Eng qadimgi ma’rifiy yodgorliklarda ta’lim-tarbiya masalalari - Педагогиka - Презентации

Eng qadimgi ma’rifiy yodgorliklarda ta’lim-tarbiya masalalari

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

937.8798828125 KB

Eng qadimgi ma’rifiy yodgorliklarda ta’lim- tarbiya masalalari

Reja: 1. Qadimgi boyliklarimizni o’rganish usullari. 2. “ Avesto”ni yaratilish tarixi va ahloqiy ahamiyati. 3. O’rhun Enasoy obidalarining ta’limiy- ahloqiy mohiyati.

1. Eng qadimgi ma’rifiy yodgorliklarda ta’lim-tarbiya masalalari. Turkiy xalqlar tili, yozuvi va adabiyotini o’rganish uchun eng nodir manba - O’rxun-Enasoy yozuvi yodgorliklari qadimgi ajdodlarimizning ta’lim va tarbiya haqidagi fikrlari tarixini o’rganishda ham muhim ahamiyatga ega. Ular orasida “To’nyuquq bitigi” (712-716 yillarda yozilgan) hamda “Kul Tigin bitigi” (732 yilda yozilgan) ayniqsa qimmatlidir. Har ikki bitik – taxta toshlarga o’yib yozilgan va o’sha tarixiy shoxlarning qabrlari ustiga yodgorlik sifatida o’rnatilgan.

Qadimgi yozuvlar

Mazkur yodgorliklarda, bir tomondan, bizga turk hoqonligining paydo bo’lishi, mustahkamlanishi, atrofdagi elatlardan himoya qilinishi, hududini kengaytirish uchun olib borilgan kurashlar haqida batafsil ma’lumotlar bor. Ana shu jangu jadallarning tafsilotlarida xalqning hamjihatligi, birligi, mardligi yoritilgan, kishilarni jasoratga, vatan yo’lida fidoiylik ko’rsatishga chaqirilgan. To’nyuquq faoliyati hushyorlikka, tadbir-korlikka, bilimdonlikka, el-yurt uchun, vatan himoyasi uchun jonni fido qilishga chaqirsa, Kul tiginning hayoti, mustaqillikni, markaziy hokimiyatning butunligini saqlab qolish yo’lidagi shijoati va matonati, vatanparvarlik hissini tarbiyalaydi.

Mazkur bitiklardagi “Ilmsiz kishining so’ziga ishonib, unga yaqinlashib ko’p kishi o’ldi”, “Uy dunyogagina qaraydigan, ko’ziga faqat mol-mulk ko’rinadigan beklar, sizlar gumrohsizlar”, “Undan keyin tangrim yorlaqasin, baxtim bor uchun, nasibam bor uchun, o’layotgan xalqni tiriltirib, tarbiyat qildim, yalang’och xalqni kiyimlik qildim, kambag’al xalqni boy qildim” kabi jumlalar hamon o’zining tarbiyaviy ahamiyatini saqlab kelmoqda. Umuman: O’rxun-Enasoy yozuvlarida turkiy xalqlarning o’ziga xos jasurligi, matonati, yer yuzida yaxshilik urug’ini ko’paytirish, yurtining daxlsizligi yo’lidagi jonbozligi sezilib turadi. Olim N.Rahmonov “Bitiklar olamida” asarida - O’zbekistonda ham mazkur bitiglar yuzasidan birmuncha ishlar amalga oshirildi.

1941 yilda O.Sharofiddinov tuzgan “O’zbek adabiyoti tarixi” xrestomatiyasida, “O’zbek adabiyoti” kitobining birinchi jildida (1959) ayrim bitiglarning hozirgi o’zbek tilidagi tavsifi berilgan. 1964 yilda T.Salimov Kultegin bitigtoshining o’zbek tiliga tarjimasini berdi. 1972 yilda filologiya fanlari doktori A.P.Qayumov “Qadimiyat obidalari” kitobida boshqa bitiglar tarjimasi bilan bir qatorda Kultegin bitigining tarjimasini ham berdi. Kultegin bitigtoshi marmarga o’yilgan bo’lib, qalinligi qirq bir santimetr, balandligi uch metru o’n besh santimetr, tub qismining qalinligi bir metr yigirma to’rt santimetr bo’lib yuqoriga torayib borgan. Marmar taxtaning o’rtasiga besh burchakli qalqon shaklida balandligi oltmish to’rt santimetr, kengligi qirq santimetrli lavha o’rnatilgan.

Lavhada arxar surati tasvirlangan hoqonlik tamg’asi naqsh qilingan. Orqa tomoniga bitigtoshning o’rnatilish tarixi xitoy yozuvida bitilgan. Bitigtoshning yuz tomoniga qirq satr, o’ng va chap tomonlariga o’n uch satrdan yozuv bitilgan. Mehnatsevarlik g’oyasining ulug’lanishi Irq bitigining asosiy mavzularidan biridir. Agar odam o’z mehnatidan mamnun bo’lsa, bu yaxshi fazilat. Mana o’sha epizod: “Kambag’al odamning o’g’li ishlashga bordi, xursand bo’lib kelar der, shunday bilinglar: yaxshidir bu”. Irq bitigidagi bunday realistik sahnalar qadimgi turkiy adabiyotida mif va folklorni chetlab o’tolmagan. Zotan mifologik obrazlar atrof dunyoning real xususiyatlarini aks ettiradi. Irq bitigi qadimgi turkiy adabiyotning o’ziga xos alohida bir bosqichi bo’lib, uning yuksak badiiyati, chuqur falsafiy g’oya bilan sug’orilganligi qadimgi turk davrida katta adabiy muhit bo’lganidan dalolat beradi. SHu boisdan yozma adabiyot ma’lum bir yo’nalishga tushib olgan edi deb taxmin qilishimiz mumkin.

Qadimgi turkiy yozma yodgorliklar o’rxun alifbosidan tashqari, uyg’ur yozuvida, qisman manaviy, braxmon, sug’d va suryoniy yozuvlarida ham bitilgan. Qadimgi turkiyning o’rxun yozuvida bitilgan yirik namunalari quyidagilardir. Kul tigin bitigtoshi, Bilga hoqon bitigtoshi, To’nyuquq bitigtoshi, Kuli chur bitigtoshi. Kuli chur bitigtoshi arxeolog V.L.Kotvich tomonidan 1912 yilda Mo’g’ulistonda Ulan-Bator yaqinidagi Ixe-Xushotu manzilidan topilgan. Bitigtoshning balandligi bir metr, qalinligi to’qson santimetr bo’lgan marmar toshga yigirma to’qqiz satr yozilgan. Bitigtoshning chetlari nurab ketgan. Matnni birinchi bo’lib sharqshunos olim A.N.Samoylovich tarjima qilgan. Bitigtosh Bilga hoqon va To’nyuquqning zamondoshi hamda tardush xalqining yo’lboshchisi Kuli churga bag’ishlangan. Bitigtoshda Kuli churning tabg’achlar, arablar, to’quz o’g’uzlar, qarluqlar bilan qilgan janglari va turli yurishlari tasvirlangan. Kuli churning vafot etgan yili bitigtoshda ko’rsatilmagan, faqat sakson yil yashaganligi aytib o’tilgan.

Arxeologik qazilmalar natijasida topilgan ko’rgazmali ashyolar. Buyuk adiblar va allomalarning ijodiy merosi,Xalq og’zaki ijodi materiallari hamda yozma manbalar. Qadimgi madaniy boyliklarimizni o’rganish usullari.

Eng qadimiy epik yodgorliklar. “ Avesto” “ Shohnoma”Mif va afsonalar.

O’rxun daryosi bo’yidan yana bir bitigtosh topilib, uni Ungin bitigtoshi deb atadilar. Bitigtoshning o’n ikki satri yaxshi saqlangan, yetti satrida o’chib ketgan joylari bor. Bitigtoshni birinchi marta V.V.Radlov nemis tiliga tarjima qilgan. Uning fikricha, bitigtosh Qutlug’ hoqonga – Ikkinchi turk hoqonligining asoschisiga bag’ishlangan. Qutlug’ hoqon 692 yilda vafot etgan. Bitigtoshda turkiy qo’shinlarning Qutlug’ hoqon, Bilga hoqon va Kultegin boshchiligidagi kurashlari hikoya qilinadi. O’rxun bitiglari ichida Kultegin, Bilga hoqon, To’nyuquq bitiglari badiiy asarning o’ziga xos nodir namunalari hisoblanadi. Kultegin bitigtoshi Bilga hoqon bitigtoshidan bir kilometr shimoli-sharqdan topilgan hamda shikastlanmay, yaxshi saqlangani uchun ko’p tadqiqotchilar tomonidan o’qilgan va ko’p tillarga tarjima qilingan.

V.Tomson o’rxun harflarini ana shu Kultegin bitigtoshiga asoslanib deshifrovka qilgach, V.V.Radlov mazkur bitiglarni nemis tiliga tarjima qildi. 1896 yilda esa V.Tomson ham o’z transkriptsiyasi asosida mazkur bitigni frantsuz tiliga, 1897 yilda P.M.Melioranskiy esa rus tiliga (Melioranskiy mazkur bitig yuzasidan magistrlik dissertatsiyasi himoya qilgan), 1922 yilda esa V.Tomson qaytadan tili dan tiliga tarjima qilganlar.

Похожие

Sharq uyg’onish davri va ta’lim tarbiya masalalari. Jadidchilik harakatida ta’lim va tarbiya

Qadimgi Sparta va Afina maktablarida ta’lim-tarbiya

Pedagogika tarixi fan sifatida. Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar

Ta’lim tarbiya ishlari gigienasi

Temuriylar davrida ta’lim-tarbiya