Lug’at ustida ishlash metodikasi - Педагогиka - Презентации

Lug’at ustida ishlash metodikasi

Загружено в:

13.11.2024

Скачано:

0

Размер:

1311.0966796875 KB

LUG’AT USTIDA ISHLASH METODIKASI

■ Boshlang‘ich sinflarda ta‟lim jarayonini asosi -bu savod o‘rgatish davri hisoblanadi. Bu davr: Tayyorgarlik (alifbogacha bo’lgan ) va asosiy (alifbo ) davriga bo’linadi. Savod chiqarish ishlari -bilimlarni organib olishning ilk boshlanishi ekanligi sababli 1-sinfga qadam qoyayotgan bolajon uchun juda ham zarur davr hamda vazifadir. Bolalarda bilim olishni boshlash shu davrdagi alifbe kitobini orgatish orqali ularga ozlari ijtimoiy hayotda juda kop qollaydigan aloqalaridagi nutq ( gap va boglanishli gaplarni sozlab berish )ning bolaklardan tuzilishi va eng kichik birligi hisoblangan tovushni nimaligi, harfni tanish, tovush nima qilinishi, tovushlar shakli ( harf) ni tanish, farqlash, yozish, harf va tovushni anglash orqali farqlash, ularni qoshib bogin tuzish, boginlarni qoshib soz, sozlarni qoshib ma‟nosini boglash, gap tuzishni, gaplarni davom ettirib matnni bilish, oqish va yoza olishga orgatiladi. Bunday ishlarni bajarishni oqituvchi yordamida egallash esa oquvchi bilimi, savodxonlik, bilish natijasida erishgan nutqiy malakalarining korinishidir.

■ Savod o’rgatishdagi asosiy vazifalar : o’quvchilar nutqiy malakasini shakllantirish hamda egallashiga orgatib olishdir. Tovush va harflarni tanishtirish, alifbe darsligi asosida o’quvchilarni o’qish va yozishga o’rgatib, ulardagi o’qish va yozish -nutq faoliyatining turi bo’lgan nutqiy malakalarini shakllantirishga erishishdir .

Savod o'rgatish jarayonida o'quvchilar nutqini o'stirish- quyidagicha ilmiy izlanishlar, tahliliy o'rganishlar, hamda samarali yo'llarni axtarib, tadqiqotlar qilishga va shular asosida qator xulosaviy tavsiya va takliflarini, qarashlar tizimini yaratdib kelgani bilan, muhim ahamiyat kasb etadi. Bu vazifalar esa jarayonni dolzarbligini ko'rsatadi va quyidagicha fikr mulohazalarni yurishga asos yaratadi:Nutq – kishi faoliyatining turi, o'qish va yozish esa nutqning asosiy malakasidir.Nutq –tafakkurbilan uzviy bog„liqdir. Tafakkur shakllansa nutq rivojlanadi. Nutqning amaliy shakli-bu til vositalaridir. Til -nutqning quroli hisoblanadi. Til ijtimoiy muhitdagi kishilar muloqot jarayonida faol munosabatga aloqalar almashinuviga asosiy nutq qurolidir.

Shu o'rinda quyidagi ilmiy faktlarni e‟tirof etamiz: Nutq–individ yoki ( kishi ) lar ijtimoiy muhiti, ma‟lum bir faoliyatining turli til vositalari ( so'z , so'z birikmasi, gap, biror voqea gaplari ) asosida tafakkurni ishga solinishidir.Nutq-o'zaro aloqa va xabar, o'z fikrini his-hayajon bilan ifodalash va boshqalarga ta‟sir etish vazifasini bajaradi. Nutq –tilning turli (yozma, og’zaki, imo-ishora, yorug’lik, elektromagnit to'lqinlari, turli shartli belgilar –yozuv, kelishib olingan belgilar -rasm, formula va shu xildagi ) shakllarda ro'yobga chiqarish, fikrni paydo qilish, shakllantirish, ifodalash jarayonidir .

Nutq o'stirish - degandao'quvchilar tilni har tomonlama ( talaffuzi, lug„ati, sintaktik qurilishi va bog„lanishli nutqni ) faol amaliy o'zlashtirishitushunilad i.

Bola nutqini rivojlantirish- bu eng avvalo muloqot usullarini rivajlantirish bo'lib, ularni o'zlashtirish til qobiliyatini shakllantirishni talab etadi.Bola nutqini rivojlantirish jarayonida uning turli yosh xususiyatlarini, individual psixikasini qonuniyatlarini, mexanizmlari, o'ziga xosliklarini bilish, nutqiy rivojlantirishning ham o'ziga xosliklarini ko'ra olish va bolaning individualligini hisobga olgan holda uning nutqiga ta‟sir ko'rsatishning samarali yo'llarini tanlashi lozimligini boshlang„ich ta‟lim pedagogi uchun ta‟kidlanadi.

Nutq o'stirishning asosiy shartlari–tafakkur shakllari ( tushuncha, hukm, xulosa, fikr, sintez, analiz , taqqoslash, mulohaza va g„oya , farazlar) asosida biror voqelikning ongda aks ettirish jarayoni, uni fikrlash uchun qulaylik sharoitlarini yaratish, nutqni til vositalari va til birliklari (tovush, bo'g„in, so'z, gap) bilan qurollantirish, o'quvchilarga til namunalarini berish, idrok ettirish, nutq namunalarini tinglash orqali xulosalarini kerakli vaziyatlarda qo'llay olish, so'z ustida, so'z birikmasi va gap, bog„lanishli nutq ustida ishlash tavsiya etiladi. Qolaversa o'quvchilarga o'zlashtirilgan til vositalari orqali o'z fikrini bayon qilish uchun zarur sharoit yaratish asosida nutqiy faoliyat jarayoni yuzaga keladi va tilni o'zlashtiradi. Til esa jamiyatdagi zarur ijtimoiylashish vosita qurolidir.

Savod o'rgatish davri alifbeni o'rgatishda innovatsion yondashish,mazkur innovatsion yondashuvga shakllantirilgan holda o'quvchilarning ham bu jarayonga obrazli tasavvuridan keng qamrovli foydalanish, ularni ijtimoiy muhitiga mos texnologiyani amaliyotga tadbiq etish tartibi quyidagicha : o'qituvchining alifbe kitobiga shaxsiy innovatsion texnologik yondashuvi ” Bu nimaga o'xshaydi? “ innovatsion texnologiyasi. Texnologiyaning qo'llanilish tartibi: -harflarni shakliga o'xshaydigan bola muhitidagi rasmlar, narsa - buyumlar, ajoyib anjomlar, maketlar, o'yinchoq shaklidagi asboblarni o'rganish va to'plash, foydalanish;

 bola ishlatadigan va unga hozirda kerak boladigan qo'llab kelayotgan vositalarni ham harflarga va tovushlarga mos o'xshashqismidan foydalanish uchun tayyorlash;  bola tovush va harfni juda qisqa vaqtda tasavvur qilishi o'zlashtirishi uchun harflarning shakllariga va talaffuziga, muhimi bolajon dunyosiga mos nutqiy yondashish amalga o'shiriladi.

Asosiy vazifa – tilning lug‘at tarkibini tavsiflash va normallashtirish, jamiyatning til madaniyatini oshirish. Zamonaviy leksikografiya ma’lum bir davr jamiyati haqidagi bilimlar to‘plamini qayd etadigan lug‘atlarning muhim ijtimoiy funksiyasini ta’kidlaydi. Leksikografiya lug‘atlarning tipologiyasini ishlab chiqadi. Monolingual leksikografiya (tushuntirish va boshqa lug‘atlar), ikki tilli leksikografiya (tarjima lug‘atlar) alohida ajralib turadi: ta'lim leksikografiyasi (til o‘rganish uchun lug‘atlar), ilmiy- texnikaviy leksikografiya (terminologik lug‘atlar). Terminologik lug‘atlar – bu bilim yoki faoliyatning bir yoki bir nechta maxsus sohalari terminologiyasini o‘z ichiga olgan lug‘atlar.

Har qanday lug‘at lug‘at yozuvlaridan iborat. Lug‘at yozuvi lug‘atning asosiy tarkibiy birligidir; lug‘atdagi sarlavha birligini tushuntiruvchi va uning asosiy xususiyatlarini tavsiflovchi matn. Lug‘at yozuvining tuzilishi lug‘atning vazifalari bilan belgilanadi. Ammo har qanday lug‘atning lug‘at yozuvi bosh so‘z bilan boshlanadi [boshqatarzda: bosh so‘z, lemma, qoraso‘z (odatda bosh so‘zni belgilaydigan qalin turdan)].

Sarlavhali yozuvlar to‘plami lug‘atni yoki lug‘atning chap tomonini tashkil qiladi. Lug‘atning o‘ng tomoni sarlavha birligini tushuntirib beradi. Izohlovchi lug‘atning o‘ng qismi, qoida tariqasida, zonalarni o‘z ichiga oladi: so‘zning Grammatik xususiyatlari, talqini, ma'no turi (to‘g‘ridan-to‘g‘ri, ko‘chma); rasmlar (iqtiboslar, so‘zlar); hosila uyasi; "zarhombo" deb ataladigan qism (frazeologizmlar) va boshqalar. Har bir lug‘at uchun o‘ng qismning zonalari ishlab chiqilgan. Barcha lug‘at yozuvlarining yig‘indisi lug‘at korpusini tashkil qiladi.

Lug‘at muammo sileksikografiyada markaziy masalalardan biridir, chunki so‘zlarni tanlash lug‘at turini ham, so‘zlarni tavsiflash xususiyatini ham belgilaydi. Masalan, me'yoriy izohli lug‘atda faqat adabiy tilning so‘zlari lug‘at tarkibiga kiradi, shuning uchun soxta lug‘at chiqarib tashlanadi: xalq tili, jargon, sheva so‘zlari. Orfoepik lug‘atning lug‘ati faqat qiyinchilik va talaffuz variantlari va boshqalarni o‘z ichiga oladi. Lug‘atlar har xil turda bo’lishi mumkin. Avvalo, ularani ikki guruhga bo‘linadi: ensiklopedik va lingvistik. Ensiklopediya va ensiklopedik lug‘atlarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular so‘zlar nemas, balki ma'lum so‘zlar bilan ifodalangan voqelikni (ob'ektlar va shaxslar, hodisalar va tushunchalar) tushuntiradi.

Ensiklopediya so‘zi qadimgi yunonlardan kelib chiqqan bo‘lib, ular tomonidan "bilim doirasi", "bilimning butun doirasida o‘rganish" degan ma'noni anglatadi. Har qanday ta'lim darajasidagi har qanday o‘quvchi entsiklopediyadan qiziqqan mavzu bo‘yicha kerakli ma'lumotlarni topishi mumkin. Ensiklopediya o‘z- o‘zini tarbiyalashning muhim vositasidir. Bu ensiklopediyaning tuzilishini, materialni yoritishning mazmuni va tamoyillarini belgilaydi. Umumjahon ensiklopediyalar va ensiklopedik lug‘atlar bilan bir qatorda falsafa, tarix, texnologiya, matematika, fizika, qishloq xo‘jaligi, tibbiyot, konchilik, diplomatiya, pedagogika, adabiyot va boshqa ko‘plab sohalarga oid entsiklopediyalar va qomusiy lug‘atlar mavjud. Bular maxsus ensiklopediyalar va ensiklopedik lug‘atlardir. Ularning vazifasi tegishli bilim, san'at, ishlab chiqarish va hokazo sohasi tushunchalarini (hodisalar o‘zini) ma'lum bir doirada tushuntirish, bu tushunchalarni bildiruvchi so‘zlarni alifbo tartibida joylashtirishdir

Lug‘atda tasvirlangan so‘zlar (lug‘atlar) soni lug‘at hajmi. Odatda lug‘at hajmi haqida ma'lumot lug‘atning sarlavha sahifasida yoki izohida beriladi. Lug‘atga kirish komponentlari to‘plami lug‘at turiga qarab belgilanadi. Misol uchun, komponentlarning eng to‘liq to‘plami tushuntirish lug‘atlarida, eng kami – imlo va shunga o‘xshash bir tomonlama lug‘atlarda keltirilgan. Ba'zi tushuntirish yoki o‘quv lug‘atlari shunchalik ko‘p tavsif parametrlarini qamrab oladiki, ularning har biri maxsus zonada (vizual, grafik jihatdan) ajralib turadi: grammatika zonasi, moslik zonasi, ma'no zonasi, rasmlar zonasi va boshqalar.

Lug‘atlar tipologiyasi. Lug‘atlarning tipologiyasi ideal lug‘at (ya'ni lug‘at turi, namunasi sifatida) tushunchasiga asoslangan ilmiy tasnifidir. Biroq, u odatda amaliy asosda qurilgan, ya'ni, mavjud lug‘atlar bo‘yicha. Shuning uchun biz bu ma'noda lug‘atlarning ilmiy tipologiyasi haqida emas, balki faqat uni qurish tamoyillari haqida gapirishimiz mumkin. Shunday qilib, lug‘atlarni tasniflashning bir nechta yo‘nalishlari yoki parametrlari mavjud bo‘lib, biz ularni asos qilib olamiz: lingvistik, semiotik, rasmiy va ijtimoiy-pragmatik.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR (REFERENCES) 1. Rasulov R. Umumiy tilshunoslik- Toshkent. Fan, 2007. – B. 255. 2. O’zbek tilining izohli lug’ati. I Magrufova Z.M. Tahriri ostida-M: Русский язык, 1981. 228-б 3. O’zbek tilining izohli lug’ati. 1 jild Madvaliyev A. Tahriri ostida-T.: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2006.. 624-б. 4. Rasulov R. (2020). Kelajak – til sohiblariniki. Til va adabiyot ta’limi, 7(7), 63- 64. 5. Ботирова Ш.И. (2020). Об обучении студентов филологии основам анализа и литературным терминам. Преподаваниеязыкаилитературы, 7(7), 82-83. 6. Botirova, S. (2020). The Role of Artistic Psychology in the Metaphorical Harmony of Man And the Reality of Life. Asian Journal of Multidimensional Research, 9(4), 16-20. 7. Mardonov, S., Khodjamkulov, U., Botirova, S., &Shermatova, U. (2020). The Need to Educate Young People with the Spirit of Patriotism in the Context of Globalization. Journal of Critical Reviews, 7(12), 166-169. 8. BotirovaSh.I. (2020). For Students of Philology Teaching Literary Conditions of Learning Basic Analysis. Science and Education, 1(5), 110- 113.

■ E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT!

Похожие

Boshlang’ich sinf o’quvchilarining lug’at bilan ishlash metodikasi

O‘quvchilarning lug’atini boyitish ustida ishlash

Koʻrish darajasi past oʻquvchilar bilan ishlash metodikasi

O’z-o’zini tarbiyalash va o'z ustida ishlash. Pedagogik tajribani to'plash tizimi

Leksikologiyani o’qitish metodikasi