`tganimizdek birgina IQ (intellekt koeffitsienti) asosida kishini ishga qabul qilish, uning imkoniyatlarini baholash noto`g`ri bular edi. Shu sababli 50 yillardan boshlab aqliy rivojlanishni o`rganish bilan bir qatorda kishining ijodiy qobiliyatlarini ham o`rganish va o`lchashga katta e`tibor berib boshlandi. Bu borada maxsus testlar yaratildi."Intellekt" tushunchasi ko`proq psixologiyadagi konvergent tafakkur tushunchasiga mos keladi - birdan-bir to`g`ri javobni izlash va unga keltirishga yo`nalgan. "Kreativlik" tushunchasi esa ko`proq divergent tafakkur tushunchasiga mos keladi.

Divergent tafakkur, bu turli tomonlarga tarmoqlanuvchi, bir vaqtning o`zida turli yo`nalishlarga tarqaluvchi, ko`plab echim variantlarni yaratishga yo`nalgan tafakkur. Shu sababli divergent tafakkur kutilmagan natija va yechimlarga olib keladi. Ijodiy qobiliyatlarni (kreativlik) baholashda berilgan vazifani echishning "engilligi", "moslashuvchanligi va egiluvchanligi", "orginalligi"ga e`tibor beriladi. Kreativlik (umumiy ijodiy qobiliyat) bilimlarni uzgartirishni xarakterlaydi. Kreativlik xayol, fantaziya , gipoteza (faraz) qo’yish jarayonlari bilan bog’liq. Intellekt esa uzlashtirilgan bilimlarni amalda qo’llash, mavjud bilimlarga tayanib masalani hal kilish (test intellekti)dan iborat. M.Vollax va N.Kogonlar 11-12 yoshli bolalardagi kreativlikni urganish natijasida to’rt guruh o’quvchilarni ajratdilar.

1.Yo’qori intellektga va yo’qori kreativlikka ega bolalar . Ular o’z qobiliyatlariga ishonadilar, o’z-o’zini baholashlari adekvat.

Ularda yo’qori darajadagi o’z-o’zini nazorat qila olish, ichki mustaqillikka egalik mavjud. Ular bolalarga xos psixologiyaga ega, ammo vaziyat talab kilsa o’zlarini kattalardek tuta oladilar. Ular barcha g’ayritabiiy, yangi narsalarga qiziqadilar, juda tashabbuskor, uzlarining mustaqilligini, fikr va harakat erkinligini saqlab qolgan holda ijtimoiy muhitga yaxshi moslasha oladilar. 2. Yo’qori intellekt va past kreativlikka egalar . Ular maktabda o’zini ko’rsatishga, yo’qori baholar olishga intiladilar. Ular muvaffaqiyatsizliklarni og’ir boshdan kechiradilar, aytish mumkinki ularda muvaffaqiyatga ishonch emas, muvaffaqiyatsizlikdan qo’rqish ko’p. Ular tavvakal kilmaydilar, o’z fikrlarini ko’pchilik oldida izhor qilmaydilar. Ular indamas , ko’pchilikka (sinfdoshlariga) qushilmaydilar. Ularning yaqin do’stlari juda kam. Ularni o’z holiga tashlab qo’yishsa buni yoqtirishmaydi, ishlarini, o’qishini, hatti-harakatlarini tashqaridan adekvat baholanib turilishiga muhtoj.

3. Past intellektga va yo’qori kreativlikka egalar . Bunday o’quvchilar ko’p hollarda "yomonlar" sifatida baholanadilar. Maktab talablariga qiyin moslashadilar, ko’pincha ularning qiziqishlari maktabdan tashqarida bo’lib, u yerda ular o’zlarning ijodiyliklarini nomoyon qiladilar. Ular ko’pincha bezovta, o’zlariga ishonmaydi, o’zlarini kamsitilgandek his qiladilar. Ko’pincha o’qituvchilar ularni diqqatsiz, befahm sifatida baholaydilar, chunki bu bolalar bir xil, zerikarli ishlarni istamay bajaradilar, diqqatini ishga to’play olmaydilar. 4. Past intellekt va past kreativlikka egalar . Tashqi muhitga yaxshi moslashadilar, ko’pincha "o’rtacha" mavqega ega. O’zlari egallab turgan ijtimoiy mavqe ularni qoniqtiradi. O’z-o’zini baholashlari adekvat , o’quv predmetlariga bo’lgan qobiliyatning pastligini ularning yo’qori ijtimoiy intellekti, dilkashligi, o’qishdagi passivligini tuldirib turadi.

QOBILIYATLARNING TABIIY SHARTLARI Har bir kishida tug`ma layoqat nishonalari, ya`ni miyaning oliy nerv faoliyatining analizatorlarining o`ziga xos xususiyatlari bor bo`ladi, binobarin, kelgusida biror qobiliyatni rivojlantirishga bo`lgan muayyan moyillik ana shunga bog`liqdir. Tabiiy anatomik-fiziologik layoqat nishonalari qobiliyatlarning fiziologik asosini tashkil etadi. Keyinchalik qobiliyatga aylanadigan layoqat nishonalarining majmui kishining iste`dodi deyiladi. Lekin bu tabiiy layoqat nishonalari muvaffaqiyatli faoliyatning to`la-to`kis shart-sharoiti bo`la olmaydi. Layoqat nishonalarini rivojlantirish kerak, bu esa faoliyat jarayondagina ruy berishi mumkin. Layoqat nishonalari ko`p qiymatlidir, yana tegishli sharoitlar mavjud bo`lganda, faoliyatga qarab layoqat nishonalari asosida turli qobiliyatlar rivojlanishi mumkin. Masalan, yaxshi eshitish va ohangni sezish qobiliyati mavjud bo`lganda bir kishi kompozitor, ikkinchisi yaxshi ijrochi, uchinchisi yaxshi dirijyor, to`rtinchisi musiqa tanqidchisi va hokozolar bo`lib etishmogi mumkin.

Qulay sharoitlar mavjud bo`lganda ayrim kishilarda qobiliyatlar juda erta rivojlanadi. Odatda musiqa va tasviriy san`atga bo`lgan layoqat ancha ertaroq paydo bo`ladi. Masalan, M.I. Glinka 3-4 yoshidayoq shunday o`yinni juda yoqtirgan: u ovoz chiqaradigan turli buyumlarni (mis, tog`oracha, kostrilka) yog`och bilan chalgan. Bunda kattalarni hayron qoldiradigan darajada ohangdosh tovushlar paydo bo`lganki, ularni eshitish maroqli edi. Keyinchalik bu bola buyuk kompozitor bo`lib yetishdi. Biroq shunday ham bo`ladiki, kishilar bolalikda favqulodda qobiliyatlarini nomoyon qilganlar-u, biroq katta bo`lgach, ulardan mahrum bo`lganlar. Lekin bunday hollar nisbatan kam uchraydi. Qobiliyatlar faoliyat davomida rivojlanadi. Qobiliyatlarni rivojlantirishning birinchi sharti - faoliyatga bo`lgan ehtiyojni tarbiyalashdir. Mehnatga bo`lgan ehtiyojni tarbiyalash uchun ishga qiziqish va unga odatlanish katta ahamiyatga egadir. Qobiliyatlar shaxsning boshqa sifatlari bilan chambarchas bog`langan. Kishining talantli ekanligi ma`lum darajada uning psixik jarayonlari, shuningdek, ko`pgina psixik xususiyatlarining rivojlanish darajasiga bog`liq bo`ladi. Ayrim qobiliyatlarni rivojlantirishda tegishli bilish jarayonlarining yuqori darajada bo`lishi hal qiluvchi rol o`ynaydi. Masalan, musiqachi uchun eshitish , rassom uchun ko`rish idroklari katta ahamiyatga ega.

Kishi o`z qobiliyatlarini rivojlantirish bilan shug`ullanar ekan, bu rivojlanish quruq maqsaddan iborat bo`lib qolishi kerak emas. Asosiy vazifa jamiyatning munosib, foydali a`zosi bo`lib etishishdan iboratdir.

Похожие

Motiv tuzilishi va uning turlari

Media maydon tuzilishi va ta’siri

Ayiruv organlarining yosh xususiyatlari, teri tuzilishi va funksiyalari, gigiyenasi

Temperament irsiy xarakteristikasini baholash uchun V.M. Rusalovning temperament tuzilishi so'rovnomasi

Qobiliyat 2