Этика, эстетика ва мантиқ

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

5323.5 KB

Скачать

1-МАВЗУ.1-МАВЗУ. АХЛОҚШУНОСЛИК ФАНИ ВА УНИНГ АХЛОҚШУНОСЛИК ФАНИ ВА УНИНГ ВАЗИФАЛАРИ, ЖАМИЯТ ТАРАҚҚИЁТИДАГИ ВАЗИФАЛАРИ, ЖАМИЯТ ТАРАҚҚИЁТИДАГИ ЎРНИЎРНИ РЕЖАРЕЖА :: Этика ахлоЭтика ахло қ қ ҳақидаги назария. Ахлоқнинг умуминсоний ҳақидаги назария. Ахлоқнинг умуминсоний ва миллий, тарихий ва конкрет, диалектик ва ижтимоий ва миллий, тарихий ва конкрет, диалектик ва ижтимоий ҳарактери.ҳарактери. Жамиятни ижтимоий-иқтисодий, маънавий-маърифий Жамиятни ижтимоий-иқтисодий, маънавий-маърифий юксалтиришда, шаҳсни камол топтиришда ахлоқнинг юксалтиришда, шаҳсни камол топтиришда ахлоқнинг роли.роли. Этика ва бошқа социал фанлар. Ахлоқ ва дин. Ислом Этика ва бошқа социал фанлар. Ахлоқ ва дин. Ислом Каримов асарларида бу муаммоларнинг талқини.Каримов асарларида бу муаммоларнинг талқини. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

1-савол.1-савол. Одам одам билан тирик. Бу кўҳна ҳақиқат. Аммо ҳар бир Одам одам билан тирик. Бу кўҳна ҳақиқат. Аммо ҳар бир одам ўзи бир олам бўлиб яралган, ҳеч ким ҳеч қачон бировга айнан одам ўзи бир олам бўлиб яралган, ҳеч ким ҳеч қачон бировга айнан ўҳшамайди. Шу сабабли ҳам бизларнинг ҳоҳиш ва эҳтиёжларимиз, ўҳшамайди. Шу сабабли ҳам бизларнинг ҳоҳиш ва эҳтиёжларимиз, орзу ва умидларимиз, яҳҳилик ва ёмонлик ҳақидаги, баҳт ва орзу ва умидларимиз, яҳҳилик ва ёмонлик ҳақидаги, баҳт ва муҳаббат ҳақидаги фикрларимиз турличадир. Бундай ҳар ҳиллик муҳаббат ҳақидаги фикрларимиз турличадир. Бундай ҳар ҳиллик бизнинг ният ва истакларимизнинг баъзан рўёбга чиқмаслигига бизнинг ният ва истакларимизнинг баъзан рўёбга чиқмаслигига сабаб бўлади ва ўзимизни омадсиздек, баҳтсиздек ҳис этамиз ва сабаб бўлади ва ўзимизни омадсиздек, баҳтсиздек ҳис этамиз ва бизга эътибор бизга эътибор бб илан қарашларига эҳтиёж сезамиз. Бу эҳтиёж илан қарашларига эҳтиёж сезамиз. Бу эҳтиёж қондирилмас экан, биз ўзимизни одамлар ичида ҳам бегонадек ҳис қондирилмас экан, биз ўзимизни одамлар ичида ҳам бегонадек ҳис қила бошлаймиз, ўзимизга ва жамиятга ташвишлар орттириб қила бошлаймиз, ўзимизга ва жамиятга ташвишлар орттириб бораверамизбораверамиз www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Одам жамиятда яшаб туриб, жамиятдан ҳоли бўла Одам жамиятда яшаб туриб, жамиятдан ҳоли бўла олмайди. Бу ҳол кишининг ҳамма ишига, жумладан, олмайди. Бу ҳол кишининг ҳамма ишига, жумладан, унинг ахлоқий қиёфасига ҳам бевосита ўз таъсирини унинг ахлоқий қиёфасига ҳам бевосита ўз таъсирини кўрсатади, унинг юриш-туришига нисбатан муайян кўрсатади, унинг юриш-туришига нисбатан муайян тарбиявий-маънавий талаблар қўяди. Одамларга баҳо тарбиявий-маънавий талаблар қўяди. Одамларга баҳо берганда, уни ёшидан, касбидан, мутаҳассислигидан, берганда, уни ёшидан, касбидан, мутаҳассислигидан, даражасидан қатъий назар ахлоқли ёки ахлоқсиз экан, даражасидан қатъий назар ахлоқли ёки ахлоқсиз экан, тарбияли ёки тарбиясиз экан, зиёли экан, ўқиган бўлса тарбияли ёки тарбиясиз экан, зиёли экан, ўқиган бўлса ҳам, уқмаган экан, олим бўлиш осон-у, одам бўлиш ҳам, уқмаган экан, олим бўлиш осон-у, одам бўлиш қийин экан деб баҳо берамиз. Бунда, яҳши ёки ёмон қийин экан деб баҳо берамиз. Бунда, яҳши ёки ёмон ҳатти-ҳаракатини ифодалаган бўламиз.ҳатти-ҳаракатини ифодалаган бўламиз. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Қарангки, ҳар бир одам бир олам бўлса ҳам, у такрорланмас ноёб, ўзига ҳос бир мўъжиза бўлган тақдирда ҳам бир ўзи яшай олмайди, баҳтли ҳам, баҳтсиз ҳам бўла олмайди. Шундай экан, одам ўз моҳияти билан, табиати билан жамият билан чамбарчас боғлиқ, жамоа бўлиб яшайди, тирикчилик қилади, жамиятдан олади, жамиятга беради; қанча олиб-бериши эса унинг ақл- идрокига, виждони-иродасига, имонию-эътиқодига, турмуш тарзига, маънавияти-тарбиясига боғлиқдир. Ахлоқ, ҳулқ-атвор ҳақидаги этика фани бу ҳусусда баҳс юритади, таълимот яратади. « Мен , - дейди Президентимиз Ислом Каримов, - Абдулла Авлонийнинг « Тарбия биз учун ё ҳаёт – ё момот, ё нажот – ё ҳалокат, ё саодат – ё фалокат масаласидир », деган фикрини кўп мушоҳада қиламан. www.arxiv.uz

Буюк маърифатпарварнинг бу сўзлари асримиз Буюк маърифатпарварнинг бу сўзлари асримиз бошида миллатимиз учун қанчалар муҳим ва долзарб бошида миллатимиз учун қанчалар муҳим ва долзарб бўлган бўлса, ҳозирги кунда биз учун ҳам шунчалик, бўлган бўлса, ҳозирги кунда биз учун ҳам шунчалик, балки ундан ҳам кўра муҳим ва долзарбдир.балки ундан ҳам кўра муҳим ва долзарбдир. Чунки таълим-тарбия - онг маҳсули, лекин Чунки таълим-тарбия - онг маҳсули, лекин айни вақтда онг даражаси ва унинг ривожини ҳам айни вақтда онг даражаси ва унинг ривожини ҳам белгилайдиган омилдир. Бинобарин, таълим-тарбия белгилайдиган омилдир. Бинобарин, таълим-тарбия тизимини ўзгартирмасдан туриб, онгни ўзгартириб тизимини ўзгартирмасдан туриб, онгни ўзгартириб бўлмайди. Онгни, тафаккурни ўзгартирмасдан туриб бўлмайди. Онгни, тафаккурни ўзгартирмасдан туриб эса биз кўзлаган олий мақсад – озод ва обод жамиятни эса биз кўзлаган олий мақсад – озод ва обод жамиятни барпо этиб бўлмайди»барпо этиб бўлмайди» [1][1] .. Абдулла Авлоний «Туркий гулистон ёҳуд Абдулла Авлоний «Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ» рисоласини шундай бошлайди: «Ахлоқ ахлоқ» рисоласини шундай бошлайди: «Ахлоқ инсонларни яҳшиликка чақиргувчи, ёмонликдан инсонларни яҳшиликка чақиргувчи, ёмонликдан қайтаргувчи бир илмдур. Яҳши ҳулқларнинг қайтаргувчи бир илмдур. Яҳши ҳулқларнинг яҳшилигини, ёмон ҳулқларнинг ёмонлигини далил ва яҳшилигини, ёмон ҳулқларнинг ёмонлигини далил ва мисоллар ила баён қиладурғон китобни ахлоқ мисоллар ила баён қиладурғон китобни ахлоқ дейилур»дейилур» [2][2] . Абдулла Авлоний фикрини давом эттириб . Абдулла Авлоний фикрини давом эттириб бу муаммога чуқурроқ ёндошади бу муаммога чуқурроқ ёндошади [1][1] Баркамол авлод орзуси. –Тошкент:Шарк, 1999. 3- Баркамол авлод орзуси. –Тошкент:Шарк, 1999. 3- бет.бет. [2][2] Авлоний А. Туркий гулистон ёхуд ахлок. – Авлоний А. Туркий гулистон ёхуд ахлок. – Тошкент, 1992. 11-бет.Тошкент, 1992. 11-бет. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

«Ахлоқ илмини ўқуб, билуб амал қилган кишилар «Ахлоқ илмини ўқуб, билуб амал қилган кишилар ўзининг ким эканини, жаноби Ґақ на учун ҳалқ ўзининг ким эканини, жаноби Ґақ на учун ҳалқ қилганини, ер юзида нима иш қилмоқ учун қилганини, ер юзида нима иш қилмоқ учун юрганин билур. Бир киши ўзидан ҳабардор юрганин билур. Бир киши ўзидан ҳабардор бўлмаса, илмини, уламони, яҳши кишиларни, яҳши бўлмаса, илмини, уламони, яҳши кишиларни, яҳши нарсаларни, яҳши ишларнинг қадрини қимматини нарсаларни, яҳши ишларнинг қадрини қимматини билмас. Ўз айбини билур, иқрор қилуб, тузатмакки билмас. Ўз айбини билур, иқрор қилуб, тузатмакки саъй ва қўшиш қилган киши чин баҳодир ва саъй ва қўшиш қилган киши чин баҳодир ва паҳлавон кишидур»паҳлавон кишидур» [1][1] .. Ахлоқ - русча – мораль, лотинча «Ахлоқ - русча – мораль, лотинча « moresmores », », «« moralismoralis » сўзларидан олинган бўлиб, маъноси ҳулқ, » сўзларидан олинган бўлиб, маъноси ҳулқ, одат демакдир.одат демакдир. Ахлоқ - ижтимоий онгнинг муайян шакли Ахлоқ - ижтимоий онгнинг муайян шакли бўлиб, кишиларнинг ижтимоий ва шаҳсий ҳаётида бўлиб, кишиларнинг ижтимоий ва шаҳсий ҳаётида бир-бирларига бўлган муносабатларининг, яъни бир-бирларига бўлган муносабатларининг, яъни ҳатти-ҳаракат принциплари ва нормаларининг ҳатти-ҳаракат принциплари ва нормаларининг йиғиндисидир. Ахлоқ сўзи, тушунчаси ҳам арабча йиғиндисидир. Ахлоқ сўзи, тушунчаси ҳам арабча бўлиб, ҳулқ сўзининг кўплигидир.бўлиб, ҳулқ сўзининг кўплигидир. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Ахлоқ кишиларнинг феъл-атвори, юриш-Ахлоқ кишиларнинг феъл-атвори, юриш- туриши, уларнинг ижтимоий ва шаҳсий туриши, уларнинг ижтимоий ва шаҳсий ҳаётдаги ўзаро муносабатларини ҳаётдаги ўзаро муносабатларини тартибга солиб туради. Ахлоқ нормалари тартибга солиб туради. Ахлоқ нормалари жамият ёки муайян гуруҳ томонидан жамият ёки муайян гуруҳ томонидан шаҳс феъл-атворига қўйиладиган шаҳс феъл-атворига қўйиладиган талабдир. Бу нормалар шаҳснинг талабдир. Бу нормалар шаҳснинг жамиятга – Ватан, давлат, миллат, жамиятга – Ватан, давлат, миллат, гуруҳга муносабатини, шунингдек, гуруҳга муносабатини, шунингдек, шаҳснингшаҳснинг турмушдаги, айримтурмушдаги, айрим кишиларга, кишиларга, касби-корига, мутаҳассислигига, ҳатто ўз-ўзига касби-корига, мутаҳассислигига, ҳатто ўз-ўзига бўлган муносабатлардаги ҳатти-ҳаракатни ҳам ўз бўлган муносабатлардаги ҳатти-ҳаракатни ҳам ўз ичига олади.ичига олади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Кишилик жамиятининг илк даврларида ахлоқ нормалари – юриш-туриш қоидалари ва одоб принциплари кишиларнинг меҳнат қилиш жараёнида вужудга келиб, уларга риоя қилиш урф-одатга, анъанага айланиб боради. Кейинчалик жамият, ижтимоий ҳаёт тараққий этиб, ақлий меҳнат жисмоний меҳнатдан ажралгач, меҳнат тақсимоти юз бергач, одамларнинг юриш-туриш қоидалари, одам ахлоқининг моҳияти ҳақидаги масалалар бир бутун фалсафий билимлар системасига солинади, маълум даражада мустақил фанга айланади. Шу тариқа этика, яъни ахлоқ ҳақидаги таълимот пайдо бўлади. www.arxiv.uz

Этика – грекча-юнонча «Этика – грекча-юнонча « ethosethos » деган сўздан » деган сўздан олинган бўлиб, бунинг маъноси ҳулқ-одат олинган бўлиб, бунинг маъноси ҳулқ-одат демакдир. Этика, яъни ахлоқ ҳақидаги фан, демакдир. Этика, яъни ахлоқ ҳақидаги фан, ўзбек тилида ҳозирги пайтда ахлоқшунослик ўзбек тилида ҳозирги пайтда ахлоқшунослик фани деб ҳам юритилади. Лекин биз этика фани деб ҳам юритилади. Лекин биз этика фани деб юритишимизни маъқул топдик. фани деб юритишимизни маъқул топдик. Сабаб бу ном дунёда юритиладиган Сабаб бу ном дунёда юритиладиган стандартга мос келади, деб ўйлаймиз, гарчи стандартга мос келади, деб ўйлаймиз, гарчи фаннинг номлари қандай йўсинда фаннинг номлари қандай йўсинда юритилмасин, унинг мазмунига путур юритилмасин, унинг мазмунига путур етмайди, шакл мазмунни, моҳиятни тубдан етмайди, шакл мазмунни, моҳиятни тубдан ўзгартириб юбормайди, гарчи таъсир этса ўзгартириб юбормайди, гарчи таъсир этса ҳам.ҳам. www.arxiv.uz

Этика одамларнинг юриш-туришида, ахлоқида Этика одамларнинг юриш-туришида, ахлоқида тарихан ўзгариб турадиган, ривож топиб, тарихан ўзгариб турадиган, ривож топиб, тараққий этиб борадиган принципларни, ахлоқий тараққий этиб борадиган принципларни, ахлоқий норма, қоидаларни; ахлоқнинг манбаи ва келиб норма, қоидаларни; ахлоқнинг манбаи ва келиб чиқишини, ахлоқий категорияларни яъни чиқишини, ахлоқий категорияларни яъни яҳшилик ва ёмонлик, ор-номус, виждон каби яҳшилик ва ёмонлик, ор-номус, виждон каби умумий тушунчаларни, ахлоқий эътиқод, маслак умумий тушунчаларни, ахлоқий эътиқод, маслак ва ҳис-туйғуларни изоҳлаб беради. Шунингдек, ва ҳис-туйғуларни изоҳлаб беради. Шунингдек, ахлоқнинг абадий муаммолари бўлган – ахлоқий ахлоқнинг абадий муаммолари бўлган – ахлоқий баҳонинг мезони нимада, ахлоқда ҳақиқат борми, баҳонинг мезони нимада, ахлоқда ҳақиқат борми, ахлоқий эркинлик нима, инсон ўз ҳатти-ҳаракати ахлоқий эркинлик нима, инсон ўз ҳатти-ҳаракати учун жавобгарми, масъулми каби саволларга учун жавобгарми, масъулми каби саволларга жавоб аҳтаради.жавоб аҳтаради. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Этика фан сифатида ахлоқни, одоб-ҳулқни, ахлоқий Этика фан сифатида ахлоқни, одоб-ҳулқни, ахлоқий муносабатларни акс эттирибгина қолмай, балки одам муносабатларни акс эттирибгина қолмай, балки одам интилиши лозим бўлган мақсадни, яъни юксак ахлоқий интилиши лозим бўлган мақсадни, яъни юксак ахлоқий ғояни, бу ғояни, яъни бизнинг пировард стратегик ғояни, бу ғояни, яъни бизнинг пировард стратегик мақсадимиз бўлган – озод ва обод Ватан, эркин ва мақсадимиз бўлган – озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт ғоясини амалга оширмоқ учун қандай фаровон ҳаёт ғоясини амалга оширмоқ учун қандай яшаб, қандай ҳаракат қилмоқликни маъноси очиб яшаб, қандай ҳаракат қилмоқликни маъноси очиб берилади, одамларнинг юриш-туриши қандай деган берилади, одамларнинг юриш-туриши қандай деган саволгагина эмас, балки қандай бўлиши керак деган саволгагина эмас, балки қандай бўлиши керак деган саволга ҳам жавоб беради. Шунинг учун ҳам ахлоқий саволга ҳам жавоб беради. Шунинг учун ҳам ахлоқий иллатлар танқид қилинади, одамларнинг ҳатти-иллатлар танқид қилинади, одамларнинг ҳатти- ҳаракатига юксак ахлоқий ғоя ва мақсад нуқтаи ҳаракатига юксак ахлоқий ғоя ва мақсад нуқтаи назаридан қатъий баҳо берилади.назаридан қатъий баҳо берилади. Ҳулқ, одоб деганда иқтисодий тузум тақозоси Ҳулқ, одоб деганда иқтисодий тузум тақозоси билан, турмуш шароитининг алоҳида тарзидан, билан, турмуш шароитининг алоҳида тарзидан, традицияларидан, анъаналаридан, урф-одатларидан традицияларидан, анъаналаридан, урф-одатларидан пайдо бўлган, бироқ мунтазам қарашлар, қоидалар, пайдо бўлган, бироқ мунтазам қарашлар, қоидалар, йўл-йўриқлар системасига кирмаган муносабатлар йўл-йўриқлар системасига кирмаган муносабатлар ҳусусияти тушуниладиҳусусияти тушунилади .. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Демак, ҳулқ одамларнинг амалий ҳатти-Демак, ҳулқ одамларнинг амалий ҳатти- ҳаракатлари, одамлар ўртасидаги амалий ҳаракатлари, одамлар ўртасидаги амалий муносабатлар, ахлоқ ижтимоий онг билан муносабатлар, ахлоқ ижтимоий онг билан боғлиқ бўлиб, мазкур ҳатти-ҳаракат боғлиқ бўлиб, мазкур ҳатти-ҳаракат принциплари ва нормаларининг ахлоқ принциплари ва нормаларининг ахлоқ талаблари шаклида ифодалаб талаблари шаклида ифодалаб берилганидир, этика бўлса ахлоқ берилганидир, этика бўлса ахлоқ принциплари ва нормаларининг изоҳлаб принциплари ва нормаларининг изоҳлаб ва асослаб бериш демакдир, яъни ахлоқ ва асослаб бериш демакдир, яъни ахлоқ ҳақидаги назариядир.ҳақидаги назариядир. Ахлоқ нормалари пассив эмас, Ахлоқ нормалари пассив эмас, балки улар ҳам жамият ҳаётида, ҳам балки улар ҳам жамият ҳаётида, ҳам шаҳс турмушида фаол таъсир шаҳс турмушида фаол таъсир кўрсатадиган муҳим фактордир. Илғор, кўрсатадиган муҳим фактордир. Илғор, тараққийпарвартараққийпарвар ахлоқ нормаларининг ахлоқ нормаларининг таълим-тарбияга таъсири ижобий таълим-тарбияга таъсири ижобий бўлади, реакцион ҳулқ нормаларининг бўлади, реакцион ҳулқ нормаларининг таъсири эса жамиятда ҳам, шаҳс таъсири эса жамиятда ҳам, шаҳс тарбиясида ҳам салбий бўлади.тарбиясида ҳам салбий бўлади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Маълумки, кишилик жамияти доимо Маълумки, кишилик жамияти доимо тараққиётда экан, унинг ахлоқий. Маънавий тараққиётда экан, унинг ахлоқий. Маънавий қарашлари ҳам доимо ўзгариб, ривожланиб, қарашлари ҳам доимо ўзгариб, ривожланиб, тараққий этиб боради. Яҳшилик ва ёмонлик тараққий этиб боради. Яҳшилик ва ёмонлик ҳақидаги тушунчалар ҳам тарих давомида ҳақидаги тушунчалар ҳам тарих давомида ўзгариб келди, аввал инфийлик, ўзгариб келди, аввал инфийлик, партиявийлик нуқтаи назаридан қараб баҳо партиявийлик нуқтаи назаридан қараб баҳо берилади. Ибтидоий жамоа тузуми билан берилади. Ибтидоий жамоа тузуми билан бугунги жамиятда татбиқ этиладиган ахлоқ бугунги жамиятда татбиқ этиладиган ахлоқ тушунчаларига бир ҳил ёндошиб бўлмайди. тушунчаларига бир ҳил ёндошиб бўлмайди. Масалан, илк ибтидоий жамиятда Масалан, илк ибтидоий жамиятда касалларни, кексаларни ўлдириб ейиш одат касалларни, кексаларни ўлдириб ейиш одат бўлган, уят ҳисобланмаган. Шундай экан, бўлган, уят ҳисобланмаган. Шундай экан, ҳамма ижтимоий ҳодисаларга реал ҳамма ижтимоий ҳодисаларга реал ёндошилгандек, ахлоқий ҳодисаларга ҳам ёндошилгандек, ахлоқий ҳодисаларга ҳам конкрет, диалектик, тарихий ёндошмоқ конкрет, диалектик, тарихий ёндошмоқ тақозо этилади.тақозо этилади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Этика қадимда физика ва логика билан Этика қадимда физика ва логика билан биргаликда фалсафанинг узвий учинчи биргаликда фалсафанинг узвий учинчи қисми ҳисобланар эди. Кейинчалик Арасту қисми ҳисобланар эди. Кейинчалик Арасту биринчи бўлиб «Этика» дарслигини ёзгач, у биринчи бўлиб «Этика» дарслигини ёзгач, у алоҳида фалсафий йўналишдаги фан алоҳида фалсафий йўналишдаги фан мақомини олди. Этиканинг бошқа фалсафий мақомини олди. Этиканинг бошқа фалсафий фанлардан фарқи, ўзига ҳослиги шундаки, фанлардан фарқи, ўзига ҳослиги шундаки, унда назария билан амалиётнинг, унда назария билан амалиётнинг, практиканинг омуҳталигидир, практиканинг омуҳталигидир, уйғунлигидир.уйғунлигидир.  Қадимги антик давр Қадимги антик давр донишмандларининг фикрича, фалсафани донишмандларининг фикрича, фалсафани азим дараҳтга, чинорга қиёс қилсак, унинг азим дараҳтга, чинорга қиёс қилсак, унинг илдизи табиат ҳақидаги таълимотлар, пояси илдизи табиат ҳақидаги таълимотлар, пояси – мантиқ, меваси эса – этикадир. – мантиқ, меваси эса – этикадир. Дарҳақиқат, билим – ақл булоғи, ахлоқ эса - Дарҳақиқат, билим – ақл булоғи, ахлоқ эса - ҳаёт чироғидир, ёки билим – ҳазина, ахлоқ ҳаёт чироғидир, ёки билим – ҳазина, ахлоқ эса фазилатдир.эса фазилатдир. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 2-савол. Ахлоқшунослик бир неча минг йиллик тарихга эга бўлган қадимий фан. У бизда «Илми равиш», «Илми ахлоқ», «Ахлоқ илми», «Одобнома» сингари номлар билан атаб келинган. Оврўпада эса «Этика» номи машҳур, биз ҳам яқин-яқингача шу атамани қўллар эдик. У дастлаб манзилдошлик, яшаш жойи, кейинчалик эса одат, феъл, фикрлаш тарзи сингари маъноларни англатган, юнонча « ethos » сўзидан олинган.  Уни биринчи бўлиб юнон файласуфи Арасту муомалага киритган. Арасту фанларни тасниф қилар экан, уларни уч гуруҳга бўлади: назарий, амалий ва ижодий. Биринчи гуруҳга фалсафа, математика ва физикани; иккинчи гуруҳга этика ва сиёсатни; учунчи гуруҳга эса санъат, ҳунармандчилик ва амалий фанларни киритади. Шундай қилиб, қадимги юнонлар ахлоқ ҳақидаги таълимотни фан даражасига кўтарганлар ва «Этика» ( ta ethika ) деб атаганлар. www.arxiv.uz

 Бироқ бизда миллий-минтақавий ахлоқий қадриятларимизнинг, дастлабки ахлоқий ғояларнинг вужудга келиши қадимги юнонлар яшаган даврда ўнлаб асрлар аввал рўй берган. Аждодларимизнинг энг кўҳна эътиқодий китоби «Авесто» бунинг ёрқин далилидир. Шу сабабли эндиликда бу фанни ҳам илмий-тарихий, ҳам замонавий-ҳаётий талаблар нуқтаи назаридан «Ахлоқшунослик» деб аташни мақсадга мувофиқ деб билдик.  Ахлоқшунослик ахлоқнинг келиб чиқиши ва моҳиятини, кишининг жамиятдаги ахлоқий муносабатларини ўрганади. «Ахлоқ» сўзи арабчадан олинган бўлиб, «ҳулқ» сўзининг кўплик шаклидир. «Ахлоқ» ибораси икки ҳил маънога эга: умумий тушунча сифатида у фаннинг тадқиқот объектини англатса, муайян тушунча сифатида инсон феъл-атвори ва ҳатти-ҳаракатининг энг қамровли қисмини билдиради. Ахлоқни умумий тушунча сифатида олиб, www.arxiv.uz

 уни доира шаклида акс эттирадиган бўлсак, доиранинг энг кичик уни доира шаклида акс эттирадиган бўлсак, доиранинг энг кичик қисмини одоб, ундан каттароқ қисмини – ҳулқ, энг қамровли қисмини қисмини одоб, ундан каттароқ қисмини – ҳулқ, энг қамровли қисмини ахлоқ эгаллайди. ахлоқ эгаллайди.  Одоб – Одоб – инсон ҳақида ёқимли таассурот уйғотадиган, лекин жамоа, инсон ҳақида ёқимли таассурот уйғотадиган, лекин жамоа, жамият ҳаётида бурилиш ясайдиган даражада муҳим аҳамиятга эга жамият ҳаётида бурилиш ясайдиган даражада муҳим аҳамиятга эга бўлмайдиган, миллий урф-одатларга асосланган чиройли ҳатти-бўлмайдиган, миллий урф-одатларга асосланган чиройли ҳатти- ҳаракатларни ўз ичига олади.ҳаракатларни ўз ичига олади.  ХулХул қ қ - оила, жамоа, маҳалла-кўй миқёсида аҳамиятли бўлган, аммо - оила, жамоа, маҳалла-кўй миқёсида аҳамиятли бўлган, аммо жамият ва инсоният ҳаётига сезиларли таъсир кўрсатмайдиган ёқимли жамият ва инсоният ҳаётига сезиларли таъсир кўрсатмайдиган ёқимли инсоний ҳатти-ҳаракатларнинг мажмуи.инсоний ҳатти-ҳаракатларнинг мажмуи.  АхлоАхло ққ - жамият, замон, инсоният тарихи учун намуна бўла оладиган - жамият, замон, инсоният тарихи учун намуна бўла оладиган ижобий ҳатти-ҳаракатлар йиғиндиси, инсоний камолот даражасини ижобий ҳатти-ҳаракатлар йиғиндиси, инсоний камолот даражасини белгиловчи маънавий ҳодиса.белгиловчи маънавий ҳодиса.  Бу фикрларимизни мисолллар орқали тушунтиришга ҳаракат Бу фикрларимизни мисолллар орқали тушунтиришга ҳаракат қиламиз. Дейлик, метрода ёшгина йигит, талаба ҳамма қатори ўтирибди. қиламиз. Дейлик, метрода ёшгина йигит, талаба ҳамма қатори ўтирибди. Навбатдаги бекатдан бир кекса киши чиқиб, унинг рўпарасида тик Навбатдаги бекатдан бир кекса киши чиқиб, унинг рўпарасида тик туриб қолди. Агар талаба дарҳол: «Ўтиринг, отаҳон!» деб жой бўшатса, у туриб қолди. Агар талаба дарҳол: «Ўтиринг, отаҳон!» деб жой бўшатса, у чиройли аъмол қилган бўлади ва бу аъмоли билан атрофдагиларда яҳши чиройли аъмол қилган бўлади ва бу аъмоли билан атрофдагиларда яҳши кайфият уйғотади; четдан қараб турганлар унга ич-ичидан кайфият уйғотади; четдан қараб турганлар унга ич-ичидан миннатдорчилик билдириб: «Барака топгур, одобли йигитча экан», деб миннатдорчилик билдириб: «Барака топгур, одобли йигитча экан», деб қўядилар. Аксинча, талаба ё тескари қараб олса, ёки ўзини мудираганга қўядилар. Аксинча, талаба ё тескари қараб олса, ёки ўзини мудираганга солиб, қарияга жой бўшатмаса, ғашимиз келади, кўнглимиздан: «Бунча солиб, қарияга жой бўшатмаса, ғашимиз келади, кўнглимиздан: «Бунча беодоб, сурбет экан!» деган фикр ўтади, ҳуллас, у бизда ёқимсиз беодоб, сурбет экан!» деган фикр ўтади, ҳуллас, у бизда ёқимсиз таассурот уйғотади. Лекин, айни пайтда, талабанинг қарияга жой таассурот уйғотади. Лекин, айни пайтда, талабанинг қарияга жой бўшатгани ёки бўшатмагани оқибатида вагондаги йўловчилар ҳаётида бўшатгани ёки бўшатмагани оқибатида вагондаги йўловчилар ҳаётида дарҳол бирор-бир ижобийми, салбийми – муҳим ўзгариш рўй бермайди.дарҳол бирор-бир ижобийми, салбийми – муҳим ўзгариш рўй бермайди. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Ҳулққа қуйидагича мисол келтириш мумкин: маҳалламиздаги оила Ҳулққа қуйидагича мисол келтириш мумкин: маҳалламиздаги оила бошлиқларидан бири имкон борича қўни-қўшниларнинг барча бошлиқларидан бири имкон борича қўни-қўшниларнинг барча маъракаларида ҳизматда туради, қўли-очиққўл, доимо ўз билимини маъракаларида ҳизматда туради, қўли-очиққўл, доимо ўз билимини ошириб боришга интилади, тиришқоқ, оила аъзоларига меҳрибон ва ошириб боришга интилади, тиришқоқ, оила аъзоларига меҳрибон ва ҳ.к. Ундай одамни биз ҳушҳулқ инсон деймиз ва унга маҳалламизнинг ҳ.к. Ундай одамни биз ҳушҳулқ инсон деймиз ва унга маҳалламизнинг намунаси сифатида қараймиз. Борди-ю, аксинча бўлса, у қўни-намунаси сифатида қараймиз. Борди-ю, аксинча бўлса, у қўни- қўшнилар билан қўпол муомала қилса, тўй-маъракаларда жанжал қўшнилар билан қўпол муомала қилса, тўй-маъракаларда жанжал кўтарса, сал гапга ўдағайлаб, мушт ўқталса, ичиб келиб, оилада кўтарса, сал гапга ўдағайлаб, мушт ўқталса, ичиб келиб, оилада ҳотин-болаларини уриб, ҳақоратласа, уни бадҳулқ деймиз. Унинг ҳотин-болаларини уриб, ҳақоратласа, уни бадҳулқ деймиз. Унинг бадҳулқлилигидан оиласи, теварак-атрофдаги баъзи шаҳслар жабр бадҳулқлилигидан оиласи, теварак-атрофдаги баъзи шаҳслар жабр кўради, маҳалладагиларнинг тинчи бузилади, лекин ҳатти-кўради, маҳалладагиларнинг тинчи бузилади, лекин ҳатти- ҳаракатлари жамият ижтимоий ҳаётига ёки инсоният тарихига ҳаракатлари жамият ижтимоий ҳаётига ёки инсоният тарихига бирор-бир кўзга ташланадиган таъсир ўтказмайди.бирор-бир кўзга ташланадиган таъсир ўтказмайди.  Бироқ бу фикрлардан одоб ва ҳулқнинг жамиятдаги роли у қадар Бироқ бу фикрлардан одоб ва ҳулқнинг жамиятдаги роли у қадар аҳамиятли эмас экан, деган ҳулоса чиқмаслиги керак; фуқоролар аҳамиятли эмас экан, деган ҳулоса чиқмаслиги керак; фуқоролар орасида одоблилик ва ҳушҳулқлиликнинг кенг ёйилиши жамият орасида одоблилик ва ҳушҳулқлиликнинг кенг ёйилиши жамият ахлоқий ҳаётидагина эмас, балки бутунисича ижтимоий тарақкиётга ахлоқий ҳаётидагина эмас, балки бутунисича ижтимоий тарақкиётга ҳам ижобий таъсир кўрсатади. Бу таъсир туфайли гарчанд жамият ҳам ижобий таъсир кўрсатади. Бу таъсир туфайли гарчанд жамият бирданига юксалиб кетмаса-да, аста-секинлик билан, мунтазам бирданига юксалиб кетмаса-да, аста-секинлик билан, мунтазам равишда яҳшиланиб, равнақ топиб боради.равишда яҳшиланиб, равнақ топиб боради.  Ахлоққа келсак, масала ўта жиддий моҳият касб этади: дейлик, Ахлоққа келсак, масала ўта жиддий моҳият касб этади: дейлик, бир туман ёҳуд вилоят прокурори ўзи масъул ҳудудда доимо қонун бир туман ёҳуд вилоят прокурори ўзи масъул ҳудудда доимо қонун устуворлигини таъминлаш учун интилади, адолат қарор топишини устуворлигини таъминлаш учун интилади, адолат қарор топишини кўзлаб иш юритади, лозим бўлса, ҳокимнинг ноқонуний кўзлаб иш юритади, лозим бўлса, ҳокимнинг ноқонуний фармойишларига қарши чиқиб, уларнинг бекор қилинишига фармойишларига қарши чиқиб, уларнинг бекор қилинишига эришади; оддий фуқаро наздида нафақат ўз касбини эъзозловчи эришади; оддий фуқаро наздида нафақат ўз касбини эъзозловчи www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

шаҳс, балки ҳақиқий ҳуқуқ посбони, адолатли тузум тимсоли тарзида шаҳс, балки ҳақиқий ҳуқуқ посбони, адолатли тузум тимсоли тарзида гавдаланади; у – умрини миллат, Ватан ва инсон манфаатига гавдаланади; у – умрини миллат, Ватан ва инсон манфаатига бағишлаган юксак ахлоқ эгаси; у, ўзи яшаётган жамият учун намуна бағишлаган юксак ахлоқ эгаси; у, ўзи яшаётган жамият учун намуна бўлади, ўша жамиятнинг янада тараққий топишига ҳизмат қилади. бўлади, ўша жамиятнинг янада тараққий топишига ҳизмат қилади. Агар мазкур прокурор, аксинча, қонун ҳимоячиси деган номи Агар мазкур прокурор, аксинча, қонун ҳимоячиси деган номи бўлатуриб, ўзи қонунни бузса, шаҳсий манфаати йўлида оқни қора, бўлатуриб, ўзи қонунни бузса, шаҳсий манфаати йўлида оқни қора, қорани оқ деб турса, у ахлоқсизлик қилган бўлади: оддий фуқаро қорани оқ деб турса, у ахлоқсизлик қилган бўлади: оддий фуқаро наздида биргина киши – прокурор-амалдор эмас, балки бутун жамият наздида биргина киши – прокурор-амалдор эмас, балки бутун жамият адолатсиз экан, деган тасаввур уйғонади. Бундай тасаввурларнинг адолатсиз экан, деган тасаввур уйғонади. Бундай тасаввурларнинг мунтазам кучайиб бориши эса оҳир-оқибат ўша жамият ёки тузумни мунтазам кучайиб бориши эса оҳир-оқибат ўша жамият ёки тузумни таназзулга олиб келади.таназзулга олиб келади. Албатта, ҳар учала ахлоқий ҳодиса ва уларнинг зидди Албатта, ҳар учала ахлоқий ҳодиса ва уларнинг зидди нисбийликка эга. Чунончи, ҳозиргина мисол келтиргнимиз нисбийликка эга. Чунончи, ҳозиргина мисол келтиргнимиз прокурорнинг ахлоқсизлиги даражаси билан ўз якка ҳукмронлиги прокурорнинг ахлоқсизлиги даражаси билан ўз якка ҳукмронлиги йўлида миллионлаб бегуноҳ инсонларни ўлимга маҳкум этган Ленин, йўлида миллионлаб бегуноҳ инсонларни ўлимга маҳкум этган Ленин, Сталин, Ґитлер, Пол Пот сингари шаҳслар ахлоқсизлиги орасида фарқ Сталин, Ґитлер, Пол Пот сингари шаҳслар ахлоқсизлиги орасида фарқ бор: агар прокурорнинг ахлоқсизлиги бир миллат ёки мамлакат учун бор: агар прокурорнинг ахлоқсизлиги бир миллат ёки мамлакат учун зарар қилса, тоталитар тузум ҳукмдорлари ҳатти-ҳаракатлари зарар қилса, тоталитар тузум ҳукмдорлари ҳатти-ҳаракатлари умумбашарий миқёсдаги фожиаларга олиб келади.умумбашарий миқёсдаги фожиаларга олиб келади. Бу ўринда шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, ахлоқий тарбия Бу ўринда шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, ахлоқий тарбия натижасида одоблилик – ҳушҳулқлиликка, ҳушҳулқлилик – юксак натижасида одоблилик – ҳушҳулқлиликка, ҳушҳулқлилик – юксак ахлоқийликка айланган каби, ахлоқий тарбия йўлга қўйилмаган жойда ахлоқийликка айланган каби, ахлоқий тарбия йўлга қўйилмаган жойда муайян шаҳс, вақти келиб, одобсизликдан – бадҳулқлиликка, муайян шаҳс, вақти келиб, одобсизликдан – бадҳулқлиликка, бадҳулқлиликдан – ахлоқсизликка ўтиши мумкин.бадҳулқлиликдан – ахлоқсизликка ўтиши мумкин. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Шундай қилиб, ахлоқшунослик мазкур уч ахлоқий ҳодисани бир-бири билан узвийликда ва нисбийликда ўрганади. Ана шу уч ахлоқий ҳодисанинг умумлашмасини, яъни мазкур фанимизнинг предмети бўлган умумий тушунча сифатида ахлоқни қуйидагича таърифлаш мумкин: • Ахлоқ - барча одамлар учун бирдек тааллуқли ҳисобланган, шаҳс ҳаётидаги ҳамма соҳаларда ўзига ва ўзгаларга нисбатан қўйиладиган маънавий-ижтимоий талаблар ҳамда эҳтиёжларнинг муносабатлар шаклидаги кўринишидан иборат бўлган, инсонга берилган иҳтиёр эканлигининг ҳатти-ҳаракатлар жараёнида ички ирода кучи томонидан оқилона чекланишини тақозо этувчи маънавий ҳодиса. • Шунингдек, атоқли файласуф Эркин Юсуповнинг: «Умуман, ахлоқ ижтимоий муносабатлар заминида алоҳида шаҳс сифатида мавжуд бўлган инсонларнинг ўз-ўзини идора қилиш шакллари ва меъёри, ўзаро мулоқот ва муносабатларда уларга ҳос бўлган маънавий камолот даражасининг намоён бўлишидир»-деган таърифи ҳам диққатга сазовордир [1] . • Ахлоқшунослик қадимда физика ва метафизика билан биргаликда фалсафанинг узвий (учинчи) қисми ҳисобланар эди. Кейинчалик (Арастудан сўнг) алоҳида фалсафий йўналишдаги фан мақомини олди. Бу фикрни қуйидагича кенгайтириброқ талқин этиш мумкин. Маълумки, фалсафанинг фанлар подшоси сифатида вазифаси барча табиий ва ижтимоий илмлар эришган ютуқлардан умумий ҳулосалар чиқариб, инсониятни ҳақиқатга олиб боришдир. Шундан келиб чиққан ҳолда фалсафанинг предметини тафаккур деб белгилаш [1] Юсупов Э. Инсон камолотининг маънавий асослари. –Т., Университет, 1998. 38-б. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

► мақсадга мувофиқ. Ахлоқшунослик ахлоқий тафаккур тараққиётини тадқиқ мақсадга мувофиқ. Ахлоқшунослик ахлоқий тафаккур тараққиётини тадқиқ этади ва амалиётда инсонни эзгулик орқали ҳақиқатга олиб боришга этади ва амалиётда инсонни эзгулик орқали ҳақиқатга олиб боришга ҳизмат қилади. Шу боис уни ахлоқ фалсафаси ёҳуд эзгулик фалсафаси деб ҳизмат қилади. Шу боис уни ахлоқ фалсафаси ёҳуд эзгулик фалсафаси деб аташ мумкин.аташ мумкин. ► Ґозир у фалсафий фан сифатида уч йўналишда иш олиб боради, яъни Ґозир у фалсафий фан сифатида уч йўналишда иш олиб боради, яъни ахлоқий тафаккур тараққиётини тадқиқ этар экан, у ахлоқни: 1) баён ахлоқий тафаккур тараққиётини тадқиқ этар экан, у ахлоқни: 1) баён қилади; 2) тушунтиради; 3) ўргатади. Шунга кўра, у тажрибавий-баёний, қилади; 2) тушунтиради; 3) ўргатади. Шунга кўра, у тажрибавий-баёний, фалсафий-назарий ва русмий-меъёрий табиатга эга. Қадимгилар уни фалсафий-назарий ва русмий-меъёрий табиатга эга. Қадимгилар уни амалий фалсафа деб атаганлар. Зеро, соф назарий ахлоқшуносликнинг амалий фалсафа деб атаганлар. Зеро, соф назарий ахлоқшуносликнинг бўлиши мумкин эмас. У инсоният ўз тажрибаси орқали эришган бўлиши мумкин эмас. У инсоният ўз тажрибаси орқали эришган донишмандлик намуналарини ҳикматлар, нақллар, матал-мақоллар донишмандлик намуналарини ҳикматлар, нақллар, матал-мақоллар тарзида баён этади, кишиларни ахлоқий қонун-қоидаларга ўргатади, тарзида баён этади, кишиларни ахлоқий қонун-қоидаларга ўргатади, уларга ахлоқнинг моҳиятини тушунтиради ва фалсафий ҳулосалар уларга ахлоқнинг моҳиятини тушунтиради ва фалсафий ҳулосалар чиқаради. Яъни ахлоқшунослик фанида Афлотун, Арасту, Эпикур, Цицерон, чиқаради. Яъни ахлоқшунослик фанида Афлотун, Арасту, Эпикур, Цицерон, Сенека, Августин, Форобий, Ибн Сино, Fаззолий, Насафий, Спиноза, Кант, Сенека, Августин, Форобий, Ибн Сино, Fаззолий, Насафий, Спиноза, Кант, Ґегель, Шопенҳауэр, Фойербаҳ, Киркегард, Нитцше, Вл.Соловьёв, Лосский Ґегель, Шопенҳауэр, Фойербаҳ, Киркегард, Нитцше, Вл.Соловьёв, Лосский сингари буюк файласуфлар яратган ахлоқ назариясига доир таълимотлар сингари буюк файласуфлар яратган ахлоқ назариясига доир таълимотлар билан биргаликда «Патанжали», «Қутадғу билик», «Қобуснома», билан биргаликда «Патанжали», «Қутадғу билик», «Қобуснома», Саъдийнинг «Гулистон», Жомийнинг «Баҳористон», Навоийнинг «Маҳбуб Саъдийнинг «Гулистон», Жомийнинг «Баҳористон», Навоийнинг «Маҳбуб ул-қулуб», Монтеннинг «Тажрибанома», Ларошфуконинг «Ҳикматлар», ул-қулуб», Монтеннинг «Тажрибанома», Ларошфуконинг «Ҳикматлар», Гулханийнинг «Зарбулмасал» каби амалий ахлоққа бағишланган асарлари Гулханийнинг «Зарбулмасал» каби амалий ахлоққа бағишланган асарлари ҳам ўз мустаҳкам ўрнига эга. Ахлоқшуносликнинг бошқа фалсафий ҳам ўз мустаҳкам ўрнига эга. Ахлоқшуносликнинг бошқа фалсафий фанлардан фарқи ҳам, ўзига ҳослиги ҳам ундаги назария билан фанлардан фарқи ҳам, ўзига ҳослиги ҳам ундаги назария билан амалиётнинг ана шундай омуҳталигидир.амалиётнинг ана шундай омуҳталигидир. www.arxiv.uz

 3-савол. 3-савол. Ахлоқшунослик ва эстетика. Ахлоқшунослик бошқа Ахлоқшунослик ва эстетика. Ахлоқшунослик бошқа ижтимоий ва фалсафий фанлар билан ўзаро алоқадорликда ривожланиб ижтимоий ва фалсафий фанлар билан ўзаро алоқадорликда ривожланиб келмоқда. Айниқса, унинг эстетика билан алоқаси қадимий ва ўзига ҳос.келмоқда. Айниқса, унинг эстетика билан алоқаси қадимий ва ўзига ҳос.  Аввало, инсоннинг ҳар бир ҳатти-ҳаракати ва нияти ҳам ахлоқийликка, Аввало, инсоннинг ҳар бир ҳатти-ҳаракати ва нияти ҳам ахлоқийликка, ҳам нафосатга тегишли бўлади, яъни муайян ижобий фаолият ҳам эзгулик ҳам нафосатга тегишли бўлади, яъни муайян ижобий фаолият ҳам эзгулик (ички гўзаллик) ҳусусиятларини мужассам қилади. Шу боис Суқрот, (ички гўзаллик) ҳусусиятларини мужассам қилади. Шу боис Суқрот, Афлотун, Форобий сингари қадимги файласуфлар кўп ҳолларда Афлотун, Форобий сингари қадимги файласуфлар кўп ҳолларда ахлоқийликни ички гўзаллик, нафосатни ташқи гўзаллик тарзида талқин ахлоқийликни ички гўзаллик, нафосатни ташқи гўзаллик тарзида талқин этганлар. Бундан ташқари, маълумки, санъат нафосатшуносликнинг этганлар. Бундан ташқари, маълумки, санъат нафосатшуносликнинг асосий тадқиқот объекти ҳисобланади. Ґар бир санъат асарида эса асосий тадқиқот объекти ҳисобланади. Ґар бир санъат асарида эса ахлоқнинг долзарб муаммолари кўтарилади ҳамда санъаткор доимо ўзи ахлоқнинг долзарб муаммолари кўтарилади ҳамда санъаткор доимо ўзи яшаётган замонда эришилган энг юксак ахлоқий даража ва унга яшаётган замонда эришилган энг юксак ахлоқий даража ва унга муносабатни бадиий қиёфалар орқали бевосита ёҳуд билвосита акс муносабатни бадиий қиёфалар орқали бевосита ёҳуд билвосита акс эттиради. Демак, эстетика ўрганаётган ҳар бир бадиий асар айни пайтда, эттиради. Демак, эстетика ўрганаётган ҳар бир бадиий асар айни пайтда, маълум маънода, ахлоқшунослик нуқтаи назаридан ҳам тадқиқ этилаётган маълум маънода, ахлоқшунослик нуқтаи назаридан ҳам тадқиқ этилаётган бўлади.бўлади.  Ахлоқшунослик ва диншунослик. Ахлоқшуносликнинг диншунослик Ахлоқшунослик ва диншунослик. Ахлоқшуносликнинг диншунослик билан алоқаси шундаки, ҳар иккала фан ҳам бир ҳил муаммо – ахлоқий билан алоқаси шундаки, ҳар иккала фан ҳам бир ҳил муаммо – ахлоқий мезон муаммосини ҳал этишга қаратилган. Чунки умумжаҳоний динлар мезон муаммосини ҳал этишга қаратилган. Чунки умумжаҳоний динлар вужудга келгунига қадар мавжуд бўлган маълум урф-одатлар ва вужудга келгунига қадар мавжуд бўлган маълум урф-одатлар ва қадриятлар муайян диний қонун-қоидаларга, муқаддас диний китобларга қадриятлар муайян диний қонун-қоидаларга, муқаддас диний китобларга катта таъсир кўрсатган. Айни пайтда, динлар ҳам ахлоққа ана шундай катта таъсир кўрсатган. Айни пайтда, динлар ҳам ахлоққа ана шундай таъсир ўтказганлар.таъсир ўтказганлар. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Чунончи, ислом динини оладиган бўлсак, Қуръони карим, Ґадиси Чунончи, ислом динини оладиган бўлсак, Қуръони карим, Ґадиси шариф, Ижмоъ ва муайян фатволардаги мезонлар ҳамда талаблар шариф, Ижмоъ ва муайян фатволардаги мезонлар ҳамда талаблар мусулмон Шарқи миллатлари ахлоқий даражасининг шаклланишида мусулмон Шарқи миллатлари ахлоқий даражасининг шаклланишида катта аҳамият касб этган. Шунингдек, комил инсон муаммоси ҳар катта аҳамият касб этган. Шунингдек, комил инсон муаммоси ҳар иккала фан учун умумий ҳисобланади. Фарқ шундаки, ахлоқшунослик бу иккала фан учун умумий ҳисобланади. Фарқ шундаки, ахлоқшунослик бу муаммога замонавий тарбия нуқтаи назаридан ёндошади.муаммога замонавий тарбия нуқтаи назаридан ёндошади.  Ахлоқшунослик ва ҳуқуқшуносликАхлоқшунослик ва ҳуқуқшунослик . . Ахлоқшуносликнинг ҳуқуқшу-Ахлоқшуносликнинг ҳуқуқшу- қнослик билан алоқаси узоқ тарихга эга. Маълумки, жуда кўп ҳолларда қнослик билан алоқаси узоқ тарихга эга. Маълумки, жуда кўп ҳолларда ахлоқ меъёрлари билан ҳуқуқ меъёрлари моҳиятан ва мазмунан бир ҳил ахлоқ меъёрлари билан ҳуқуқ меъёрлари моҳиятан ва мазмунан бир ҳил бўлади. Шунга кўра, ахлоқни жамоатчилик асосидаги ҳуқуқ, ҳуқуқни эса бўлади. Шунга кўра, ахлоқни жамоатчилик асосидаги ҳуқуқ, ҳуқуқни эса қонунийлаштирилган ахлоқ деб аташ мумкин. Зеро, ахлоқшунослик қонунийлаштирилган ахлоқ деб аташ мумкин. Зеро, ахлоқшунослик билан ҳуқуқшуносликнинг тадқиқот объектлари кўп жиҳатдан ўҳшаш, билан ҳуқуқшуносликнинг тадқиқот объектлари кўп жиҳатдан ўҳшаш, улар фақат ёндашув усули нуқтаи назаридан фарқ қилади, яъни ҳуқуқ улар фақат ёндашув усули нуқтаи назаридан фарқ қилади, яъни ҳуқуқ меъёрларининг бажарилиши, одатда, маҳсус адлия идораларидаги меъёрларининг бажарилиши, одатда, маҳсус адлия идораларидаги лавозимли кишилар орқали, мажбурий санкциялар воситасида йўлга лавозимли кишилар орқали, мажбурий санкциялар воситасида йўлга қўйилади; ахлоқ меъёрлари эса умумий қабул қилинган миллий урф-қўйилади; ахлоқ меъёрлари эса умумий қабул қилинган миллий урф- одатлар, жамоатчилик фикри ёрдамида, алоҳида белгиланган кишилар одатлар, жамоатчилик фикри ёрдамида, алоҳида белгиланган кишилар томонидан эмас, балки муайян ижтимоий гуруҳ, жамият томонидан томонидан эмас, балки муайян ижтимоий гуруҳ, жамият томонидан амалга оширилади.амалга оширилади.  Шунингдек, ҳуқуқшунослик касби учун муҳим бўлган амалий ахлоқ Шунингдек, ҳуқуқшунослик касби учун муҳим бўлган амалий ахлоқ жиҳатларини ахлоқшуносликнинг ҳуқуқшунос одоби деб аталадиган жиҳатларини ахлоқшуносликнинг ҳуқуқшунос одоби деб аталадиган маҳсус соҳаси тадқиқ қилади ва тавсия этади.маҳсус соҳаси тадқиқ қилади ва тавсия этади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Ахлоқшунослик ва педагогика.Ахлоқшунослик ва педагогика. Ахлоқшунослик педагогика билан ҳам Ахлоқшунослик педагогика билан ҳам чамбарчас алоқада. Педагогикадаги шаҳсни шакллантириш, тарбиялаш, чамбарчас алоқада. Педагогикадаги шаҳсни шакллантириш, тарбиялаш, таълим бериш жараёнларини панд-насиҳатларсиз, одобнома дарсларисиз таълим бериш жараёнларини панд-насиҳатларсиз, одобнома дарсларисиз тасаввур қилиб бўлмайди. Шу боис ахлоқшунослик ўзиинг назарий ва, тасаввур қилиб бўлмайди. Шу боис ахлоқшунослик ўзиинг назарий ва, айниқса, амалий жиҳатлари билан педагогиканинг асоси ҳисобланади. айниқса, амалий жиҳатлари билан педагогиканинг асоси ҳисобланади. Зеро, маориф тизимидаги таълим-тарбия ўзини ҳар бир қадамда ахлоқий Зеро, маориф тизимидаги таълим-тарбия ўзини ҳар бир қадамда ахлоқий тарбия сифатида намоён қилади.тарбия сифатида намоён қилади. Ахлоқшунослик ва руҳшунослик. Қадимдаёқ ахлоқшуносликнинг Ахлоқшунослик ва руҳшунослик. Қадимдаёқ ахлоқшуносликнинг руҳшунослик (псиҳология) билан алоқаси алоҳида аҳамиятга эга бўлган. руҳшунослик (псиҳология) билан алоқаси алоҳида аҳамиятга эга бўлган. Зотан, бу иккала фан кишилар ҳатти-ҳаракати, феъл-атвори ва майл Зотан, бу иккала фан кишилар ҳатти-ҳаракати, феъл-атвори ва майл истакларини ўрганади. Лекин бу ўрганиш икки ҳил нуқтаи назардан олиб истакларини ўрганади. Лекин бу ўрганиш икки ҳил нуқтаи назардан олиб борилади: руҳшунослик у ёки бу ҳатти-ҳаракат, феъл-атвор, сабабий асос борилади: руҳшунослик у ёки бу ҳатти-ҳаракат, феъл-атвор, сабабий асос (мотив)ларнинг руҳий табиати ва шаклланиш шарт-шароитларини очиб (мотив)ларнинг руҳий табиати ва шаклланиш шарт-шароитларини очиб беради, ахлоқшунослик эса руҳшунослик тадқиқ этган ҳодисаларнинг беради, ахлоқшунослик эса руҳшунослик тадқиқ этган ҳодисаларнинг ахлоқий аҳамиятини тушунтиради.ахлоқий аҳамиятини тушунтиради. Ахлоқшунослик ва социологияАхлоқшунослик ва социология .. Ахлоқшуносликнинг жамиятшунослик Ахлоқшуносликнинг жамиятшунослик (социология) билан алоқаси ўзига ҳос. Бу иккала фан инсон фаолиятини (социология) билан алоқаси ўзига ҳос. Бу иккала фан инсон фаолиятини бошқаришнинг ижтимоий мурватларидан бўлмиш ахлоқни ўрганади. бошқаришнинг ижтимоий мурватларидан бўлмиш ахлоқни ўрганади. Лекин ахлоқшуносликнинг миқёси бу борада кенг. Маълумки, социология Лекин ахлоқшуносликнинг миқёси бу борада кенг. Маълумки, социология инсонларнинг оммавий ҳатти-ҳаракати ва уларнинг қонуниятларини фақат инсонларнинг оммавий ҳатти-ҳаракати ва уларнинг қонуниятларини фақат муайян ижтимоий тузум доирасидагина тадқиқ этади. Ахлоқшунослик эса, муайян ижтимоий тузум доирасидагина тадқиқ этади. Ахлоқшунослик эса, ўз моҳиятига кўра, лозим бўлганда, муайян ижтимоий тузум ёки давр ўз моҳиятига кўра, лозим бўлганда, муайян ижтимоий тузум ёки давр доирасидан чиқиб, инсон ахлоқининг юксак ютуғи сифатида келгуси доирасидан чиқиб, инсон ахлоқининг юксак ютуғи сифатида келгуси даврлар учун ҳам тарихий ва ахлоқий аҳамият касб этган шаҳсий, даврлар учун ҳам тарихий ва ахлоқий аҳамият касб этган шаҳсий, истисноли ҳатти-ҳаракатларни ҳамда уларнинг сабабий асосларини истисноли ҳатти-ҳаракатларни ҳамда уларнинг сабабий асосларини ўрганади.ўрганади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Ахлоқшунослик ва сиёсатшунослик . Ахлоқшуносликнинг сиёсатшу-нослик билан алоқаси, айниқса, ўзига ҳос ва мураккаб. Чунки сиёсий кураш қарама-қарши ахлоқий қоидалар ва талаблар курашини тақозо этади. Шаҳсий интилишлар билан давлат ва жамият манфаатларининг мослиги, мақсадлар ва воситаларнинг пок ёки нопоклиги муаммолари ўртага чиқади. Лекин аслида сиёсат қай даражада ахлоқийлик касб этса, шунчалик у оқилона бўлади. Бу ҳозирги кунда ахлоқшунослик ҳам, сиёсатшунослик ҳам жиддий тадқиқ этадиган энг муҳим умумий муаммолардан биридир. Шунингдек, раҳбарлик одоби, партиявий одоб, этикет сингари ахлоқшуносликнинг муомала маданияти доирасига кирувчи маҳсус соҳалари ҳам сиёсатшунослик билан чамбарчас боғлиқ.  Ахлоқшунослик ва экология . Кейинги пайтларда ахлоқшуносликнинг экология билан алоқаси тобора мустаҳкамланиб бормоқда. Тарихан ахлоқшунослик кўпроқ инсоннинг ўзи, ўзгалар ва жамият олдига мажбуриятларини таҳлил этиш билан шуғулланган, унинг табиатга бўлган муносабати диққат марказидан четда қолиб келган. Лекин кейинги даврларда, айниқса, ҲҲ асрда табиатга нисбатан тор манфаатпарастлик доирасидаги ёндашувлар оқибатида пайдо бўлган экологик бўҳрон манзарани ўзгартирди. Эндиликда глобал экологик муаммолар кўпроқ одамларнинг ижтимоий-ахлоқий нўктаи назарларига боғлиқ экани маълум бўлиб қолди. www.arxiv.uz

 Шундай қилиб, ҳозирги кундаги экологик муаммоларни ҳал этишнинг Шундай қилиб, ҳозирги кундаги экологик муаммоларни ҳал этишнинг кўп жиҳатлари ахлоқшунослик кўмагига бориб тақалмоқда. ҲҲ асрда кўп жиҳатлари ахлоқшунослик кўмагига бориб тақалмоқда. ҲҲ асрда экологик ахлоқшунослик деган маҳсус соҳа ҳам юзага келди. Лекин, бу – экологик ахлоқшунослик деган маҳсус соҳа ҳам юзага келди. Лекин, бу – ахлоқшунослик экологияни тўлиқ ўз ичига олади, деган сўз эмас. Чунки ахлоқшунослик экологияни тўлиқ ўз ичига олади, деган сўз эмас. Чунки ахлоқшуносликда ахлоқий баҳолаш ва бошқариш объекти сифатида ахлоқшуносликда ахлоқий баҳолаш ва бошқариш объекти сифатида табиатнинг ўзи эмас, балки одамнинг табиатга бўлган муносабати табиатнинг ўзи эмас, балки одамнинг табиатга бўлган муносабати майдонга чиқади.майдонга чиқади.  Ахлоқшунослик ва миллий истиқлол ғоясиАхлоқшунослик ва миллий истиқлол ғояси .. Гарчанд фан сифатида Гарчанд фан сифатида миллий истиқлол ғояси олий ва ўрта маҳсус таълим тизимида яқинда миллий истиқлол ғояси олий ва ўрта маҳсус таълим тизимида яқинда жорий этилган бўлса-да, унинг илдизлари қадимий маънавият тарихимизга жорий этилган бўлса-да, унинг илдизлари қадимий маънавият тарихимизга бориб тақалади. Зеро, миллий мафкура тизимида ахлоқий ғоялар албатта бориб тақалади. Зеро, миллий мафкура тизимида ахлоқий ғоялар албатта ўз ўрнига эга бўлади, кўпгина ахлоқий ғоялар замирида эса миллий ўз ўрнига эга бўлади, кўпгина ахлоқий ғоялар замирида эса миллий мафкура унсурлари ётади. Шу сабабли, ахлоқшунослик тарихини миллий мафкура унсурлари ётади. Шу сабабли, ахлоқшунослик тарихини миллий ғоя, мафкура тушунчаларисиз ва тарихий даврларнинг ахлоқий-фалсфий ғоя, мафкура тушунчаларисиз ва тарихий даврларнинг ахлоқий-фалсфий тадқиқини уларнинг таҳлилий инъикосисиз тасаввур қилиш мумкин эмас.тадқиқини уларнинг таҳлилий инъикосисиз тасаввур қилиш мумкин эмас.  Ахлоқшунослик фани жамият аъзолари ва ҳар бир фуқорога миллий Ахлоқшунослик фани жамият аъзолари ва ҳар бир фуқорога миллий истиқлол ғоясини сингдириш воситаси сифатида ҳам диққатга сазовор. истиқлол ғоясини сингдириш воситаси сифатида ҳам диққатга сазовор. Чунки миллий истиқлол ғояси эзгуликка муҳаббат, миллий қадриятларга Чунки миллий истиқлол ғояси эзгуликка муҳаббат, миллий қадриятларга ҳурмат-эътибор, ватанпарварлик, миллатпарварлик, фидоийлик, зиёлилик ҳурмат-эътибор, ватанпарварлик, миллатпарварлик, фидоийлик, зиёлилик тамойилларини сиёсий онг иштирокида талқин этилган тушунчалар тамойилларини сиёсий онг иштирокида талқин этилган тушунчалар тизими тарзида тақдим қилса, ахлоқшунослик уларни ахлоқий англаш тизими тарзида тақдим қилса, ахлоқшунослик уларни ахлоқий англаш воситасида рўёбга чиқадиган тамойиллар сифатида олиб қарайди. Ҳуллас, воситасида рўёбга чиқадиган тамойиллар сифатида олиб қарайди. Ҳуллас, ахлоқшунослик билан миллий истиқлол ғояси ўртасида, ҳалқона тил билан ахлоқшунослик билан миллий истиқлол ғояси ўртасида, ҳалқона тил билан айтадиган бўлсак, эт билан тирноқ даражасидаги яқинлик мавжуд.айтадиган бўлсак, эт билан тирноқ даражасидаги яқинлик мавжуд. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Таянч тушунчаларТаянч тушунчалар  ЭтикаЭтика – – юнонча «ethos» сўзидан олинган бўлиб ҳулқ-одат демакдир.юнонча «ethos» сўзидан олинган бўлиб ҳулқ-одат демакдир.  АхлоқАхлоқ - - сўзи арабчадан олинган бўлиб, «ҳулқ» сўзининг кўплик сўзи арабчадан олинган бўлиб, «ҳулқ» сўзининг кўплик шаклидир. «Ахлоқ» ибораси икки ҳил маънога эга: умумий тушунча шаклидир. «Ахлоқ» ибораси икки ҳил маънога эга: умумий тушунча сифатида у фаннинг тадқиқот объектини англатса, муайян тушунча сифатида у фаннинг тадқиқот объектини англатса, муайян тушунча сифатида инсон феъл-атвори ва ҳатти-ҳаракатининг энг қамровли сифатида инсон феъл-атвори ва ҳатти-ҳаракатининг энг қамровли қисмини билдиради.қисмини билдиради.  ОдобОдоб – – инсон ҳақида ёқимли таассурот уйғотадиган, лекин жамоа, инсон ҳақида ёқимли таассурот уйғотадиган, лекин жамоа, жамият ҳаётида бурилиш ясайдиган даражада муҳим аҳамиятга эга жамият ҳаётида бурилиш ясайдиган даражада муҳим аҳамиятга эга бўлмайдиган, миллий урф-одатларга асосланган чиройли ҳатти-бўлмайдиган, миллий урф-одатларга асосланган чиройли ҳатти- ҳаракатларни ўз ичига олади.ҳаракатларни ўз ичига олади.  ХулқХулқ - оила, жамоа, маҳалла-кўй миқёсида аҳамиятли бўлган, аммо - оила, жамоа, маҳалла-кўй миқёсида аҳамиятли бўлган, аммо жамият ва инсоният ҳаётига сезиларли таъсир кўрсатмайдиган ёқимли жамият ва инсоният ҳаётига сезиларли таъсир кўрсатмайдиган ёқимли инсоний ҳатти-ҳаракатларнинг мажмуи.инсоний ҳатти-ҳаракатларнинг мажмуи.  Ахлоқий тарбияАхлоқий тарбия натижасида одоблилик – ҳушҳулқлиликка, натижасида одоблилик – ҳушҳулқлиликка, ҳушҳулқлилик – юксак ахлоқийликка айланган каби, ахлоқий тарбия ҳушҳулқлилик – юксак ахлоқийликка айланган каби, ахлоқий тарбия йўлга қўйилмаган жойда муайян шаҳс, вақти келиб, одобсизликдан – йўлга қўйилмаган жойда муайян шаҳс, вақти келиб, одобсизликдан – бадҳулқлиликка, бадҳулқлиликдан – ахлоқсизликка ўтиши мумкин.бадҳулқлиликка, бадҳулқлиликдан – ахлоқсизликка ўтиши мумкин.  Ахлоқ-моралАхлоқ-морал – – лотинча «mores, moralis» сўзидан олинган бўлиб, лотинча «mores, moralis» сўзидан олинган бўлиб, маъноси ҳулқ, одат демакдир.маъноси ҳулқ, одат демакдир.  Такрорлаш учун саволларТакрорлаш учун саволлар  Ахлоқ деганда нимани тушунасиз?Ахлоқ деганда нимани тушунасиз?  Ахлоқ кўпроқ қайси фанлар билан боғлиқ?Ахлоқ кўпроқ қайси фанлар билан боғлиқ?  Ахлоқнинг ижтимоий ҳаётдаги роли нимадан иборат?Ахлоқнинг ижтимоий ҳаётдаги роли нимадан иборат?  Одоб ва ҳулқ ўртасида қандай боғлиқликлар бор?Одоб ва ҳулқ ўртасида қандай боғлиқликлар бор?  Ахлоқий тарбия нима?Ахлоқий тарбия нима?  Одоб билан ахлоқ ўртасида қандай фарқ бор?Одоб билан ахлоқ ўртасида қандай фарқ бор? www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Асосий адабиётларАсосий адабиётлар • Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. –Тошкент: Ўзбекистон, 2003.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. –Тошкент: Ўзбекистон, 2003. • Каримов И. Тинчлик учун курашмоқ керак. –Тошкент: Ўзбекистон, 2001. 20-Каримов И. Тинчлик учун курашмоқ керак. –Тошкент: Ўзбекистон, 2001. 20- 26, 48 бетлар.26, 48 бетлар. • Каримов И. Ўзбек ҳалқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. –Тошкент: Каримов И. Ўзбек ҳалқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. –Тошкент: Ўзбекистон, 2005. 160-бет.Ўзбекистон, 2005. 160-бет. • Каримов И. Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва Каримов И. Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. –Тошкент: янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. –Тошкент: Ўзбекистон, 2005. 96-бет.Ўзбекистон, 2005. 96-бет. • Кайковус. Қобуснома. –Тошкент, 1994. 173-б. (26-35-бетлар).Кайковус. Қобуснома. –Тошкент, 1994. 173-б. (26-35-бетлар). • Авлоний А. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. –Тошкент, 1992. ёки Ўсон миллат. –Авлоний А. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. –Тошкент, 1992. ёки Ўсон миллат. – Тошкент: Шарқ, 1992. 145-б. (73-76-бетлар).Тошкент: Шарқ, 1992. 145-б. (73-76-бетлар). • Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. –Т.: Янги аср авлоди, 2003. 245-б. (7-21-Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. –Т.: Янги аср авлоди, 2003. 245-б. (7-21- бетлар).бетлар). • Очилдиев А. Миллий ғоя ва миллатлараро муносабатлар. –Тошкент: Очилдиев А. Миллий ғоя ва миллатлараро муносабатлар. –Тошкент: Ўзбекистон, 2004. 123-131-бетлар.Ўзбекистон, 2004. 123-131-бетлар. • Миллатлараро тотувлик ва диний бағрикенглик – тараққиёт омили. –Миллатлараро тотувлик ва диний бағрикенглик – тараққиёт омили. – Тошкент, 2003. 172-б. Саифназаров И. Иқтисодий ва маънавий манфаатлар Тошкент, 2003. 172-б. Саифназаров И. Иқтисодий ва маънавий манфаатлар уйғунлиги ва баркамол авлод тарбияси. –Тошкент: Янги аср авлоди, 2002. уйғунлиги ва баркамол авлод тарбияси. –Тошкент: Янги аср авлоди, 2002. 11-19-бетлар.11-19-бетлар. • Фалсафа. Қомусий луғат. –Тошкент: Шарқ, 2004. 496-б. (40-41-бетлар).Фалсафа. Қомусий луғат. –Тошкент: Шарқ, 2004. 496-б. (40-41-бетлар). • Юсупов Э. Оила – маънавият булоғи. –Тошкент: ЎзМУ, 2003. 129-бет.Юсупов Э. Оила – маънавият булоғи. –Тошкент: ЎзМУ, 2003. 129-бет. www.arxiv.uz

 Қўшимча адабиётларҚўшимча адабиётлар  Гусейнов А.А., Апресян Р.Г. Этика. –М.: Гардарика, 1999. 47стр. (Ўқув Гусейнов А.А., Апресян Р.Г. Этика. –М.: Гардарика, 1999. 47стр. (Ўқув залида 2-08).залида 2-08).  Fайбуллоҳ Ас-Салом Сайди Умар. Толибнома. (Сени ўйлайман, болам). Fайбуллоҳ Ас-Салом Сайди Умар. Толибнома. (Сени ўйлайман, болам). –Тошкент: Шарқ, 1997. 152-б. (64-74, 111-119, 140-147-бетлар).–Тошкент: Шарқ, 1997. 152-б. (64-74, 111-119, 140-147-бетлар).  wwwwww . . govgov .. uzuz  wwwwww . . bilimbilim .. uzuz  wwwwww . . bilimdonbilimdon .. uzuz  www. zamin.freenet.uzwww. zamin.freenet.uz  www. ziyo-uz.land.ruwww. ziyo-uz.land.ru  http://ustoz.freenet.uz http://ustoz.freenet.uz  Мавзуда қўлланиладиган педагогик теҳнология қуйидагичаМавзуда қўлланиладиган педагогик теҳнология қуйидагича ::  Ақлий ҳужум услуби.Ақлий ҳужум услуби.  Чарҳпалак услуби.Чарҳпалак услуби.  Реферат таҳлили.Реферат таҳлили.  Дарсни аниқ йўналтирилган саволлар асосида олиб бориш.Дарсни аниқ йўналтирилган саволлар асосида олиб бориш.  Мавзуда қўлланиладиган аҳборот теҳнология қуйидагичаМавзуда қўлланиладиган аҳборот теҳнология қуйидагича ::  Слайдлар намойиши.Слайдлар намойиши.  Сҳемалар намойиши.Сҳемалар намойиши.  Интернетдан олинган маълумотлар.Интернетдан олинган маълумотлар. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

2-МАВЗУ: 2-МАВЗУ: АХЛОАХЛО ҚНИНГ ТАРКИБИЙ ТУЗИЛИШИ.АХЛОҚ ВА ҚНИНГ ТАРКИБИЙ ТУЗИЛИШИ.АХЛОҚ ВА МАЪНАВИЙ ҲАЁТНИНГ БОШҚА ШАКЛЛАРИМАЪНАВИЙ ҲАЁТНИНГ БОШҚА ШАКЛЛАРИ РЕЖА:РЕЖА: Ахлоқнинг таркибий тузилиши тушунчаси. Ахлоқий онг ва унинг Ахлоқнинг таркибий тузилиши тушунчаси. Ахлоқий онг ва унинг элементлари. элементлари. Ахлоқий амалиёт, фаолият, амалиёт, ҳатти-ҳаракат. Ахлоқий амалиёт, фаолият, амалиёт, ҳатти-ҳаракат. Ґулҳ ва унинг Ґулҳ ва унинг мотивлари. мотивлари. Ахлоқий муносибатлар ва уларнинг бошқаруви ёки қўриқлов Ахлоқий муносибатлар ва уларнинг бошқаруви ёки қўриқлов вазифалари.вазифалари. Ахлоқ ва маънавий ҳаётнинг бошқа шакллари. Ахлоқ ва сиёсат. Ахлоқ ва маънавий ҳаётнинг бошқа шакллари. Ахлоқ ва сиёсат. Ахлоқ ва ҳуқуқ. Ахлоқ ва санъат. Ахлоқ ва дин. Ахлоқ ва фан.Ахлоқ ва ҳуқуқ. Ахлоқ ва санъат. Ахлоқ ва дин. Ахлоқ ва фан. 1-савол.1-савол. Ахлоқ ўзгарувчан мураккаб ижтимоий ҳодиса. Ахлоқ ўзгарувчан мураккаб ижтимоий ҳодиса. Ахлоқнинг моҳияти ва табиатини тушиниш учун унинг таркибий Ахлоқнинг моҳияти ва табиатини тушиниш учун унинг таркибий тузилиши, шаклланиши ҳамда қарор топиши қонуниятларини тузилиши, шаклланиши ҳамда қарор топиши қонуниятларини билмоқ лозим. Ахлоқ киши ва жамият ўртасидаги объектив ўзаро билмоқ лозим. Ахлоқ киши ва жамият ўртасидаги объектив ўзаро боғланишнинг маънавий ифодаси, умумий ва индивидуал боғланишнинг маънавий ифодаси, умумий ва индивидуал манфаатларни мувофиқлаш заруриятининг намоён бўлишидир. манфаатларни мувофиқлаш заруриятининг намоён бўлишидир. Шунингдек у шаҳс билан жамият ўртасида юзага келадиган Шунингдек у шаҳс билан жамият ўртасида юзага келадиган зиддиятларни бартараф этишнинг асосий шаклларидан биридир. зиддиятларни бартараф этишнинг асосий шаклларидан биридир. Ахлоқни ҳуқуқ сингари ижтимоий қонун-қоидаларга ҳам, Ахлоқни ҳуқуқ сингари ижтимоий қонун-қоидаларга ҳам, субъектив кўрсатмаларга ҳам киритиб субъектив кўрсатмаларга ҳам киритиб www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

бўлмайди, чунки ахлоқ индивидуалликдан ижтимоийликнинг қарор бўлмайди, чунки ахлоқ индивидуалликдан ижтимоийликнинг қарор топиши усулларидан биридир. Шу сабабли ахлоқни фақат ахлоқий топиши усулларидан биридир. Шу сабабли ахлоқни фақат ахлоқий онгдангина иборат деб қараб бўлмайди. У ахлоқий онг, ахлоқий онгдангина иборат деб қараб бўлмайди. У ахлоқий онг, ахлоқий практика, ахлоқий муносибатлардан иборат бўлган, мантиқан практика, ахлоқий муносибатлардан иборат бўлган, мантиқан мукаммал шаклий бирликка эга. Бу элементларни бир-биридан мукаммал шаклий бирликка эга. Бу элементларни бир-биридан ажратиб бўлмайди, улар ўзаро боғлиқ, уларни назарий ажратиб бўлмайди, улар ўзаро боғлиқ, уларни назарий жиҳатдангина ажратиб олиш мумкин, чунки ижтимоий ҳаётда соф жиҳатдангина ажратиб олиш мумкин, чунки ижтимоий ҳаётда соф ахлоқий ҳодисалар йўқ. Шунингдек, ахлоқнинг барча элементлари ахлоқий ҳодисалар йўқ. Шунингдек, ахлоқнинг барча элементлари бир-бирлари билан ўзаро боғлиқ бўлсада, нисбий мустақилдир. бир-бирлари билан ўзаро боғлиқ бўлсада, нисбий мустақилдир. Ахлоқ соҳасида, унинг таркибий тузилишида энг актив элемент Ахлоқ соҳасида, унинг таркибий тузилишида энг актив элемент ахлоқий онгдирахлоқий онгдир . . Ахлоқий онг ахлоқий талабларни, нормаларни қоидаларни, Ахлоқий онг ахлоқий талабларни, нормаларни қоидаларни, адолат ҳақидаги тасаввурларни шакллантирадиган қарашлар, адолат ҳақидаги тасаввурларни шакллантирадиган қарашлар, ғоялар, фикрлар, назариялардир. Инсоннинг ҳар қандай ҳатти-ғоялар, фикрлар, назариялардир. Инсоннинг ҳар қандай ҳатти- ҳаракатлари онг орқали бажарилади, аммо жамият уларни саралаб, ҳаракатлари онг орқали бажарилади, аммо жамият уларни саралаб, манфаатдор бўлганларинигина юзага чиқаради. Ахлоқий онгнинг манфаатдор бўлганларинигина юзага чиқаради. Ахлоқий онгнинг ижтимоий аҳамияти ҳам ҳудди ана шундадир. Ахлоқий онгда ижтимоий аҳамияти ҳам ҳудди ана шундадир. Ахлоқий онгда воқелик қонунлар сифатида эмас, балки инсоний ҳатти-ҳаракатларга воқелик қонунлар сифатида эмас, балки инсоний ҳатти-ҳаракатларга қўйилган ижтимоий тартиб, талаблар, нормалар шаклида қайд қўйилган ижтимоий тартиб, талаблар, нормалар шаклида қайд этилади. Ахлоқий онг ижтимоий ва индивидуал онгга бўлинади. Шу этилади. Ахлоқий онг ижтимоий ва индивидуал онгга бўлинади. Шу сабабли ахлоқий онг бир томондан, жамият ёки гуруҳнинг талаблари сабабли ахлоқий онг бир томондан, жамият ёки гуруҳнинг талаблари нормативларини ифодаласа, иккинчи томондан, шу талабларни нормативларини ифодаласа, иккинчи томондан, шу талабларни англашнинг индивидуал, шаҳсий шакли ва уларни амалда намоён англашнинг индивидуал, шаҳсий шакли ва уларни амалда намоён қилишдир.қилишдир. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Ахлоқий онгда нормалардан ташқари одатлар ва анъаналар муҳим тажриба ва ақл чамбарчас боғланиб кетади, ҳиссий тажриба бўлмаса, ақл бўм-бўш, ақл иштирок этмаган ҳиссий тажриба эса кўрдир, деб таъкидлаган эди И.Кант. В.К.Белинский таъбири билан айтганда: «Ґиссиёти бўлмаган ғоялар совуқ, улар нур сочади-ю, аммо иситмайди, жозиба ва ҳароратдан маҳрумдир».  Ақл ҳиссиётларга маълум ижтимоий йўналиш беради, эмоционал ҳиссиётлар эса онгда ўзининг ақлий асосини топади. Ґиссиётлар маълум маънода, одамдаги асосларни кучайтиради, чунки таҳлил ва баҳолаш билан боғлиқ бўлган ахлоқий жараёнга ақлнинг таъсир этиши учун кўп вақт талаб қилинади, ахлоқий ҳиссиёт ва туйғулар эса жуда тез таъсирланади.  Киши ўз ҳаётини ҳавф остига қўйиб, бошқаларга ёрдам бераётганида, сувга чўкаётган одамни қутқараётганида, ёнаётган уйдан болани олиб чиқиш пайтида ижтимоий муаммолар ҳақида ўйламайди, мулоҳаза қилиб ўтирмайди, бирор бир манфаатни кўзламайди. Бундай шароитда одам тезлик билан ҳиссиёт ва туйғулар таъсирида ҳаракат қилади. Унинг псиҳикасида тўпланган тажриба автоматик тарзда активлашади, кишини фаолиятга ундайдиган куч сифатида намоён бўлади. Инсон ҳаётида туйғу ва ҳиссиётларнинг аҳамияти катта. Биз бошимиздан кечирган, ҳис қилган ҳамма нарса қалбимизда из қолдиради, ҳотирамиздан сира чиқмайди. Маълум бир руҳий кўтаринкилик, ҳис-туйғуларсиз фаолият, ижод, қаҳрамонона ишларнинг бўлиши мумкин эмас. Гегел айтганидек, оламда бирор бир улуғворлик эҳтироссиз воқе бўлган эмас. Инсоний ҳис-туйғуларсиз ҳақиқатни очиш ҳам мумкин эмас. Демак, туйғуларсиз ҳақиқий ахлоқий улуғворлик ҳам йўқ ва бўлмайди ҳам.  Аммо ҳис-туйғулар маълум даражада ҳатти-ҳаракатнинг аҳамиятини белгилагани билан, ҳамиша ҳам ҳулқнинг доимий сабабчиси бўла олмайди. www.arxiv.uz

 Гарчи киши ижтимоий ҳаётдаги қатор ҳодисаларнинг бевосита таъсиридан Гарчи киши ижтимоий ҳаётдаги қатор ҳодисаларнинг бевосита таъсиридан тўғри ҳатти-ҳаракат қилишга, масалан, ижтимоий манфаатларни шаҳсий тўғри ҳатти-ҳаракат қилишга, масалан, ижтимоий манфаатларни шаҳсий манфаатлардан юқори қўйишга тайёр туришга олиб келиши мумкин, манфаатлардан юқори қўйишга тайёр туришга олиб келиши мумкин, албатта, лекин у бутун шароитни таҳлил қилиб кўрмаган бўлса, унда албатта, лекин у бутун шароитни таҳлил қилиб кўрмаган бўлса, унда қатъий маслак, ишонч, эътиқод бўлмаса, унинг бу ҳатти-ҳаракати қатъий маслак, ишонч, эътиқод бўлмаса, унинг бу ҳатти-ҳаракати тасодифий жўшқинлик демасдан бўлмайди. Шу сабабли ахлоқий онгнинг тасодифий жўшқинлик демасдан бўлмайди. Шу сабабли ахлоқий онгнинг марказий элементи кишида маълум ҳаёт шароитлари ва тарбия таъсирида марказий элементи кишида маълум ҳаёт шароитлари ва тарбия таъсирида қарор топган қатъий билимлар ва ахлоқий тартиб-қоидаларга нисбатан қарор топган қатъий билимлар ва ахлоқий тартиб-қоидаларга нисбатан барқарор эмоционал муносибатдан иборат бўлган ишончдир. Ишонч ҳулқ барқарор эмоционал муносибатдан иборат бўлган ишончдир. Ишонч ҳулқ нормасини субъектив қабул қилиш бўлиб, киши намуна оладиган ахлоқ нормасини субъектив қабул қилиш бўлиб, киши намуна оладиган ахлоқ принципларининг тўғрилиги ва адолатли эканлигига амин бўлишлигидир. принципларининг тўғрилиги ва адолатли эканлигига амин бўлишлигидир. Аммо ахлоқий ишончнинг ўзига ҳос томонлари шу билан чекланмайди, Аммо ахлоқий ишончнинг ўзига ҳос томонлари шу билан чекланмайди, чунки бу томон фақатгина ахлоқий заруриятни ақлан тушунишгинадир.чунки бу томон фақатгина ахлоқий заруриятни ақлан тушунишгинадир.  Ахлоқий талабларнинг ҳаққонийлигини англашгина эмас, балки у ёки Ахлоқий талабларнинг ҳаққонийлигини англашгина эмас, балки у ёки бу ахлоқий дастурларга риоя қилиш учун тўла тайёрликни билдиради. бу ахлоқий дастурларга риоя қилиш учун тўла тайёрликни билдиради. Шунинг учун, ахлоқий ишонч шаҳснинг актив фаолият йўналишини, унинг Шунинг учун, ахлоқий ишонч шаҳснинг актив фаолият йўналишини, унинг мақсадга интилиши, ҳулқнинг яширин мотивлари системасини ҳамда мақсадга интилиши, ҳулқнинг яширин мотивлари системасини ҳамда унинг умумий нуқтаи назарини, ҳаёт позициясини, яшаш маъносини унинг умумий нуқтаи назарини, ҳаёт позициясини, яшаш маъносини белгилайди. Ахлоқий ишонч ўзида рационал ва эмоционал томонларни белгилайди. Ахлоқий ишонч ўзида рационал ва эмоционал томонларни ифодалаб, турғунлик беради, шаҳснинг ахлоқан «зангламаслигига» ифодалаб, турғунлик беради, шаҳснинг ахлоқан «зангламаслигига» кафолат яратади, киши ҳар қандай қийин шароитларда ҳам ўз кафолат яратади, киши ҳар қандай қийин шароитларда ҳам ўз принципларидан қайтмаслигини англатади. принципларидан қайтмаслигини англатади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Ахлоқий онгнинг ўзига ҳос ва айни пайтда энг муҳим элементи шаҳснинг Ахлоқий онгнинг ўзига ҳос ва айни пайтда энг муҳим элементи шаҳснинг ахлоқий сифатларидир. Кишиларнинг ахлоқий сифатлари яъни ахлоқий сифатларидир. Кишиларнинг ахлоқий сифатлари яъни фазилатлари ижтимоий, сиёсий, иқтисодий сабаблар билан изоҳланади. фазилатлари ижтимоий, сиёсий, иқтисодий сабаблар билан изоҳланади. Ґар бир даврда асосий ахлоқий сифатлар ҳукмрон идеолигиянинг, Ґар бир даврда асосий ахлоқий сифатлар ҳукмрон идеолигиянинг, мафкуранинг умумий йўналиши билан белгиланади. Бироқ ахлоқ мафкуранинг умумий йўналиши билан белгиланади. Бироқ ахлоқ идеологиядан, мафкурадан ўзининг умуминсоний, миллий ҳусусиятлари идеологиядан, мафкурадан ўзининг умуминсоний, миллий ҳусусиятлари билан ажралиб туради. Ахлоқий сифатлар ижобий ва салбий бўлади. билан ажралиб туради. Ахлоқий сифатлар ижобий ва салбий бўлади. Ижобий ахлоқий сифатларга, биз буни фазилатлар деб ҳам юритамиз, Ижобий ахлоқий сифатларга, биз буни фазилатлар деб ҳам юритамиз, масалан, меҳнатсеварлик, камтарлик, ҳушмуомалалик, эзгулик, самимият, масалан, меҳнатсеварлик, камтарлик, ҳушмуомалалик, эзгулик, самимият, инсоф, андиша, ҳаё сингарилар киради. Бу бизнинг ахлоқий инсоф, андиша, ҳаё сингарилар киради. Бу бизнинг ахлоқий қадриятларимиздир. Салбий сифатларга, буни иллатлар дейишимиз ҳам қадриятларимиздир. Салбий сифатларга, буни иллатлар дейишимиз ҳам мумкин, масалан, ҳоинлик, пораҳўрлик, иккиюзламачилик, лаганбар-мумкин, масалан, ҳоинлик, пораҳўрлик, иккиюзламачилик, лаганбар- дорлик, ҳасад, дағаллик, иродасизлик, мунофиқлик, шаҳсиятпараслик, дорлик, ҳасад, дағаллик, иродасизлик, мунофиқлик, шаҳсиятпараслик, ҳудбинлик, мансабпараслик кабилар киради.ҳудбинлик, мансабпараслик кабилар киради. Ахлоқий сифатлар ҳақидаги тушунчалар бошқа жамият ҳодисалари Ахлоқий сифатлар ҳақидаги тушунчалар бошқа жамият ҳодисалари каби тарих давомида ўзгариб, ривожланиб, сайқалланиб боради. Масалан, каби тарих давомида ўзгариб, ривожланиб, сайқалланиб боради. Масалан, ижтимоий ҳаётнинг ҳамма соҳаларига дин, черков ҳукмронлик қилган ўрта ижтимоий ҳаётнинг ҳамма соҳаларига дин, черков ҳукмронлик қилган ўрта асрларда – эътиқод, умид ва муҳаббат, яъни ҳудога эътиқод, унинг асрларда – эътиқод, умид ва муҳаббат, яъни ҳудога эътиқод, унинг шафқатига умид ва унга муҳаббат асосий фазилатлар, деб ҳисобланган. шафқатига умид ва унга муҳаббат асосий фазилатлар, деб ҳисобланган. Ґозир она-юртимиз мустақиллик ва демократик йўлдан бориб, бозор Ґозир она-юртимиз мустақиллик ва демократик йўлдан бориб, бозор иқтисодий шароитида ҳаёт кечирар экан, айниқса, ватанпарварлик, иқтисодий шароитида ҳаёт кечирар экан, айниқса, ватанпарварлик, миллий ғурур фазилатларини тадбиркорлик, ўзаро манфаатдорлик, миллий ғурур фазилатларини тадбиркорлик, ўзаро манфаатдорлик, ҳамкорлик, сабр-тоқат, осойишталик, қаноатлилик фазилатлари билан ҳамкорлик, сабр-тоқат, осойишталик, қаноатлилик фазилатлари билан уйғунлаштириб боришни тақоза этмоқда. Мураккаб иқтисодий шароит уйғунлаштириб боришни тақоза этмоқда. Мураккаб иқтисодий шароит чигалликларини ечишда ахлоқий чигалликларини ечишда ахлоқий www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 баркамоллик, миллий урф-одатларимиздан маънавий юксаклик, баркамоллик, миллий урф-одатларимиздан маънавий юксаклик, маданий-маърифий меросимиз, таъсир этмасдан қолмайди, албатта. маданий-маърифий меросимиз, таъсир этмасдан қолмайди, албатта.  Президентимиз И.Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Президентимиз И.Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1-мажлисидаги маърузасида таъкидлаганидек, Мажлисининг 1-мажлисидаги маърузасида таъкидлаганидек, «Маънавият тарбиянинг энг таъсирчан қуроли экан, ундан оқилона «Маънавият тарбиянинг энг таъсирчан қуроли экан, ундан оқилона фойдаланиш болаларимизни ватанпарварлик, ростгўйлик, фойдаланиш болаларимизни ватанпарварлик, ростгўйлик, ҳақсеварликка ўргатиш керак бўлади. Аслини олганда, ахлоқ-ҳақсеварликка ўргатиш керак бўлади. Аслини олганда, ахлоқ- маънавиятнинг ўзаги. Инсон ахлоқи шунчаки, салом-алик, ҳуш маънавиятнинг ўзаги. Инсон ахлоқи шунчаки, салом-алик, ҳуш муомиладангина иборат эмас. Ахлоқ - бу аввало инсоф-адолат муомиладангина иборат эмас. Ахлоқ - бу аввало инсоф-адолат туйғуси, имон, ҳалоллик дегани».туйғуси, имон, ҳалоллик дегани».  Қадимги аждодларимиз комил инсон ҳақида бутун бир ахлоқий Қадимги аждодларимиз комил инсон ҳақида бутун бир ахлоқий талаблар мажмуасини, замонавий тилда айтганда, шарқона ахлоқ талаблар мажмуасини, замонавий тилда айтганда, шарқона ахлоқ кодексини ишлаб чиққанлар. Киши қалбида ҳаромдан ҳазар, кодексини ишлаб чиққанлар. Киши қалбида ҳаромдан ҳазар, нопокликни, адолатсизликка нисбатан муросасиз исёни бўлиши нопокликни, адолатсизликка нисбатан муросасиз исёни бўлиши керак.керак.  Шундай одамгина лафзини сақлайди, бировнинг ҳаққига ҳиёнат Шундай одамгина лафзини сақлайди, бировнинг ҳаққига ҳиёнат қилмайди, садоқатли бўлади, Ватан, ҳалқ учун жонини фидо этишга қилмайди, садоқатли бўлади, Ватан, ҳалқ учун жонини фидо этишга ҳам ўзини аямайди. Бунинг акси ўлароқ, ёлғончи, ваъдабоз кишида ҳам ўзини аямайди. Бунинг акси ўлароқ, ёлғончи, ваъдабоз кишида ватанпарварлик туйғуси бўлмайди. Манфаатпарастлик йўлида ватанпарварлик туйғуси бўлмайди. Манфаатпарастлик йўлида қилган ҳар бир қинғир иш, у қанчалик баландпарвоз таъриф-қилган ҳар бир қинғир иш, у қанчалик баландпарвоз таъриф- тавсифларга ўралмасин, фатволар тўқиб чиқарилмасин, барибир тавсифларга ўралмасин, фатволар тўқиб чиқарилмасин, барибир Ватанга ҳиёнатдир.Ватанга ҳиёнатдир. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

2-савол . Ахлоқ мазмуни ақлий ва ҳиссий моментлардан, яъни ахлоқий онгдангина иборат эмас. Ахлоқий онг кишиларнинг ҳатти-ҳаракатларида, уларнинг амалий ҳаётида намоён бўлади. Шу сабабли ахлоқнинг иккинчи элементи - ахлоқий амалиётдир. Ахлоқий амалиёт - ахлоқий онг ҳодисалари, яъни мотивлар, ниятлар, дунёқараш, ахлоқий қадр-қиммат идеаллар ва ҳ.к.ларда намоён бўладиган ҳулқни, сон-саноқсиз ҳатти- ҳаракатлар, алоқа муносибатларни ахлоқий мақсадларга онгли бўйсундиришдир; кишининг ижтимоий ҳаёти турли томонларига: меҳнатга, жамоага, оилага, қариндошларга, дўст-биродарларга муносабати, фан, санъат, маданият соҳасидаги фаолияти, шунингдек, кишининг ўзи гувоҳ бўлган ёки қатнашаётган кундалик ҳаёт воқеаларига муносабати ва бошқалардир. Бошқача айтганда, ахлоқий практика амалда намоён бўладиган ахлоқдир. Унда шаҳснинг жамиятга муносабатигина эмас, балки жамиятнинг шаҳсга, шунингдек, шаҳснинг табиатга ва ўз-ўзига муносабати ҳам ўз ифодасини топади. Ахлоқлилик, ҳулқ-ахлоқий практикага қараганда торроқ тушунча. Ҳулқ кишининг онги ва иродаси билан белгиланадиган ахлоқий ҳатти- ҳаракатларнинг йиғиндиси, системасидир. Кишиларнинг ахлоқий ҳулқи ахлоқий бойликларнинг шакллантириш, жамиятнинг ахлоқий муҳитини яратишда катта рол ўйнайди. Ҳулққа ҳос ҳусусият, унинг бирлиги элементи ҳатти-ҳаракатдир. Ҳатти-ҳаракат, мотив кишининг ижобий ёки салбий ҳислатлари намоён бўладиган фаолиятдир. Бошқача қилиб айтганда, ҳатти- ҳаракат кишининг онгли йўналтирган ва якунланган ҳаракати ёки фаолиятидир. Ҳатти-ҳаракатлар тўғридан-тўғри фаолият қилишдангина иборат эмас. Улар фаолиятсизлик – сукут, пассивлик, лоқайдлик ёки бўлмаса имо- ишора, қилиқ, оҳанг тарзидаги муносабатларда ҳам ифодаланиши мумкин. www.arxiv.uz

 Ҳулқда, кишининг ҳатти-ҳаракатларида, унинг ички, маънавий дунёси, фикри, туйғуси, интилишлари, адаблари акс этади. Жамиятда мавжуд бўлган ахлоқий талабларнинг ҳам ижобий, ҳам салбий кўринишлари ҳатти-ҳаракатда намоён бўлади. Ахлоқ, онг ва фаолият бирлиги тарзида, яҳшилик ва ёмонликнинг, адолат ёки адолатсизликнинг, виждонлилик ёки виждонсизликни намоён этадиган оҳирги ҳужайра – бу ҳатти-ҳаракатдир. Шу сабабли ҳулқ ва ҳатти-ҳаракатларга қараб биз ўз мулоҳазаларимизни билдира оламиз. Маълумки, бир ҳаракатнинг ўзи ҳам ёмонлик тариқасида баҳоланиши мумкин. Албатта бундай ҳолда иккала баҳо ҳам тўғри бўлавермайди. Ахлоқий баҳолаш нотўғри субъектив бўлмаслиги учун муайян жамиятда фақат бирдан-бир мумкин бўлган ахлоқий муносабатларнинг объектив мезонига, умуминсоний ҳарактерига таянмоқ керак.  У ёки бу фаолиятни ахлоқий баҳолашда кишининг ўз ҳаракатларига субъектив муносабатини ифодалайдиган ахлоқий мотив муҳим рол ўйнайди. Ҳулқнинг мотивлари ижобий ёки салбий бўлиши мумкин. Биз таркибида эгоистик мотивлар бўлган ҳар қандай ҳатти-ҳаракатларни, гарчи у объектив жиҳатдан ижобий натижалар берган бўлса-да, қоралаймиз. Бирор-бир ҳаракат юксак, ахлоқий мақсадлар ва ҳар қандай эгоистик мўлжаллар «мен бундан нима наф кўраман?»дан ҳоли амалга оширилса, бу ҳаракат ахлоқий бўлиш билан бирга гўзал ҳамдир. www.arxiv.uz

 Айтайлик, киши балконда ўсаётган гулларга сув қуйди. Бу ҳаракат ахлоқий Айтайлик, киши балконда ўсаётган гулларга сув қуйди. Бу ҳаракат ахлоқий ҳам эмас, ахлоқсизлик ҳм эмас. Мабодо бу киши бемор ётган, гуллари ҳам эмас, ахлоқсизлик ҳм эмас. Мабодо бу киши бемор ётган, гуллари қаровсиз қолган қўшнисининг гулларини суғорса, тамоман бошқа гап. қаровсиз қолган қўшнисининг гулларини суғорса, тамоман бошқа гап. Ҳатти-ҳаракатлар бошқа кишининг, жамиятнинг, гуруҳнинг манфаатлари Ҳатти-ҳаракатлар бошқа кишининг, жамиятнинг, гуруҳнинг манфаатлари билан даҳлдор бўлган чоғда ахлоқан баҳоланади. Кишиларнинг ҳатти-билан даҳлдор бўлган чоғда ахлоқан баҳоланади. Кишиларнинг ҳатти- ҳаракатлари ўз-ўзидан эмас, балки ижтимоий ҳаётнинг бир бўлаги бўлгани ҳаракатлари ўз-ўзидан эмас, балки ижтимоий ҳаётнинг бир бўлаги бўлгани учун яҳшилик ёки ёмонлик деб баҳоланади, қадрланади. Сиртдан учун яҳшилик ёки ёмонлик деб баҳоланади, қадрланади. Сиртдан қараганда тўғри иш қиладиган бўлиб кўринсада, аммо бу ўзининг шуҳрати, қараганда тўғри иш қиладиган бўлиб кўринсада, аммо бу ўзининг шуҳрати, обрўси, фойдасини кўзлаб қилинаётган ҳатти-ҳаракатларни ахлоқий деб обрўси, фойдасини кўзлаб қилинаётган ҳатти-ҳаракатларни ахлоқий деб бўлмайди. Ҳатти-ҳаракатларнинг ахлоқийлик даражаси онглилик, бўлмайди. Ҳатти-ҳаракатларнинг ахлоқийлик даражаси онглилик, самимийлик, беғаразлик, иҳтиёрийлик, эркин танлаши билан ахлоқий самимийлик, беғаразлик, иҳтиёрийлик, эркин танлаши билан ахлоқий қийматга эгадир.қийматга эгадир.  Шаҳснинг ҳулқида унинг ўз-ўзини англаши, мавжуд ижтимоий Шаҳснинг ҳулқида унинг ўз-ўзини англаши, мавжуд ижтимоий муҳитининг ахлоқий талаблари ҳақида тасаввурга эга бўлиши ҳам муҳитининг ахлоқий талаблари ҳақида тасаввурга эга бўлиши ҳам муҳимдир. Бироқ ҳулқ нормалари ҳақидаги тасаввурлар, билимлар муҳимдир. Бироқ ҳулқ нормалари ҳақидаги тасаввурлар, билимлар билангина кишилар ҳуш ахлоқли бўлиб қолавермайди. Ахлоқ кодексини билангина кишилар ҳуш ахлоқли бўлиб қолавермайди. Ахлоқ кодексини ёдлаш билан иш битмайди, балки шу ҳулқ қоидаларини чинлигига, ёдлаш билан иш битмайди, балки шу ҳулқ қоидаларини чинлигига, зарурлигига чуқур ишонч бўлиш керакки, улар кишиларнинг фаолиятида, зарурлигига чуқур ишонч бўлиш керакки, улар кишиларнинг фаолиятида, ҳатти-ҳаракатида ўзининг амалий ифодасини топмоғи лозим. Ҳатто «Киши ҳатти-ҳаракатида ўзининг амалий ифодасини топмоғи лозим. Ҳатто «Киши бирон яҳши ахлоқий ҳатти-ҳаракатни қилиш билан, - дея тўғри бирон яҳши ахлоқий ҳатти-ҳаракатни қилиш билан, - дея тўғри таъкидлаган эди Гегел, - у ҳали фазилатли ҳулқ воситаси унинг таъкидлаган эди Гегел, - у ҳали фазилатли ҳулқ воситаси унинг ҳарактеридаги доимий белгига айланган чоғдагина фазилатли бўла ҳарактеридаги доимий белгига айланган чоғдагина фазилатли бўла олади». Ахлоқий ҳулқнинг ҳақиқий асоси билимлар билан киши маънавий олади». Ахлоқий ҳулқнинг ҳақиқий асоси билимлар билан киши маънавий ишончининг қўшилиб кетишида ва уларнинг ҳатти-ҳаракатларида амалга ишончининг қўшилиб кетишида ва уларнинг ҳатти-ҳаракатларида амалга ошувидадир.ошувидадир.  Шундай қилиб, ҳар қандай ҳатти-ҳаракат ҳулқ ва фаолият ахлоқий Шундай қилиб, ҳар қандай ҳатти-ҳаракат ҳулқ ва фаолият ахлоқий бўлавермайди. Ахлоқий практика деганимизда шаҳснинг бошқа кишиларга бўлавермайди. Ахлоқий практика деганимизда шаҳснинг бошқа кишиларга www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 муайян муносабати ифода қилинадиган ҳатти-ҳаракатлар ва ҳулқ кўзда муайян муносабати ифода қилинадиган ҳатти-ҳаракатлар ва ҳулқ кўзда тутилади. Бунда албатта шаҳсда ижтимоий ва шаҳсий манфаатлар тутилади. Бунда албатта шаҳсда ижтимоий ва шаҳсий манфаатлар уйғунлиги, жамиятга онгли муносабатда бўлиши, ҳулқида ахлоқий мотив уйғунлиги, жамиятга онгли муносабатда бўлиши, ҳулқида ахлоқий мотив ва ниҳоят ахлоқий ҳатти-ҳаракатнинг заминида маълум даражада ва ниҳоят ахлоқий ҳатти-ҳаракатнинг заминида маълум даражада эркинлик, танлаш эркинлиги бўлиши лозим. Қисқаси ахлоқий практика эркинлик, танлаш эркинлиги бўлиши лозим. Қисқаси ахлоқий практика онглилик, ижтимоийлик ва фуқороликнинг энг олий ифода мезонидир. Бу онглилик, ижтимоийлик ва фуқороликнинг энг олий ифода мезонидир. Бу талаблар бўлмаса, умуман, ахлоқий практиканинг бўлиши мумкин эмас. талаблар бўлмаса, умуман, ахлоқий практиканинг бўлиши мумкин эмас. «Бозор иқтисодиётига ўтиш босқичида ўғрилик, пораҳўрлик, муттаҳамлик «Бозор иқтисодиётига ўтиш босқичида ўғрилик, пораҳўрлик, муттаҳамлик ва бошқа ғайри ахлоқий кирдикорлар билан боғлиқ бўлган турли ва бошқа ғайри ахлоқий кирдикорлар билан боғлиқ бўлган турли муаммолар келиб чиқиши мумкинлиги равшан, - дейди Президентимиз муаммолар келиб чиқиши мумкинлиги равшан, - дейди Президентимиз И.Каримов, - аммо бу иллатлар айрим кишиларнинг маънавий И.Каримов, - аммо бу иллатлар айрим кишиларнинг маънавий қашшоқлиги, жамият тақдирига бефарқлиги оқибатидир»қашшоқлиги, жамият тақдирига бефарқлиги оқибатидир» [1][1] ..   3-савол.3-савол. Ахлоқнинг учинчи элементи ахлоқий муносабатлардир. Ахлоқнинг учинчи элементи ахлоқий муносабатлардир. Ахлоқий муносабатлар – ижтимоий муносабатларнинг таркибий қисмидир. Ахлоқий муносабатлар – ижтимоий муносабатларнинг таркибий қисмидир. Ижтимоий муносабатларнинг ҳар қандай тури сингари, ахлоқий Ижтимоий муносабатларнинг ҳар қандай тури сингари, ахлоқий муносабатлар ҳам ахлоқ нормалари билан чекланган, шаҳс ва жамият, муносабатлар ҳам ахлоқ нормалари билан чекланган, шаҳс ва жамият, кишилар ўртасида алоқалар, боғланишлар тарзида мавжуд. Шунга асосан кишилар ўртасида алоқалар, боғланишлар тарзида мавжуд. Шунга асосан ахлоқий муносабатлар ўз шаклига кўра эпизодлик яъни ҳалокатга учраган ахлоқий муносабатлар ўз шаклига кўра эпизодлик яъни ҳалокатга учраган одамга ёрдам кўрсатиш ва турғун. Яъни оила, жамоа, гуруҳ, маҳалладаги одамга ёрдам кўрсатиш ва турғун. Яъни оила, жамоа, гуруҳ, маҳалладаги одамлар билан бўлган муносабатлар турларига бўлинади. Аммо ахлоқий одамлар билан бўлган муносабатлар турларига бўлинади. Аммо ахлоқий муносабатлар – бу фақат алоқалар, боғланишлардангина иборат бўлмай, муносабатлар – бу фақат алоқалар, боғланишлардангина иборат бўлмай, айни пайтда норматив асосга эга бўлган ўзаро таъсирни кишининг бошқа айни пайтда норматив асосга эга бўлган ўзаро таъсирни кишининг бошқа одамлар жамият олдидаги бурчларини ҳам ўз ичига олади.одамлар жамият олдидаги бурчларини ҳам ўз ичига олади.  [1][1] Каримов И. Узбекистон иктисодий ислохатларни чукурлаштириш Каримов И. Узбекистон иктисодий ислохатларни чукурлаштириш йулида. –Т.: Узбекистон, 1995. 148-б.йулида. –Т.: Узбекистон, 1995. 148-б. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Ахлоқий муносабатлар, одатда дастлаб стиҳияли, моддий муносабатлар Ахлоқий муносабатлар, одатда дастлаб стиҳияли, моддий муносабатлар асосида шакллана бошлайди. Сўнгра эса тараққий қилиб моддий асосида шакллана бошлайди. Сўнгра эса тараққий қилиб моддий муносабатлардан ажралиб чиқиб, мафкуравий, ғоявий, маънавий муносабатлардан ажралиб чиқиб, мафкуравий, ғоявий, маънавий муносабатлар соҳасига кира боради. Ахлоқий муносабатлар кишиларнинг муносабатлар соҳасига кира боради. Ахлоқий муносабатлар кишиларнинг иродасидан ташқари пайдо бўлиб, ахлоқ нормаларининг қарор топиши, иродасидан ташқари пайдо бўлиб, ахлоқ нормаларининг қарор топиши, жамоатчилик томонидан қўллаб-қувватланиши жараёнида, албатта, жамоатчилик томонидан қўллаб-қувватланиши жараёнида, албатта, кишилар онги орқали ўтади.кишилар онги орқали ўтади.  Ахлоқий муносабатлар ўз мазмунига кўра ё бошқарув ёки қўриқлов Ахлоқий муносабатлар ўз мазмунига кўра ё бошқарув ёки қўриқлов вазифаларини бажаради. Бошқарувчи ахлоқий муносабатлар муайян вазифаларини бажаради. Бошқарувчи ахлоқий муносабатлар муайян жамиятнинг нормалари талабларига мувофиқ ҳолда юзага келади, улар жамиятнинг нормалари талабларига мувофиқ ҳолда юзага келади, улар мажбурийлик вазифаларига даҳлдордир. Қўриқловчи ахлоқий муносабатлар мажбурийлик вазифаларига даҳлдордир. Қўриқловчи ахлоқий муносабатлар шу нормаларни бузувчи ҳатти-ҳаракатлар юз бериши натижасида пайдо шу нормаларни бузувчи ҳатти-ҳаракатлар юз бериши натижасида пайдо бўлади ва ижтимоий таъсир чораларини амалга оширишни таъминлайди. бўлади ва ижтимоий таъсир чораларини амалга оширишни таъминлайди. Демак, ахлоқий муносабатларнинг субъекти якка шаҳслар, гуруҳлар, оила, Демак, ахлоқий муносабатларнинг субъекти якка шаҳслар, гуруҳлар, оила, жамоа, давлатлар ва ҳ.к. бўлсин барибир ҳамиша одамлардир. Фақат жамоа, давлатлар ва ҳ.к. бўлсин барибир ҳамиша одамлардир. Фақат одамлар ва ижтимоий ҳодисаларгина эмас, балки табиат ва унинг одамлар ва ижтимоий ҳодисаларгина эмас, балки табиат ва унинг элементлари ҳам ахлоқий муносабаталарнинг объекти бўла олади.элементлари ҳам ахлоқий муносабаталарнинг объекти бўла олади.  Ахлоқий муносабатлар ижтимоий муносабатларнинг бошқа турларидан Ахлоқий муносабатлар ижтимоий муносабатларнинг бошқа турларидан фарқ қилиб, ҳамиша ва ҳамма жойда ахлоқий фарқ қилиб, ҳамиша ва ҳамма жойда ахлоқий www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 кўриниб туради. Улар ахлоқий фаолият, ҳулқ, ҳатти-ҳаракатларда, кўриниб туради. Улар ахлоқий фаолият, ҳулқ, ҳатти-ҳаракатларда, атрофдаги ижтимоий борлиққа нисбатан ахлоқий таъсир кўрсатишда атрофдаги ижтимоий борлиққа нисбатан ахлоқий таъсир кўрсатишда юзага келади. Ахлоқий муносабатларнинг баҳоловчи ҳарактери билан юзага келади. Ахлоқий муносабатларнинг баҳоловчи ҳарактери билан бирга императив, йўналтирувчи ҳарактерга эгалиги ҳам унинг ўзига бирга императив, йўналтирувчи ҳарактерга эгалиги ҳам унинг ўзига ҳос белгисидир. Ахлоқий муносабатларда, кишиларнинг фаолияти ва ҳос белгисидир. Ахлоқий муносабатларда, кишиларнинг фаолияти ва ҳатти-ҳаракатлари, улар муносабатларининг ахлоқий-амалий ифодаси ҳатти-ҳаракатлари, улар муносабатларининг ахлоқий-амалий ифодаси сифатида асосий ўрин тутади. Айни пайтда ахлоқий муносабатлар сифатида асосий ўрин тутади. Айни пайтда ахлоқий муносабатлар бошқа ҳамма ижтимоий муносабатлар сингари мустақилдир.бошқа ҳамма ижтимоий муносабатлар сингари мустақилдир.  Шундай қилиб, ахлоқий муносабатлар ахлоқнинг элементи Шундай қилиб, ахлоқий муносабатлар ахлоқнинг элементи сифатида, бирлигидан, ижтимоий муносабатларнинг бошқа турлари сифатида, бирлигидан, ижтимоий муносабатларнинг бошқа турлари билан, иккинчидан, мураккаб бир бутунликни ташкил этадиган билан, иккинчидан, мураккаб бир бутунликни ташкил этадиган ахлоқнинг бошқа элементлари билан чамбарчас боғлиқ. Ахлоқнинг ахлоқнинг бошқа элементлари билан чамбарчас боғлиқ. Ахлоқнинг элементлари ахлоқий онг, ахлоқий амалиёт, ахлоқий муносабатлар элементлари ахлоқий онг, ахлоқий амалиёт, ахлоқий муносабатлар ахлоқнинг элементлари сифатида бир-бирлари билан чирмашиб ахлоқнинг элементлари сифатида бир-бирлари билан чирмашиб кетади.кетади.  Масалан, ахлоқий фаолият ва ахлоқий муносабатлар ижтимоий Масалан, ахлоқий фаолият ва ахлоқий муносабатлар ижтимоий ҳаётнинг ўзига ҳос томонлари сифатида ахлоқий онг предметидир. ҳаётнинг ўзига ҳос томонлари сифатида ахлоқий онг предметидир. Ахлоқий фаолият киши томонидан ўз амалиётининг мазмуни ва Ахлоқий фаолият киши томонидан ўз амалиётининг мазмуни ва мақсадларини ахлоқий жиҳатдан англаши туфайли юзага келади. мақсадларини ахлоқий жиҳатдан англаши туфайли юзага келади. Ахлоқий муносабатларнинг кишилар фаолиятини тартибга солувчи Ахлоқий муносабатларнинг кишилар фаолиятини тартибга солувчи бошқа усуллардан ажратиб олиш қийин бўлганда ахлоқий онг, бошқа усуллардан ажратиб олиш қийин бўлганда ахлоқий онг, ёрдамга келади. Ўз навбатида, ахлоқий муносабатлар ҳулқнинг ёрдамга келади. Ўз навбатида, ахлоқий муносабатлар ҳулқнинг ахлоқий шарт-шароит ва аҳамияти нуқтаи назаридан олинган ахлоқий шарт-шароит ва аҳамияти нуқтаи назаридан олинган кўринишларидан бошқа нарса эмас. Ахлоқий муносабатлар кўринишларидан бошқа нарса эмас. Ахлоқий муносабатлар нормаларни қўллаб-қувватлаш ва ижро этишнинг ижтимоий нормаларни қўллаб-қувватлаш ва ижро этишнинг ижтимоий меҳанизми бўлиб, ҳамиша нормаларни меҳанизми бўлиб, ҳамиша нормаларни www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• шакллантириш, ривожлантириш, сақлаш ва кейинги авлодларга қолдириш жараёнларини мужассамлантирган бўлади. Ахлоқий нормаларнинг таъсирчанлиги ҳаётбаҳш кучининг мезони ахлоқий муносабатларнинг ифодасидир. Ахлоқ нормалари ўз натижалари – ахлоқий муносабатлардан ташқари мавжуд бўлганда эди, ўзининг ижтимоий аҳамиятини йўқотган бўлар эди. Шундай қилиб, ахлоқнинг барча томонлари бир-бирини тақозо этади ва бир-бирини белгилайди. • Аммо ахлоқнинг барча томонларининг мустаҳкам бўлиши улардаги фарқларни, зиддиятларни ҳам йўққа чиқармайди. Масалан, ахлоқий муносабатлар ахлоқий онг синовдан ўтказган ҳулқ нормаларининг амалиётда мустаҳкамланиш шакли бўлиб, мавжуд ҳодиса тариқасида намоён бўлади. Ахлоқий онг эса фақатгина мавжуд ахлоқий ҳодисаларнигина эмас, балки лозим бўлган ҳодисаларни ҳам ифодалайди. Ҳудди шу сабабли улар бир-бирига мос келмайди, зиддиятли бўлади. Зиддиятлар айниқса, ижтимоий бир тузумдан иккинчисига ўтиш даврида кескин тус олиши мумкин. • Ахлоқнинг таркибий қисмларини таҳлил қилгандан сўнг унга қуйидагича таъриф бериш мумкин. Ахлоқ - тарихан вужудга келган ижтимоий ҳодиса бўлиб, киши ҳулқини бошқариш вазифасини бажарадиган, бир-бирини тақозо этадиган ва белгилайдиган элементлар ахлоқий онг, ахлоқий амалиёт ва ахлоқий муносабатларнинг мураккаб бирлигидир. • Ахлоқ «ўз-ўзидан» ҳаракатлантирувчи система сифатида маънавий ҳаётнинг энг муҳим ва кенг соҳаси бўлиб функционал ҳусусиятга эга. Унинг www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

барча функцияларидаги мураккаб диалектик ўзаро алоқадорликка қараб барча функцияларидаги мураккаб диалектик ўзаро алоқадорликка қараб спецификаси ва ролини белгилаш мумкин. Одатда ахлоқнинг умумий спецификаси ва ролини белгилаш мумкин. Одатда ахлоқнинг умумий функциялари: функциялари: тартибга солиштартибга солиш (бошқарув), стимул, баҳолаш, (бошқарув), стимул, баҳолаш, билиш, билиш, тарбиялаштарбиялаш функцияларидан иборат деб ҳисобланади. Амалда эса уларнинг функцияларидан иборат деб ҳисобланади. Амалда эса уларнинг барчаси бир-бирини тўлдиради ва бир-бирига ўтиб туради, бири бошқаси барчаси бир-бирини тўлдиради ва бир-бирига ўтиб туради, бири бошқаси орқали (кетма-кет) амалга ошади. Бир-бирини тўлдиришда улар ахлоқнинг орқали (кетма-кет) амалга ошади. Бир-бирини тўлдиришда улар ахлоқнинг шаҳсий ва ижтимоий манфаатларнинг мослашувини ва шу асосда жамият шаҳсий ва ижтимоий манфаатларнинг мослашувини ва шу асосда жамият мавжудлиги ва ривожланишининг зарурий шарти бўлган тартиб-интизомга мавжудлиги ва ривожланишининг зарурий шарти бўлган тартиб-интизомга риоя қилишни ифодалайди.риоя қилишни ифодалайди. Ахлоқнинг бошқарув (тартибга солиш) функцияси бошқа функцияларни Ахлоқнинг бошқарув (тартибга солиш) функцияси бошқа функцияларни энг кўп даражада ўзига бўйсиндирилади ва уюштиради. Ахлоқ фақатгина энг кўп даражада ўзига бўйсиндирилади ва уюштиради. Ахлоқ фақатгина йўл-йўриқ, кўрсатма бериб қолмайди, у шаҳсни маълум ҳатти-ҳаракатга йўл-йўриқ, кўрсатма бериб қолмайди, у шаҳсни маълум ҳатти-ҳаракатга йўллайди, айрим ҳолларда қатъий буйруқ беради. Шу билан ахлоқни йўллайди, айрим ҳолларда қатъий буйруқ беради. Шу билан ахлоқни тартибга солиш функцияси ахлоқий талаблар, ҳулқ намуналарини ишлаб тартибга солиш функцияси ахлоқий талаблар, ҳулқ намуналарини ишлаб чиқади.чиқади. Ахлоқни баҳолов функцияси биринчи навбатда ана шу тақдим этилган Ахлоқни баҳолов функцияси биринчи навбатда ана шу тақдим этилган намуналарга кишиларни риоя қилиши учун ижтимоий назоратга намуналарга кишиларни риоя қилиши учун ижтимоий назоратга йўналтирилади. Баҳолаш – ахлоқни таъсирчанлигини оширади. Баҳолаш йўналтирилади. Баҳолаш – ахлоқни таъсирчанлигини оширади. Баҳолаш бўлмаса, ахлоқли бўлиши мумкин эмас. Агар эстетик, баҳоловнинг асоси бўлмаса, ахлоқли бўлиши мумкин эмас. Агар эстетик, баҳоловнинг асоси гўзаллик ва ҳунуклик, ҳуқуқий баҳоловнинг асоси - қонуний ёки гўзаллик ва ҳунуклик, ҳуқуқий баҳоловнинг асоси - қонуний ёки қонунсизлик бўлса, ахлоқий баҳолов эса ҳамиша яҳшилик ва ёмонлик қонунсизлик бўлса, ахлоқий баҳолов эса ҳамиша яҳшилик ва ёмонлик негизида кўрилади.негизида кўрилади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Ахлоқнинг билиш функцияси ижтимоий муносабатларни қонуний тарзда Ахлоқнинг билиш функцияси ижтимоий муносабатларни қонуний тарзда эмас, балки жамиятни талаблари ва шаҳс манфаатлари акс этган муайян эмас, балки жамиятни талаблари ва шаҳс манфаатлари акс этган муайян мақсадлар, ғоялар, тасаввурлар, орзу-умидлар, ҳоҳишлар тарзида акс мақсадлар, ғоялар, тасаввурлар, орзу-умидлар, ҳоҳишлар тарзида акс эттиради. Ахлоқий онг кишининг ҳулқини норма ва принциплар орқали эттиради. Ахлоқий онг кишининг ҳулқини норма ва принциплар орқали кишини ўзаро ва уларни жамиятга бўлган муносабатини тартибга солади. кишини ўзаро ва уларни жамиятга бўлган муносабатини тартибга солади. Ахлоқда воқелик нақадар тўғри акс этса, ахлоқий факторлар шу қадар Ахлоқда воқелик нақадар тўғри акс этса, ахлоқий факторлар шу қадар сафарбарлик аҳамиятига эга бўлади, оммавий қаҳрамонлик, жанговар ва сафарбарлик аҳамиятига эга бўлади, оммавий қаҳрамонлик, жанговар ва меҳнат зафарларини манбаи билан ахлоқий ташаббуси пайдо қилади. меҳнат зафарларини манбаи билан ахлоқий ташаббуси пайдо қилади.  Жамият ҳаётида ахлоқни тутган ўрни ниҳоятда катта. Бироқ у ўз-ўзидан Жамият ҳаётида ахлоқни тутган ўрни ниҳоятда катта. Бироқ у ўз-ўзидан рўёбга чиқмайди. Ґар қандай ғояларни воқе қилмоқ учун одамларни амалий рўёбга чиқмайди. Ґар қандай ғояларни воқе қилмоқ учун одамларни амалий куч-қудратлари зарур, ахлоқий тарбия зарур. Тарбия кишининг маънавий куч-қудратлари зарур, ахлоқий тарбия зарур. Тарбия кишининг маънавий қиёфаси, унинг иродаси ўз-ўзини англаши, ҳарактерини шаклланишида қиёфаси, унинг иродаси ўз-ўзини англаши, ҳарактерини шаклланишида катта аҳамиятга эга, кишининг маънавий қиёфасида ахлоқий фазилатларни катта аҳамиятга эга, кишининг маънавий қиёфасида ахлоқий фазилатларни яратади, идеал мотивлар тариқасида маънавий рағбат намоён бўлади.яратади, идеал мотивлар тариқасида маънавий рағбат намоён бўлади.  Юқорида кўрсатиб ўтилган ахлоқ функциялари турли тарихий шароитда Юқорида кўрсатиб ўтилган ахлоқ функциялари турли тарихий шароитда турлича амалга оширилган. Аммо ахлоқнинг асосий, яъни шаҳснинг турлича амалга оширилган. Аммо ахлоқнинг асосий, яъни шаҳснинг жамиятга интилиши, муносабати, ҳизмати барча босқичларда ҳам ўзгармай жамиятга интилиши, муносабати, ҳизмати барча босқичларда ҳам ўзгармай сақланиб қолаверади. Шунингдек, ахлоқнинг жамият манфаатларига, сақланиб қолаверади. Шунингдек, ахлоқнинг жамият манфаатларига, ижтимоий тараққиёт эҳтиёжларига ҳизмат қилишдан иборат вазифаси ҳам, ижтимоий тараққиёт эҳтиёжларига ҳизмат қилишдан иборат вазифаси ҳам, аслида ўзгармайди. Шу сабабли ахлоқнинг аҳамиятига қараб, жамият аслида ўзгармайди. Шу сабабли ахлоқнинг аҳамиятига қараб, жамият тараққиётига таъсир этишига қараб соҳталиги ёки ҳақиқийлиги тўғрисида тараққиётига таъсир этишига қараб соҳталиги ёки ҳақиқийлиги тўғрисида ҳукм юритамиз. ҳукм юритамиз.  Ахлоқ ижтимоий тараққиёт маҳсули бўлганлиги сабабли узлуксиз Ахлоқ ижтимоий тараққиёт маҳсули бўлганлиги сабабли узлуксиз ўзгариб борадиган ижтимоий ҳаёт таъсир кўрсатиб туради, яъни тарихий ўзгариб борадиган ижтимоий ҳаёт таъсир кўрсатиб туради, яъни тарихий ҳарактерга эга. Ґозир давр ўзгарди, шу сабабли ахлоқий ҳодисаларга бўлган ҳарактерга эга. Ґозир давр ўзгарди, шу сабабли ахлоқий ҳодисаларга бўлган муносабатимиз ҳам ўзгарди. Ахлоқдаги умуминсоний моментлар, муносабатимиз ҳам ўзгарди. Ахлоқдаги умуминсоний моментлар, умуминсоний умуминсоний www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 ахлоқ нормаларига, миллий ҳусусиятларига, тадбиркорлик, ишбилармонлик ахлоқ нормаларига, миллий ҳусусиятларига, тадбиркорлик, ишбилармонлик кўринишларига катта эътибор берилмоқда. Ґамма томонларда, шунингдек, кўринишларига катта эътибор берилмоқда. Ґамма томонларда, шунингдек, ҳозирги бозор иқтисодига асосланган мустақиллик ва демократик ҳозирги бозор иқтисодига асосланган мустақиллик ва демократик тараққиёт йўлидан бораётган Ўзбекистон жумҳуриятимизда ҳам қўрқоқлик, тараққиёт йўлидан бораётган Ўзбекистон жумҳуриятимизда ҳам қўрқоқлик, ўғрилик, катталарга ҳурматсизликни қоралаганлар ва қоралайдилар; ўғрилик, катталарга ҳурматсизликни қоралаганлар ва қоралайдилар; жисмонан ожизларга, аёлларга қўл кўтарганларга, ота-оналик ёки жисмонан ожизларга, аёлларга қўл кўтарганларга, ота-оналик ёки фарзандлик бурчини унутганларга ва шу каби бошқа қилиқларга нафрат фарзандлик бурчини унутганларга ва шу каби бошқа қилиқларга нафрат билан қараганлар ва қарайдилар деб ўйлайман. Ґамма даврларда жасурлик, билан қараганлар ва қарайдилар деб ўйлайман. Ґамма даврларда жасурлик, камтарлик, ҳиммат, меҳмондўстлик, беморларга ёрдам кўрсатиш ва камтарлик, ҳиммат, меҳмондўстлик, беморларга ёрдам кўрсатиш ва бошқалар қандай қилиб бўлса ҳам рағбатлантирилган ва ҳозир ҳам шундай бошқалар қандай қилиб бўлса ҳам рағбатлантирилган ва ҳозир ҳам шундай бўлиши лозимдир. Бу нормалар оддий ва умуминсоний ҳарактерга эга, бўлиши лозимдир. Бу нормалар оддий ва умуминсоний ҳарактерга эга, ҳамманинг манфаатини ифодалайди. «Оддий», «элементар» сўзлари ҳамманинг манфаатини ифодалайди. «Оддий», «элементар» сўзлари уларнинг аҳамиятини эмас, фақат уларнинг ўз-ўзидан ойдинлигини уларнинг аҳамиятини эмас, фақат уларнинг ўз-ўзидан ойдинлигини билдиради, ҳолос. Ахлоқдаги умуминсонийлик, миллийлик қотиб қолган билдиради, ҳолос. Ахлоқдаги умуминсонийлик, миллийлик қотиб қолган қоидаларнинг оддий йиғиндиси эмас, унинг мазмуни ҳамиша маълум қоидаларнинг оддий йиғиндиси эмас, унинг мазмуни ҳамиша маълум ижтимоий гуруҳларнинг талаблари, конкрет даврнинг чегаралари билан ижтимоий гуруҳларнинг талаблари, конкрет даврнинг чегаралари билан мустаҳкамланиб, ривожланиб боради.мустаҳкамланиб, ривожланиб боради.  Шундай қилиб, ахлоқ умуминсонийлик ва миллийлик элементлари Шундай қилиб, ахлоқ умуминсонийлик ва миллийлик элементлари бўлган ижтимоий ҳодиса ҳамда маънавият соҳасидир; ахлоқ реал ҳаётни акс бўлган ижтимоий ҳодиса ҳамда маънавият соҳасидир; ахлоқ реал ҳаётни акс эттириш, баҳолаш шакли ва уни ўзгартириш воситасидир. У «ўз-ўзидан» эттириш, баҳолаш шакли ва уни ўзгартириш воситасидир. У «ўз-ўзидан» ҳаракатланадиган, ўзига ҳос қонунлар билан тараққий этадиган нисбатан ҳаракатланадиган, ўзига ҳос қонунлар билан тараққий этадиган нисбатан автоном система бўлиб, айни пайтда ахлоқ доирасига кирмайдиган автоном система бўлиб, айни пайтда ахлоқ доирасига кирмайдиган факторларнинг таъсирига учрайди. Ниҳоят ахлоқ ҳам, одамлар ўртасидаги факторларнинг таъсирига учрайди. Ниҳоят ахлоқ ҳам, одамлар ўртасидаги ўзига ҳос алоқа воситаси, ҳам эмоционал ҳиссий куч-ғайратнинг қудратли ўзига ҳос алоқа воситаси, ҳам эмоционал ҳиссий куч-ғайратнинг қудратли манбаи, ҳам шаҳсни тарбиялашнинг доимий воситасидир.манбаи, ҳам шаҳсни тарбиялашнинг доимий воситасидир. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 4-савол.4-савол. Ахлоқ ва сиёсат.Ахлоқ ва сиёсат. Кишилардаги ахлоқий сифатларнинг Кишилардаги ахлоқий сифатларнинг шаклланишига жамиятнинг иқтисодий структурасини ташкил этадиган шаклланишига жамиятнинг иқтисодий структурасини ташкил этадиган ижтимоий муносабатларинигина эмас, балки унга, ҳусусан, сиёсат таъсир ижтимоий муносабатларинигина эмас, балки унга, ҳусусан, сиёсат таъсир кўрсатади. Сиёсат миллатлар, ҳалқлар, давлатлар ўртасидаги кўрсатади. Сиёсат миллатлар, ҳалқлар, давлатлар ўртасидаги муносабатларни акс эттиради, кишиларнинг барча мафкуравий тасаввур ва муносабатларни акс эттиради, кишиларнинг барча мафкуравий тасаввур ва тушунчаларига сингиб боради, кишилар амал қиладиган ахлоқ тушунчаларига сингиб боради, кишилар амал қиладиган ахлоқ принциплари, норма ва қоидаларининг таъсирчанлигини орттиради. принциплари, норма ва қоидаларининг таъсирчанлигини орттиради. Г.В.Плеҳанов ёзган эди: «Ахлоқнинг тартиб-қоидалари, барча ижтимоий Г.В.Плеҳанов ёзган эди: «Ахлоқнинг тартиб-қоидалари, барча ижтимоий муносабатларнинг мажмуи маъносида сиёсий мавжудот бўлганлиги учун муносабатларнинг мажмуи маъносида сиёсий мавжудот бўлганлиги учун ҳам ахлоқли мавжудотдир».ҳам ахлоқли мавжудотдир».  Сиёсат ахлоқий қарашларнинг мазмунини маълум бир шаклларга Сиёсат ахлоқий қарашларнинг мазмунини маълум бир шаклларга солади, уларнинг ривожланишига йўналиш беради. Ахлоқ эса ижтимоий солади, уларнинг ривожланишига йўналиш беради. Ахлоқ эса ижтимоий онгнинг шаклларидан бири сифатида ижтимоий тараққиётни онгнинг шаклларидан бири сифатида ижтимоий тараққиётни тезлаштирувчи ёки унга тўсиқ бўлувчи ўзига ҳос куч сифатида сиёсатга тезлаштирувчи ёки унга тўсиқ бўлувчи ўзига ҳос куч сифатида сиёсатга таъсир кўрсатади. Ўз даврида ҳокимиятга интилган гуруҳлар ҳам сиёсий таъсир кўрсатади. Ўз даврида ҳокимиятга интилган гуруҳлар ҳам сиёсий курашда қулай келганда ахлоқий омилдан яҳшигина фойдаланади.курашда қулай келганда ахлоқий омилдан яҳшигина фойдаланади.  Ваҳоланки, ижтимоий онгнинг бу икки формаси жамият ҳаётида, Ваҳоланки, ижтимоий онгнинг бу икки формаси жамият ҳаётида, тараққиётида муҳим аҳамият касб этади. Сиёсат ва ахлоқ ўзаро боғланган тараққиётида муҳим аҳамият касб этади. Сиёсат ва ахлоқ ўзаро боғланган ва ўзаро бир-бирига таъсир кўрсатади, ахлоқ жамиятнинг сиёсий ва ўзаро бир-бирига таъсир кўрсатади, ахлоқ жамиятнинг сиёсий идеалларини мустаҳкамлаш учун ахлоқий қўллаб-қувватлашга муҳтождир.идеалларини мустаҳкамлаш учун ахлоқий қўллаб-қувватлашга муҳтождир.  «Ҳалқимизнинг асрлар оша яшаб келган анъаналари, урф-одатлари, «Ҳалқимизнинг асрлар оша яшаб келган анъаналари, урф-одатлари, тили ва руҳи негизида қурилган миллий мустақиллик мафкураси тили ва руҳи негизида қурилган миллий мустақиллик мафкураси умуминсоний умуминсоний www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 қадриятлар билан маҳкам уйғунлашган ҳолда келажакда ишонч қадриятлар билан маҳкам уйғунлашган ҳолда келажакда ишонч туйғусини одамлар қалби ва онгига етказиш, уларни Ватанга муҳаббат, туйғусини одамлар қалби ва онгига етказиш, уларни Ватанга муҳаббат, инсонпарварлик руҳида тарбиялаши, ҳалолликни, мардлик ва сабр-инсонпарварлик руҳида тарбиялаши, ҳалолликни, мардлик ва сабр- бардошликни, адолат туйғусини, билим ва маърифатга интилишни бардошликни, адолат туйғусини, билим ва маърифатга интилишни тарбиялаш йўлида ҳизмат қилмоғи лозим»тарбиялаш йўлида ҳизмат қилмоғи лозим» [1][1] , - деб таъкидлайди , - деб таъкидлайди Президентимиз И.Каримов. Демак, бозор иқтисодига асосланган Президентимиз И.Каримов. Демак, бозор иқтисодига асосланган сиёсатимиз ҳам умуминсоний ахлоқий қадриятларга муҳтождир.сиёсатимиз ҳам умуминсоний ахлоқий қадриятларга муҳтождир.  Ахлоқ ва ҳуқуқ.Ахлоқ ва ҳуқуқ. Ахлоқ ва ҳуқуқнинг ўзаро таъсири масалалари Ахлоқ ва ҳуқуқнинг ўзаро таъсири масалалари ўтмишдаги ва ҳозирги этик системаларнинг қисми бўлиб келган ва ўтмишдаги ва ҳозирги этик системаларнинг қисми бўлиб келган ва шундай бўлиб қолмоқда. Қадимги файласуфлар Суқрот, Афлотун, Арасту шундай бўлиб қолмоқда. Қадимги файласуфлар Суқрот, Афлотун, Арасту ҳуқуқий мафкурани ишлаб чиқиш жараёнида этикани қонунчилик билан ҳуқуқий мафкурани ишлаб чиқиш жараёнида этикани қонунчилик билан боғлашга ҳаракат қилганлар.боғлашга ҳаракат қилганлар.  Немис классик фалсафасининг намояндалари И.Кант билан Гегел Немис классик фалсафасининг намояндалари И.Кант билан Гегел ҳуқуқ билан ахлоқ ўртасидаги боғланишни аниқлашга уриниб кўрди. ҳуқуқ билан ахлоқ ўртасидаги боғланишни аниқлашга уриниб кўрди. И.Кант бу боғланишни ахлоқни қонунчиликка бўйсундириш орқали И.Кант бу боғланишни ахлоқни қонунчиликка бўйсундириш орқали амалга оширишга интилади. Гегел эса ахлоқ ва ҳуқуқнинг ўзаро таъсири амалга оширишга интилади. Гегел эса ахлоқ ва ҳуқуқнинг ўзаро таъсири бирлигида инсон эркининг бўлиши сифатида олиб қаради. У Кант бирлигида инсон эркининг бўлиши сифатида олиб қаради. У Кант сингари ахлоқ билан ҳуқуқ ўртасидаги тафавутни ахлоқда ҳеч қандай сингари ахлоқ билан ҳуқуқ ўртасидаги тафавутни ахлоқда ҳеч қандай ташқи мажбуриятликни талаб қилмаслигида, деб билди. Гегел ташқи мажбуриятликни талаб қилмаслигида, деб билди. Гегел диалектик сифатида ҳуқуқийлик ва ахлоқийлик ўз-ўзига мустақил диалектик сифатида ҳуқуқийлик ва ахлоқийлик ўз-ўзига мустақил мавжуд бўла олмайди, деб ҳисоблади.мавжуд бўла олмайди, деб ҳисоблади.  [1][1] Каримов И. Уша асар. 152-бет. Каримов И. Уша асар. 152-бет. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Ґуқуқ ва ахлоқнинг диалектик бирилигини, ўзаро боғлиқлиги ва ўзаро Ґуқуқ ва ахлоқнинг диалектик бирилигини, ўзаро боғлиқлиги ва ўзаро таъсирини, ҳамда уларнинг фарқини, шунингдек, ўзига ҳос ҳусусиятларини таъсирини, ҳамда уларнинг фарқини, шунингдек, ўзига ҳос ҳусусиятларини эътироф этмоқ лозим. Ґуқуқ ва ахлоқ ўртасида ўзаро боғлиқликдаги муҳим эътироф этмоқ лозим. Ґуқуқ ва ахлоқ ўртасида ўзаро боғлиқликдаги муҳим моментлардан бири – уларнинг ўз навбатида иқтисодий муносабатларнинг моментлардан бири – уларнинг ўз навбатида иқтисодий муносабатларнинг мустаҳкамланиши ва ривожланишига таъсир кўрсатишидир. Уларнинг ҳар мустаҳкамланиши ва ривожланишига таъсир кўрсатишидир. Уларнинг ҳар иккиси ҳам кишилар ўртасида ташкил топган моддий ва маънавий иккиси ҳам кишилар ўртасида ташкил топган моддий ва маънавий муносабатларни мустаҳкамлашга, уларнинг ҳулқида бир-бирига, жамоага, муносабатларни мустаҳкамлашга, уларнинг ҳулқида бир-бирига, жамоага, давлатга муносабатларда лозим ва мумкин бўлган нормаларни белгилашга давлатга муносабатларда лозим ва мумкин бўлган нормаларни белгилашга қаратилган. Шу билан бирга ахлоқий ва ҳуқуқий талабнинг қаратилган. Шу билан бирга ахлоқий ва ҳуқуқий талабнинг уларнингбаҳолов-буюрув мазмуни билан ўҳшаб кетади.уларнингбаҳолов-буюрув мазмуни билан ўҳшаб кетади. Ахлоқ ва ҳуқуқнинг умумий белгилари ана шулардан иборат. Аммо Ахлоқ ва ҳуқуқнинг умумий белгилари ана шулардан иборат. Аммо уларнинг фарқи, спецификаси нимадан иборат? уларнинг фарқи, спецификаси нимадан иборат? - Ґуқуқ ва ахлоқ бир-биридан тадбиқ этилиш кўлами ва соҳасининг - Ґуқуқ ва ахлоқ бир-биридан тадбиқ этилиш кўлами ва соҳасининг турлилиги билан ҳам фарқ қилади. Ахлоқий кодекс ҳуқуқий нормалар турлилиги билан ҳам фарқ қилади. Ахлоқий кодекс ҳуқуқий нормалар соҳасига қараганда бойроқ ва кенгроқ.соҳасига қараганда бойроқ ва кенгроқ. - Ахлоқ билан ҳуқуқ нормалари фақат таъсир кўлами билангина эмас, шу - Ахлоқ билан ҳуқуқ нормалари фақат таъсир кўлами билангина эмас, шу билан бирга вужудга келиш усули билан ҳам фарқ қилади.билан бирга вужудга келиш усули билан ҳам фарқ қилади. - Ахлоқ ва ҳуқуқ ўз нормалари, йўриқларини таъминлаш усулига қараб ҳам - Ахлоқ ва ҳуқуқ ўз нормалари, йўриқларини таъминлаш усулига қараб ҳам бир-биридан фарқ қилади. Ґуқуқ қонунга, ахлоқ жамоатчилик фикрига бир-биридан фарқ қилади. Ґуқуқ қонунга, ахлоқ жамоатчилик фикрига таянади.таянади. - Ахлоқ ва ҳуқуқнинг «тақдири» ҳам бир ҳил эмас. Ахлоқ жамиятнинг илк - Ахлоқ ва ҳуқуқнинг «тақдири» ҳам бир ҳил эмас. Ахлоқ жамиятнинг илк босқичларидаёқ пайдо бўлган ва инсоният мавжуд экан, яшайверади. Ґуқуқ босқичларидаёқ пайдо бўлган ва инсоният мавжуд экан, яшайверади. Ґуқуқ www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 эса анча кейин ижтимоий синфларнинг, давлатнинг вужудга келиши билан эса анча кейин ижтимоий синфларнинг, давлатнинг вужудга келиши билан пайдо бўлади.пайдо бўлади.  Ахлоқ ва санъатАхлоқ ва санъат .. Ижтимоий онгнинг барча соҳаси ичида санъат ахлоққа Ижтимоий онгнинг барча соҳаси ичида санъат ахлоққа энг яқин туради. В.Г.Белинский санъат ахлоқнинг синглиси деб, энг яқин туради. В.Г.Белинский санъат ахлоқнинг синглиси деб, Л.Н.Толстой эса этика ва эстетикани «бир шайннинг икки елкаси» деб Л.Н.Толстой эса этика ва эстетикани «бир шайннинг икки елкаси» деб тасодифан айтган эмаслар. Ажлоқда ҳам, санъатда ҳам марказий инъикос тасодифан айтган эмаслар. Ажлоқда ҳам, санъатда ҳам марказий инъикос объекти – инсондир. Ижтимоий онг формаси сифатида уларнинг ҳар объекти – инсондир. Ижтимоий онг формаси сифатида уларнинг ҳар иккиси инсонни унинг ижтимоий муносабатлари билан бирга, унинг иккиси инсонни унинг ижтимоий муносабатлари билан бирга, унинг борлиги ва фаолиятини кенг қамраб акс эттиради. Ахлоқ ва санъатнинг борлиги ва фаолиятини кенг қамраб акс эттиради. Ахлоқ ва санъатнинг ўзаро боғлиқлиги яҳшилик ва гўзаллик ғояларининг бирлиги билан ўзаро боғлиқлиги яҳшилик ва гўзаллик ғояларининг бирлиги билан белгиланади: кишиларнинг ижтимоий-иқтисодий ҳаёт шароитларига белгиланади: кишиларнинг ижтимоий-иқтисодий ҳаёт шароитларига мувофиқ ахлоқий ва эстетик идеал шаклланади. Ижтимоий турмуш ва мувофиқ ахлоқий ва эстетик идеал шаклланади. Ижтимоий турмуш ва инсон фаолияти ана шу идеал нуқтаи назаридан баҳоланади. Бадиий ижод инсон фаолияти ана шу идеал нуқтаи назаридан баҳоланади. Бадиий ижод ва ахлоқ туташ идишларга ўҳшайди, ёмонлик ва адолатсизлик ҳеч қачон ва ахлоқ туташ идишларга ўҳшайди, ёмонлик ва адолатсизлик ҳеч қачон санъат асарини яратган эмас.санъат асарини яратган эмас.  Аммо ахлоқ ва санъатнинг бирлиги билан бирга уларнинг бир-биридан Аммо ахлоқ ва санъатнинг бирлиги билан бирга уларнинг бир-биридан фарқ қиладиган томонлари ҳам бор. Санъат ҳаётни бутун тўлалигича акс фарқ қиладиган томонлари ҳам бор. Санъат ҳаётни бутун тўлалигича акс эттирса, ахлоқ инсоний муносабатларнинг фақат бир томони – ахлоқий эттирса, ахлоқ инсоний муносабатларнинг фақат бир томони – ахлоқий муносабатларнигина ифодалайди. Анъат қамраб оладиган ҳаёт ҳодисалари муносабатларнигина ифодалайди. Анъат қамраб оладиган ҳаёт ҳодисалари доираси ахлоққа қиёс қилиб бўлмас даражада кенгдир. Унки табиат доираси ахлоққа қиёс қилиб бўлмас даражада кенгдир. Унки табиат ҳодисалари ҳам, ижтимоий ҳодисалар ҳам гўзал бўлиши мумкин, яҳшилик ҳодисалари ҳам, ижтимоий ҳодисалар ҳам гўзал бўлиши мумкин, яҳшилик эса фақат ижтимоий муносабатларгагина тааллуқлидир.эса фақат ижтимоий муносабатларгагина тааллуқлидир. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Санъат ҳаётни бадиий шаклда, ҳиссий-конкрет образлар кўринишида акс Санъат ҳаётни бадиий шаклда, ҳиссий-конкрет образлар кўринишида акс эттиради, ахлоқ эса ахлоқий тушунчалар, нормалар, қоидалар шаклида акс эттиради, ахлоқ эса ахлоқий тушунчалар, нормалар, қоидалар шаклида акс эттиради. Агар ахлоқ инсонлар ахлоқий сифатларини шакллантирса, эттиради. Агар ахлоқ инсонлар ахлоқий сифатларини шакллантирса, санъат яҳшилик ва ёмонликни қарама-қарши қўйиб, инсоний фазилатларни санъат яҳшилик ва ёмонликни қарама-қарши қўйиб, инсоний фазилатларни бадиий ифода қилиб кишилар қишиларнинг умумий ахлоқий бадиий ифода қилиб кишилар қишиларнинг умумий ахлоқий соғламлашувига, уларда ўз бурчини ва ҳаётнинг маъносини тушунишда, соғламлашувига, уларда ўз бурчини ва ҳаётнинг маъносини тушунишда, ҳаётга универсал ижодий муносабатда бўлиш малакаларини ҳаётга универсал ижодий муносабатда бўлиш малакаларини ривожлантиришга ёрдам беради.ривожлантиришга ёрдам беради.  Санъат бир пайтни ўзида ҳам ахлоқий ҳам эстетик, ҳам бадиий ва ҳам Санъат бир пайтни ўзида ҳам ахлоқий ҳам эстетик, ҳам бадиий ва ҳам мафкуравий тарбия воситаси бўлиб ҳизмат қилади. Аксарият санъатни мафкуравий тарбия воситаси бўлиб ҳизмат қилади. Аксарият санъатни одоб сабабини киши ўзининг ахлоқий практикасидан кўра ҳам ишончлироқ одоб сабабини киши ўзининг ахлоқий практикасидан кўра ҳам ишончлироқ қабул қилади.қабул қилади.  Шу билан бирга, ахлоқ ва санъатни ўзаро муносабати объект ва Шу билан бирга, ахлоқ ва санъатни ўзаро муносабати объект ва субъектни тасвир предмети ва санъаткор позициясини мураккаб ҳамда субъектни тасвир предмети ва санъаткор позициясини мураккаб ҳамда ўзига ҳос синтезидан иборат. Санъат ва ахлоқ, фикр ва ҳис, ирода ва туйғу, ўзига ҳос синтезидан иборат. Санъат ва ахлоқ, фикр ва ҳис, ирода ва туйғу, ҳақиқат ва гўзаллик ҳамиша биргаликда кишига гўзаллик ва ва ҳақиқат ва гўзаллик ҳамиша биргаликда кишига гўзаллик ва ва ахлоқийликни ягоналигини сингдириб, олий ахлоқий бойлик бўлган ахлоқийликни ягоналигини сингдириб, олий ахлоқий бойлик бўлган яҳшиликка йўл очиб беради.яҳшиликка йўл очиб беради.  Ахлоқ ва динАхлоқ ва дин . . Ахлоқ ва дин бир-бирлари билан чамбарчас боғлиқ. Ахлоқ ва дин бир-бирлари билан чамбарчас боғлиқ. Ўтмиш даврида ҳам, ҳозирги даврда ҳам ахлоқ ва дин кишиларнинг Ўтмиш даврида ҳам, ҳозирги даврда ҳам ахлоқ ва дин кишиларнинг тарбиясига доимо таъсир этиб келган. Тўғри дин ахлоқдан анча кейин тарбиясига доимо таъсир этиб келган. Тўғри дин ахлоқдан анча кейин пайдо бўлган. Дин бўлмаган даврларда ҳам одоблар ва одоб қоидалари пайдо бўлган. Дин бўлмаган даврларда ҳам одоблар ва одоб қоидалари мавжуд эди. Диний ақидалар, қарашлар ҳам маълум бир инсоният мавжуд эди. Диний ақидалар, қарашлар ҳам маълум бир инсоният тараққиёти тарихининг маҳсули. Дин қарор топгандан сўнг ҳам бирданига тараққиёти тарихининг маҳсули. Дин қарор топгандан сўнг ҳам бирданига ахлоқий қоидаларни ўзига сингдириб олмади. Қадимги мисрликлар, ахлоқий қоидаларни ўзига сингдириб олмади. Қадимги мисрликлар, юнонларнинг дини дастлаб ахлоқ масалалари билан қизиқмаган. Фақат юнонларнинг дини дастлаб ахлоқ масалалари билан қизиқмаган. Фақат кейинчалик дин жамиятда мустаҳкамлашиб бориши кейинчалик дин жамиятда мустаҳкамлашиб бориши www.arxiv.uz

 билан диний қарашларни ўзига аста-секин сингдириб ола бошлайди. Ислом этикасида ҳам кишилардан ахлоқли бўлишини талаб этиши билан бирга, гуноҳ содир этмасликни, гуноҳ қилишдан қўрқишни ҳам тарғиб этади.  Сўфийлик ҳам шарқ ҳалқларининг маънавий дунёсини, ахлоқий қарашларининг шаклланишида ўзига ҳос рол ўйнайди. Сўфизмнинг, масалан, нақшбандийлик оқими ҳар бир кишининг ўз меҳнати билан тирикчилик ўтказишини ҳалол яшашини тарғиб қилган.  Сўфизм ахлоқ нормаларини тарғиб қилиш билан бирга, ҳурфикрликнинг ривожланишида ҳам маълум рол ўйнаган. Масалан, нақшбандия (асосчиси Баҳовуддин Нақшбандий) оқими тарки дунё қилишга, дунё ишларидан воз кечишга қарши чиқади, реал ҳаёт ноз-неъматларидан фойдаланиш тўғрисида маслаҳатлар беради, меҳнат қилишга, билим олишга чақиради. Ўз меҳнати билан топилган неъматларни ҳалол дейиш, борини баҳоли қудрат барча билан баҳам кўриш, фақирона умр кечириш, ҳаммага яҳшиликни раво кўриш бу оқимнинг асосий ғояларидир. Абдураҳмон Жомий ва Алишер Навоийнинг фалсафий-ахлоқий қарашларида бу оқимнинг сезиларли таъсири бор. Албатта, сўфизмнинг барча оқимлари ахлоқни илоҳийлаштиради, диний руҳ беради.  «Ислом дини, - дейди Президентимиз И.Каримов, - бу ота-боболаримиз дини, у биз учун ҳам иймон, ҳам ахлоқ, ҳам диёнат, ҳам маърифат эканлигини унутмайлик. У қуруқ ақидалар йиғиндиси эмас. Ана шуни маърифатли кишиларимиз жон-жон деб қабул қиладилар. Меҳр-оқибатли, номусли, ориятли бўлишга, иззат-эҳтиром тушунчаларига риоя этишга ҳаракат қиладилар». Шу билан дин ҳам, ахлоқ ҳам умуминсоний қадриятларни, маънавиятимизни, маданиятимизни ривожига ҳисса қўшади. www.arxiv.uz

Фан ва ахлоқФан ва ахлоқ .. Фан ва ахлоқнинг ўзаро таъсири масаласи кўп асрлик Фан ва ахлоқнинг ўзаро таъсири масаласи кўп асрлик тарихга эга. Бу ҳақда биринчи марта қадимги Грецияда Сократ донолик ва тарихга эга. Бу ҳақда биринчи марта қадимги Грецияда Сократ донолик ва фазилатни бир-бирига боғлаб талқин қилади: Билим-яҳшилик манбаи деган фазилатни бир-бирига боғлаб талқин қилади: Билим-яҳшилик манбаи деган эди донишманд-инсон қанча кўп билса, шунча олижаноб бўлади. Платон эди донишманд-инсон қанча кўп билса, шунча олижаноб бўлади. Платон эса устозининг бу фикрини ривожлантиради. Уларнинг фикрича яҳшилик эса устозининг бу фикрини ривожлантиради. Уларнинг фикрича яҳшилик ғоясида меъер, гўзаллик ва ҳақиқатдан иборат уч тушунча жамланмоғи ғоясида меъер, гўзаллик ва ҳақиқатдан иборат уч тушунча жамланмоғи лозим. Арестотель ахлоқий таянчлари бўлмаган одам энг инсофсиз ва лозим. Арестотель ахлоқий таянчлари бўлмаган одам энг инсофсиз ва ёввойи, ўзининг жинсий ва дид майлларидан энг тубан мавжудод бўлиб ёввойи, ўзининг жинсий ва дид майлларидан энг тубан мавжудод бўлиб қолади, дейди. Кейинги даврда кўпгина олимлар фан ва ахлоқ ўртасида ҳеч қолади, дейди. Кейинги даврда кўпгина олимлар фан ва ахлоқ ўртасида ҳеч қандай умумийлик йўқ, деб исботлашга уриндилар. Бу масалага кўпинча қандай умумийлик йўқ, деб исботлашга уриндилар. Бу масалага кўпинча икки нуқтаи назардан қараб келинган. Биринчи, этикага фан деб қараш икки нуқтаи назардан қараб келинган. Биринчи, этикага фан деб қараш тўғрими? Ахлоқий норма ва принципнинг илмий асосланиши мумкинми, тўғрими? Ахлоқий норма ва принципнинг илмий асосланиши мумкинми, яъни ахлоқда абъектив, ҳақиқий бирон нарса борми? Иккинчи, фан яъни ахлоқда абъектив, ҳақиқий бирон нарса борми? Иккинчи, фан ахлоқийми, илмий-ижод жараёни ахлоққа таъсир кўрсата оладими, илмий ахлоқийми, илмий-ижод жараёни ахлоққа таъсир кўрсата оладими, илмий фаолиятҳарактери олимнинг ахлоқий қиёфасига таъсир кўрсатадими?фаолиятҳарактери олимнинг ахлоқий қиёфасига таъсир кўрсатадими? Илмий этика бу масалада фан ва ахлоқнинг диалектик Илмий этика бу масалада фан ва ахлоқнинг диалектик алоқадорлигини эътироф қилади. Илғор ахлоқий нормалар фандан, алоқадорлигини эътироф қилади. Илғор ахлоқий нормалар фандан, билимлардан ажралган ҳолда инсон ҳаётининг мақсади ва маъносини билимлардан ажралган ҳолда инсон ҳаётининг мақсади ва маъносини англаб бўлмайди, акс ҳолда улар шаҳс ва жамият ривожланишининг англаб бўлмайди, акс ҳолда улар шаҳс ва жамият ривожланишининг ҳақиқий манфаатларига ҳам ҳизмат қила олмас эди. Ўз навбатида, фан ҳам ҳақиқий манфаатларига ҳам ҳизмат қила олмас эди. Ўз навбатида, фан ҳам фақат борлиқдаги фактларни изоҳлаш ва таҳлил қилиш, атрофдаги олам фақат борлиқдаги фактларни изоҳлаш ва таҳлил қилиш, атрофдаги олам ривожланиши қонунларини очиш билангина ривожланиши қонунларини очиш билангина www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

► чекланмайди. Фан дунёни тадқиқ этиб, ҳақиқатни қўлга киритиб, бу чекланмайди. Фан дунёни тадқиқ этиб, ҳақиқатни қўлга киритиб, бу қонун ва ҳақиқатларга таяниб одамга маълум бир амалий вазифаларни қонун ва ҳақиқатларга таяниб одамга маълум бир амалий вазифаларни ифодалаб бериши, ўз тадқиқотлари учун ахлоқий жавобгарликни, ифодалаб бериши, ўз тадқиқотлари учун ахлоқий жавобгарликни, масъулиятни ҳис этиши, мақсадларни белгилаши ва уларни амалга масъулиятни ҳис этиши, мақсадларни белгилаши ва уларни амалга ошириш воситаларини кўрсатиш лозим. Билим бўлмаса чин фазилатлар ошириш воситаларини кўрсатиш лозим. Билим бўлмаса чин фазилатлар бўлиши, ақл бўлмаса виждоннинг бўлиши мумкин эмас. Фан ахлоқ учун бўлиши, ақл бўлмаса виждоннинг бўлиши мумкин эмас. Фан ахлоқ учун мутлақо зарурдир. Ахлоқ соҳаси ақлни, фанни, билимни четлаштиришга мутлақо зарурдир. Ахлоқ соҳаси ақлни, фанни, билимни четлаштиришга бўлган ҳар қандай уринишлар ахлоқни инқорозга олиб боради, бундай бўлган ҳар қандай уринишлар ахлоқни инқорозга олиб боради, бундай ҳолда ахлоқ ўзининг ижтимоий аҳамият ва таъсирчанлигини йўқотади. ҳолда ахлоқ ўзининг ижтимоий аҳамият ва таъсирчанлигини йўқотади. Дарвоқе билим билан ахлоқ, фан билан этика ўртасида диалектик Дарвоқе билим билан ахлоқ, фан билан этика ўртасида диалектик зиддиятлар, қарама-қаршиликларга қарамай, бундай зиддиятларни зиддиятлар, қарама-қаршиликларга қарамай, бундай зиддиятларни ҳисобга олган ҳолда, уларнинг диалектик бирлигини, умумийлигини ҳам ҳисобга олган ҳолда, уларнинг диалектик бирлигини, умумийлигини ҳам тан олмоқ зарур. Акс ҳолда ахлоқий қадириятлар умуминсоний тан олмоқ зарур. Акс ҳолда ахлоқий қадириятлар умуминсоний қадириятлар деб қадрланмас эди. Бинобарин, замондош философлардан қадириятлар деб қадрланмас эди. Бинобарин, замондош философлардан Арнольдев онанинг муҳаббатини, дўстнинг садоқатини, умуман инсоний Арнольдев онанинг муҳаббатини, дўстнинг садоқатини, умуман инсоний муҳаббатни олимнинг кашфиётига, композитор яратган куйга, рассом муҳаббатни олимнинг кашфиётига, композитор яратган куйга, рассом яратган полотнога қиёс қилишида ҳам катта маъно бор. яратган полотнога қиёс қилишида ҳам катта маъно бор. ► Демак ахлоқ ҳам, фан ҳам объектив ҳақиқат мазмунига эга. Бу Демак ахлоқ ҳам, фан ҳам объектив ҳақиқат мазмунига эга. Бу мазмун ахлоқий тараққиёт қонунларини нақадар чуқур акс эттирса, шу мазмун ахлоқий тараққиёт қонунларини нақадар чуқур акс эттирса, шу қадар қимматлидир. Жамият ва ижтимоий манфаатлар ахлоқнинг қадар қимматлидир. Жамият ва ижтимоий манфаатлар ахлоқнинг манбаи бўлганлиги сабабли, у ўзгариб турадиган жамият ҳаёти манбаи бўлганлиги сабабли, у ўзгариб турадиган жамият ҳаёти шароитларини акс эттиради ва нисбийдир. Нисбийлиги унинг мазмуни шароитларини акс эттиради ва нисбийдир. Нисбийлиги унинг мазмуни ҳақиқат эмас деган ҳулосага олиб келмайди. Сабаби унда объектив ҳақиқат эмас деган ҳулосага олиб келмайди. Сабаби унда объектив ҳақиқат бўлган билим моменти бор. ҳақиқат бўлган билим моменти бор. www.arxiv.uz

$ Таянч тушунчаларТаянч тушунчалар  Ахлощий онгАхлощий онг - ахлощий талабларни, нормаларни щоидаларни, - ахлощий талабларни, нормаларни щоидаларни, адолат =ащидаги тасаввурларни шакллантирадиган щарашлар, \адолат =ащидаги тасаввурларни шакллантирадиган щарашлар, \ оялар, фикрлар, назариялардир. Ахлощий онгда вощелик щонунлар оялар, фикрлар, назариялардир. Ахлощий онгда вощелик щонунлар сифатида эмас, балки инсоний =атти-=аракатларга щўйилган сифатида эмас, балки инсоний =атти-=аракатларга щўйилган ижтимоий тартиб, талаблар, нормалар шаклида щайд этилади.ижтимоий тартиб, талаблар, нормалар шаклида щайд этилади.  Ахлоқий ишончАхлоқий ишонч - - ўзида рационал ва эмоционал томонларни ўзида рационал ва эмоционал томонларни ифодалаб, ҳарактерга турғунлик беради, шаҳснинг ахлоқан ифодалаб, ҳарактерга турғунлик беради, шаҳснинг ахлоқан «зангламаслигига» кафолат яратади, киши ҳар қандай қийин «зангламаслигига» кафолат яратади, киши ҳар қандай қийин шароитларда ҳам ўз принципларидан қайтмаслигини англатади.шароитларда ҳам ўз принципларидан қайтмаслигини англатади.  Ахлоқий сифатларАхлоқий сифатлар - - ижобий ва салбий бўлади. Ижобий ахлоқий ижобий ва салбий бўлади. Ижобий ахлоқий сифатларга, биз буни фазилатлар деб ҳам юритамиз, масалан, сифатларга, биз буни фазилатлар деб ҳам юритамиз, масалан, меҳнатсеварлик, камтарлик, ҳушмуомалалик, эзгулик, самимият, меҳнатсеварлик, камтарлик, ҳушмуомалалик, эзгулик, самимият, инсоф, андиша, ҳаё сингарилар киради. Бу бизнинг ахлоқий инсоф, андиша, ҳаё сингарилар киради. Бу бизнинг ахлоқий қадриятларимиздир. Салбий сифатларга, буни иллатлар дейишимиз қадриятларимиздир. Салбий сифатларга, буни иллатлар дейишимиз ҳам мумкин, масалан, ҳоинлик, пораҳўрлик, иккиюзламачилик, ҳам мумкин, масалан, ҳоинлик, пораҳўрлик, иккиюзламачилик, лаганбардорлик, ҳасад, дағаллик, иродасизлик, мунофиқлик, лаганбардорлик, ҳасад, дағаллик, иродасизлик, мунофиқлик, шаҳсиятпараслик, ҳудбинлик, мансабпараслик кабилар киради.шаҳсиятпараслик, ҳудбинлик, мансабпараслик кабилар киради.  Ахлоқий амалиётАхлоқий амалиёт – – амалда намоён бўладиган ахлоқдир. Унда амалда намоён бўладиган ахлоқдир. Унда шаҳснинг жамиятга муносабатигина эмас, балки жамиятнинг шаҳсга, шаҳснинг жамиятга муносабатигина эмас, балки жамиятнинг шаҳсга, шунингдек, табиатга ва ўз-ўзига муносабати ҳам ўз ифодасини топади.шунингдек, табиатга ва ўз-ўзига муносабати ҳам ўз ифодасини топади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz$

 Ҳулқ Ҳулқ - - кишининг онги ва иродаси билан белгиланадиган ахлоқий ҳатти-кишининг онги ва иродаси билан белгиланадиган ахлоқий ҳатти- ҳаракатларнинг йиғиндиси, системасидир.ҳаракатларнинг йиғиндиси, системасидир.  Ахлоқий муносабатларАхлоқий муносабатлар – – бу фақат алоқалар, боғланишлардангина бу фақат алоқалар, боғланишлардангина иборат бўлмай, айни пайтда норматив асосга эга бўлган ўзаро таъсирни иборат бўлмай, айни пайтда норматив асосга эга бўлган ўзаро таъсирни кишининг бошқа одамлар, жамият олдидаги бурчларини ҳам ўз ичига кишининг бошқа одамлар, жамият олдидаги бурчларини ҳам ўз ичига олади.олади.  ББ ошқарувчи ахлоқий муносабатларошқарувчи ахлоқий муносабатлар - муайян жамиятнинг нормалари - муайян жамиятнинг нормалари талабларига мувофиқ ҳолда юзага келади, улар мажбурийлик талабларига мувофиқ ҳолда юзага келади, улар мажбурийлик вазифаларига даҳлдордир. вазифаларига даҳлдордир.  Қўриқловчи ахлоқий муносабатларҚўриқловчи ахлоқий муносабатлар - шу нормаларни бузувчи ҳатти- - шу нормаларни бузувчи ҳатти- ҳаракатлар юз бериши натижасида пайдо бўлади ва ижтимоий таъсир ҳаракатлар юз бериши натижасида пайдо бўлади ва ижтимоий таъсир чораларини амалга оширишни таъминлайди. чораларини амалга оширишни таъминлайди.  Ахлоқнинг умумий функциялариАхлоқнинг умумий функциялари : : тартибга солиш (бошқарув), стимул, тартибга солиш (бошқарув), стимул, баҳолаш, тарбиялаш функцияларидан иборат. баҳолаш, тарбиялаш функцияларидан иборат.  Ахлоқнинг бошқарув (тартибга солиш) функциясиАхлоқнинг бошқарув (тартибга солиш) функцияси - бошқа - бошқа функцияларни энг кўп даражада ўзига бўйсиндирилади ва уюштиради. функцияларни энг кўп даражада ўзига бўйсиндирилади ва уюштиради. Ахлоқ фақатгина йўл-йўриқ, кўрсатма бериб қолмайди, у шаҳсни маълум Ахлоқ фақатгина йўл-йўриқ, кўрсатма бериб қолмайди, у шаҳсни маълум ҳатти-ҳаракатга йўллайди, айрим ҳолларда қатъий буйруқ беради. Шу ҳатти-ҳаракатга йўллайди, айрим ҳолларда қатъий буйруқ беради. Шу билан ахлоқни тартибга солиш функцияси ахлоқий талаблар, ҳулқ билан ахлоқни тартибга солиш функцияси ахлоқий талаблар, ҳулқ намуналарини ишлаб чиқади.намуналарини ишлаб чиқади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Ахлоқни баҳолов функциясиАхлоқни баҳолов функцияси - биринчи навбатда ана шу тақдим этилган - биринчи навбатда ана шу тақдим этилган намуналарга кишиларни риоя қилиши учун ижтимоий назоратга намуналарга кишиларни риоя қилиши учун ижтимоий назоратга йўналтирилади. Баҳолаш – ахлоқни таъсирчанлигини оширади. Баҳолаш йўналтирилади. Баҳолаш – ахлоқни таъсирчанлигини оширади. Баҳолаш бўлмаса, ахлоқли бўлиши мумкин эмас. Агар эстетик, баҳоловнинг асоси бўлмаса, ахлоқли бўлиши мумкин эмас. Агар эстетик, баҳоловнинг асоси гўзаллик ва ҳунуклик, ҳуқуқий баҳоловнинг асоси - қонуний ёки гўзаллик ва ҳунуклик, ҳуқуқий баҳоловнинг асоси - қонуний ёки қонунсизлик бўлса, ахлоқий баҳолов эса ҳамиша яҳшилик ва ёмонлик қонунсизлик бўлса, ахлоқий баҳолов эса ҳамиша яҳшилик ва ёмонлик негизида кўрилади.негизида кўрилади.  Ахлоқнинг билиш функциясиАхлоқнинг билиш функцияси - ижтимоий муносабатларни қонуний - ижтимоий муносабатларни қонуний тарзда эмас, балки жамиятни талаблари ва шаҳс манфаатлари акс этган тарзда эмас, балки жамиятни талаблари ва шаҳс манфаатлари акс этган муайян мақсадлар, ғоялар, тасаввурлар, орзу-умидлар, ҳоҳишлар тарзида муайян мақсадлар, ғоялар, тасаввурлар, орзу-умидлар, ҳоҳишлар тарзида акс эттиради.акс эттиради.  Ахлоқ ва маънавий ҳаётнинг бошқа шаклларигаАхлоқ ва маънавий ҳаётнинг бошқа шаклларига – сиёсат, ҳуқуқ, – сиёсат, ҳуқуқ, санъат, дин ва фан киради.санъат, дин ва фан киради.  Такрорлаш учун саволлар Такрорлаш учун саволлар  Ахлоқий онг ва унинг элементлари нимадан иборат?Ахлоқий онг ва унинг элементлари нимадан иборат?  Ахлоқий амалиёт деганда нимани тушунасиз?Ахлоқий амалиёт деганда нимани тушунасиз?  Ҳулқ ва унинг мотивлари нима?Ҳулқ ва унинг мотивлари нима?  Ахлоқий муносабатлар қандай муносабатлар?Ахлоқий муносабатлар қандай муносабатлар?  Ахлоқ ва маънавий ҳаётнинг бошқа шаклларига нима киради?Ахлоқ ва маънавий ҳаётнинг бошқа шаклларига нима киради?  Ахлоқ билан тарбиянинг бир-бирига муносабатлари қандай?Ахлоқ билан тарбиянинг бир-бирига муносабатлари қандай?  Асосий адабиётларАсосий адабиётлар  Каримов И. Ґалоллик ва фидоийлик – фаолиятимизнинг асосий мезони Каримов И. Ґалоллик ва фидоийлик – фаолиятимизнинг асосий мезони бўлсин. –Тошкент: Ўзбекистон, 1994. 30-бет.бўлсин. –Тошкент: Ўзбекистон, 1994. 30-бет.  Баркамол авлод орзуси. –Тошкент: Шарқ, 1999. 31-49-бетлар.Баркамол авлод орзуси. –Тошкент: Шарқ, 1999. 31-49-бетлар.  Жумабоев Й.Ж. Ґаёт мазмуни ва комил инсон муаммоси. –Т., 1997.Жумабоев Й.Ж. Ґаёт мазмуни ва комил инсон муаммоси. –Т., 1997.  Балабанов И.Т., Балабанов А.И. Экономика туризма. Учеб. пособ. –М.,2003. Балабанов И.Т., Балабанов А.И. Экономика туризма. Учеб. пособ. –М.,2003.  Моральный выбор. –М., 1988.Моральный выбор. –М., 1988. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Одоб ва ахлоққа оид ҳадис намуналари. –Т., 1990.Одоб ва ахлоққа оид ҳадис намуналари. –Т., 1990.  Минкин Н.А. Воспитание ответственности. –М., 1990.Минкин Н.А. Воспитание ответственности. –М., 1990.  Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. –Тошкент: Янги аср авлоди, 2003. 165-Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. –Тошкент: Янги аср авлоди, 2003. 165- 170-бетлар.170-бетлар.  Фалсафа. Қомусий луғат. –Тошкент: Шарқ, 2004. Ирода эркинлиги. 496 б. Фалсафа. Қомусий луғат. –Тошкент: Шарқ, 2004. Ирода эркинлиги. 496 б. 280-бет.280-бет.  Юсупов Э. Оила – маънавият булоғи. –Тошкент: ЎзМУ, 2003. 129-б.Юсупов Э. Оила – маънавият булоғи. –Тошкент: ЎзМУ, 2003. 129-б.  Саифназаров И. Иқтисодий ва маънавий манфаатлар уйғунлиги ва Саифназаров И. Иқтисодий ва маънавий манфаатлар уйғунлиги ва баркамол авлод тарбияси. –Тошкент: Янги аср авлоди, 2002. 11-19-баркамол авлод тарбияси. –Тошкент: Янги аср авлоди, 2002. 11-19- бетлар.бетлар.  Шайҳова Ҳ.О. Ґулқ-одоб – маънавиятимиз калити. –Тошкент,1994.Шайҳова Ҳ.О. Ґулқ-одоб – маънавиятимиз калити. –Тошкент,1994.  Қўшимча адабиётларҚўшимча адабиётлар  Гусейнов А.А., Апресян Р.Г. Этика. –М.: Гардарика, 1999. 47стр. (Ўқув Гусейнов А.А., Апресян Р.Г. Этика. –М.: Гардарика, 1999. 47стр. (Ўқув залида 2-08).залида 2-08).  Fайбуллоҳ Ас-Салом, Сайди Умар. Толибнома. (Сени ўйлайман, болам). –Fайбуллоҳ Ас-Салом, Сайди Умар. Толибнома. (Сени ўйлайман, болам). – Тошкент: Шарқ, 1997. 152-б. (64-74, 111-119, 140-147-бетлар).Тошкент: Шарқ, 1997. 152-б. (64-74, 111-119, 140-147-бетлар).  Ибн Сино. Баҳманёр ал-Озарбайжоний билан мунозара. //Соғлом авлод Ибн Сино. Баҳманёр ал-Озарбайжоний билан мунозара. //Соғлом авлод учун. учун. 1996, 3-4-1996, 3-4- снларснлар ..  Шайҳова Ҳ.О. Инсон ва унинг маънавий дунёси. –Тошкент, 1990.Шайҳова Ҳ.О. Инсон ва унинг маънавий дунёси. –Тошкент, 1990.  www. gov.uzwww. gov.uz  www. bilim.uzwww. bilim.uz  www. bilimdon.uzwww. bilimdon.uz  www. zamin.freenet.uzwww. zamin.freenet.uz  www. ziyo-uz.land.ruwww. ziyo-uz.land.ru  http://ustoz.freenet.uz http://ustoz.freenet.uz www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Мавзуда қўлланиладиган педагогик теҳнология қуйидагича:  Ақлий ҳужум услуби.  Кичик гуруҳларда ишлаш услуби.  Реферат таҳлили.  Дарсни аниқ йўналтирилган саволлар асосида олиб бориш.  Мавзуда қўлланиладиган аҳборот теҳнология қуйидагича:  Слайдлар намойиши.  Сҳемалар намойиши.  Интернетдан олинган маълумотлар.   3-МАВЗУ: ИРОДА ЭРКИНЛИГИ ВА ШАХСНИНГ АХЛОҚИЙ  МАСЪУЛИЯТИ . АХЛОҚИЙ БАҐО  РЕЖА :  Эркинлик ва зарурият ҳақидаги турли назариялар.  Эркинлик ва зарурият – шаҳс ҳулқ-атворининг ахлоқий мезони. Танлаш эркинлиги.  Ахлоқий баҳо мезони. www.arxiv.uz

 1-масала. Ахлоқий эркинлик ҳақидаги масала этикадаги энг мураккаб муаммолардан бири ҳисобланади. Ўз даврида Гегел таъкидлаб ўтган эдики, «Эркинлик ғояси сингари кўп маъноли, осонгина чексиз тушунмовчиликларга олиб келадиган ва шу сабабдан ҳам тушунмовчиликларни ўзига сингдириб оладиган бошқа бирон ғоя ҳақида комил ишонч билан гапириш мумкин эмас, бирон бир ғоя ҳақида бу қадар яҳши тушуниб етмай гапириш ҳам камдан-кам учрайди» [1] .  [1] Гегель. Соч. Т. 3. Стр. 291. www.arxiv.uz

 Эркинлик тушунчасининг бир неча аспекти бор: фалсафий, ижтимоий-Эркинлик тушунчасининг бир неча аспекти бор: фалсафий, ижтимоий- иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий, псиҳологик, эстетик, ахлоқий ва ҳоказо. иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий, псиҳологик, эстетик, ахлоқий ва ҳоказо. Масалан, умумфалсафий маънода эркинлик – кишининг табиат кучлари, Масалан, умумфалсафий маънода эркинлик – кишининг табиат кучлари, ижтимоий жараёнлар ва ўзи устидан заруратни билишга асосланган ижтимоий жараёнлар ва ўзи устидан заруратни билишга асосланган ҳукмронлик даражасини билдиради. Бу ўринда бизни эркинлик ҳукмронлик даражасини билдиради. Бу ўринда бизни эркинлик ҳақидаги умумий муаммонинг фақат бир қисми – ахлоқий эркинлик ва ҳақидаги умумий муаммонинг фақат бир қисми – ахлоқий эркинлик ва унинг ахлоқий заруриятга муносабати масаласи қизиқтиради.унинг ахлоқий заруриятга муносабати масаласи қизиқтиради.  «Эркинлик» ва «ахлоқий эркинлик» тушунчалари ўзаро умумийлик «Эркинлик» ва «ахлоқий эркинлик» тушунчалари ўзаро умумийлик ва ҳусусийлик тарзида боғланган. Бунда «эркинлик» жамиятнинг ва ҳусусийлик тарзида боғланган. Бунда «эркинлик» жамиятнинг ҳолатини, унинг шаҳсга ўз қобилиятларини эркин намойиш қилиш учун ҳолатини, унинг шаҳсга ўз қобилиятларини эркин намойиш қилиш учун бера оладиган реал шароитларни ифодаласа, «ахлоқий эркинлик» бера оладиган реал шароитларни ифодаласа, «ахлоқий эркинлик» шаҳснинг ички маънавий ҳолатини, унинг жамият яратган шароитларда шаҳснинг ички маънавий ҳолатини, унинг жамият яратган шароитларда ахлоқий талабларни англаш ва қабул қилиш ҳамда уларга иҳтиёрий ахлоқий талабларни англаш ва қабул қилиш ҳамда уларга иҳтиёрий бўйсунишни ифодалайди. Шаҳснинг ахлоқий эркинлик муаммоси фақат бўйсунишни ифодалайди. Шаҳснинг ахлоқий эркинлик муаммоси фақат унинг умумфалсафий ва социологик томонларини ҳисобга олган ҳолда унинг умумфалсафий ва социологик томонларини ҳисобга олган ҳолда ҳал этилиши мумкин.ҳал этилиши мумкин.  Ахлоқий эркинлик деганда биринчи навбатда кишининг мустақил, Ахлоқий эркинлик деганда биринчи навбатда кишининг мустақил, ижодий шаҳс бўла олиш имконияти ва қобилиятини тушунмоқ лозимки, ижодий шаҳс бўла олиш имконияти ва қобилиятини тушунмоқ лозимки, у чинакам инсоний моҳиятини ахлоқий фаолиятда намоён қила олади. у чинакам инсоний моҳиятини ахлоқий фаолиятда намоён қила олади. Ахлоқий эркинликни ахлоқий заруриятдан ажратиб қараш мумкин эмас. Ахлоқий эркинликни ахлоқий заруриятдан ажратиб қараш мумкин эмас. Фалсафа – зарурият деганда ҳодисаларнинг ўз ички муқаррар келиб Фалсафа – зарурият деганда ҳодисаларнинг ўз ички муқаррар келиб чиқадиган табиат ва жамиятнинг объектив қонунларига мувофиқ чиқадиган табиат ва жамиятнинг объектив қонунларига мувофиқ келадиган ривожланишни тушунади. Ахлоқий зарурият – бу тарихан келадиган ривожланишни тушунади. Ахлоқий зарурият – бу тарихан зарурий, объектив ҳарактерга эга бўлиб, ижтимоий муносабатларга зарурий, объектив ҳарактерга эга бўлиб, ижтимоий муносабатларга мувофиқ бўлган ахлоқий талабларнинг системасидир.мувофиқ бўлган ахлоқий талабларнинг системасидир. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Ахлоқий эркинлик шаҳснинг ахлоқий заруриятини тушунишни ва ўз Ахлоқий эркинлик шаҳснинг ахлоқий заруриятини тушунишни ва ўз фаолиятини унга мослаштиришни тақоза этади. Шу сабабли эркинлик фаолиятини унга мослаштиришни тақоза этади. Шу сабабли эркинлик билан заруриятни ўзаро муносабатини ахлоқ тўғрисидаги масалани илмий билан заруриятни ўзаро муносабатини ахлоқ тўғрисидаги масалани илмий ҳал этишда муҳим ўрин тутади.ҳал этишда муҳим ўрин тутади. Эркинлик билан заруриятнинг ўзаро муносабатида ирода эркинлигини Эркинлик билан заруриятнинг ўзаро муносабатида ирода эркинлигини кўрсатмай туриб, ахлоқ тўғрисида мутлақо фикр юритиш мумкин эмас.кўрсатмай туриб, ахлоқ тўғрисида мутлақо фикр юритиш мумкин эмас. Ижтимоий тараққиётнинг (тарихий зарурият) объектив жараёнлари Ижтимоий тараққиётнинг (тарихий зарурият) объектив жараёнлари билан ирода эркинлигининг (кишиларнинг тарихдаги субъектив фаолият) билан ирода эркинлигининг (кишиларнинг тарихдаги субъектив фаолият) ўзаро муносабати муаммоси турли даврдаги, турли ахлоқий оқим ўзаро муносабати муаммоси турли даврдаги, турли ахлоқий оқим намоёндаларини қизиқтириб келган. намоёндаларини қизиқтириб келган. Ирода эркинлиги масаласи билан биринчи бор юнон файласуфи Ирода эркинлиги масаласи билан биринчи бор юнон файласуфи Сократ шуғулланади. У ирода эркинлигини кишининг ақл билан танланган Сократ шуғулланади. У ирода эркинлигини кишининг ақл билан танланган йўлдан юриши учун ақлга номувофиқ, бўлган ҳаракатларни бартараф йўлдан юриши учун ақлга номувофиқ, бўлган ҳаракатларни бартараф этишда ўзини мажбур қилиш деб ва ақлнинг ҳиссий майллар устидан этишда ўзини мажбур қилиш деб ва ақлнинг ҳиссий майллар устидан ғалабасини таъминлаш деб тушунган. Унинг фикрича, ирода эркинлигига ғалабасини таъминлаш деб тушунган. Унинг фикрича, ирода эркинлигига ақлий ривожланиш орқали, ҳусусан ахлоқий билимни эгаллаш орқали ақлий ривожланиш орқали, ҳусусан ахлоқий билимни эгаллаш орқали эришиш мумкин. Мисол, ҳар бир фазилат у ёки бу турдаги билимлардан эришиш мумкин. Мисол, ҳар бир фазилат у ёки бу турдаги билимлардан иборат. Мардлик - қўрқувни даф қилишни, донолик - қонунларга риоя иборат. Мардлик - қўрқувни даф қилишни, донолик - қонунларга риоя қилишни, қаноатлилик - ўз ҳиссиётларига эрк қўймаслик, адолат қилишни, қаноатлилик - ўз ҳиссиётларига эрк қўймаслик, адолат яҳшиликни қандай қилиб амалга оширишни ўргатади.яҳшиликни қандай қилиб амалга оширишни ўргатади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Кант фалсафасида ирода эркинлиги ва маъсулият масаласига кўп ўрин берилган. У эркинлик билан заруриятни бирлаштиришга ҳаракат қилган. Кант этика тарихида «ахлоқий қонун» қатъий буйруқ - категорик императив ҳақидаги ўз назарияси билан из қолдирди. Кант кишилардан ахлоқ нормаларига қатъий риоя қилишни, ўз фаолияти ва ҳатти-ҳаракатларини таҳлил қилишни талаб қилади.  «Ўз фаолиятини таҳлил қилмай ва ахлоқ нормаларига риоя қилмай туриб, ўзидан завқланадиган кишининг ҳаёти қадр-қимматга эга эмас»,- дея такрорлайди у. Чунки ахлоқий қонунга бўйсуниш шаҳснинг ахлоқий камолотга ва ахлоқий эркинликка эришувининг асосий шартидир. Ахлоқий қонунга амал қилиш ҳақида файласуф одамлар, ҳамма одамлар ва ҳамма замонлар учун, ҳар қандай шароитларга биргина ахлоқ бўлишини таъкидлайди.  Ўтмишдаги кўпгина файласуфлар объектив зарурият ва субъектив ироданинг диалектик бирлиги ва қарама-қаршилигини тушунмай, масаланинг гоҳ бир томонини гоҳ бошқа томонини мутлоқлаштирадилар.  Уларнинг баъзилари фаталистлар (яъни лотинча «фатум» сўзидан олинган бўлиб, маъноси тақдир демакдир). Нарса ва ҳодисаларнинг объективлигини тан олганликлари ҳолда инсоннинг эркин ижодий яратувчилик имкониятларини унинг ўз ҳулқини эркин танлаш имкониятини, ўз ҳатти-ҳаракатлари учун ахлоқий жавобгарликларни ҳисобга олмайдилар. www.arxiv.uz

 Уларга қарама-қарши волюнтаристлар (лотинча «волюнтас» ирода Уларга қарама-қарши волюнтаристлар (лотинча «волюнтас» ирода сўзидан олинган) бошқа йўналишлардан фарқли ўлароқ, идрокни, сўзидан олинган) бошқа йўналишлардан фарқли ўлароқ, идрокни, тасаввурни ёки тафаккурни эмас, балки иродани бирламчи деб эътироф тасаввурни ёки тафаккурни эмас, балки иродани бирламчи деб эътироф қилади. Бу йўналишдаги файласуфлар тарихий заруриятни бутунлай қилади. Бу йўналишдаги файласуфлар тарихий заруриятни бутунлай инкор этган ҳолда фақат инсон иродасининг мутлоқ эркинлигини ҳеч инкор этган ҳолда фақат инсон иродасининг мутлоқ эркинлигини ҳеч бир сабабларга боғлиқ бўлмаган иродани тан оладилар. Улар ҳақиқий бир сабабларга боғлиқ бўлмаган иродани тан оладилар. Улар ҳақиқий ахлоқ ташқи омилларга тоқат қилолмайди, деган қоидага таяниб, ахлоқ ташқи омилларга тоқат қилолмайди, деган қоидага таяниб, ахлоқий эркинликни индивидуал бойлик, олдиндан белгиланган бирон ахлоқий эркинликни индивидуал бойлик, олдиндан белгиланган бирон мақсадларга боғлиқ бўлмаган, ўз ниятлари ва қарорларигагина мақсадларга боғлиқ бўлмаган, ўз ниятлари ва қарорларигагина мослаштирилган ҳатти-ҳаракатлар қилиш имконияти деб тушунадилар. мослаштирилган ҳатти-ҳаракатлар қилиш имконияти деб тушунадилар. Демак, фатализм шаҳсни ҳатти-ҳаракатлар учун маъсулиятдан, Демак, фатализм шаҳсни ҳатти-ҳаракатлар учун маъсулиятдан, жавобгарликдан мутлоқо озод қилса, волюнтаризм уни бутунлай жавобгарликдан мутлоқо озод қилса, волюнтаризм уни бутунлай одамнинг гарданига юклайди. Натижада бу икки йўналишнинг ҳар одамнинг гарданига юклайди. Натижада бу икки йўналишнинг ҳар иккиси эркинлик ва заруриятни бир-биридан ажратиб қўяди.иккиси эркинлик ва заруриятни бир-биридан ажратиб қўяди.  XVIII асрда яшаган голланд файласуфи Б.Спиноза фаталистик ва XVIII асрда яшаган голланд файласуфи Б.Спиноза фаталистик ва волюнтаристик қарашларни танқид қилиб, ёзган эди: «Заруриятни ва волюнтаристик қарашларни танқид қилиб, ёзган эди: «Заруриятни ва эркинликни бир-бирини инкор этадиган қарама-қаршилик дейиш менга эркинликни бир-бирини инкор этадиган қарама-қаршилик дейиш менга бемаънилик бўлиб, ақлга зид туйилади»бемаънилик бўлиб, ақлга зид туйилади» [1][1] . .  Спиноза инсон иродасининг мутлоқ эркинлиги мавжуд Спиноза инсон иродасининг мутлоқ эркинлиги мавжуд эмаслигини, балки ҳамма нарса қатъий зарурият билан белгиланишини эмаслигини, балки ҳамма нарса қатъий зарурият билан белгиланишини таъкидлайди. «Менинг назаримда эркинлик эркин ҳал этишда бўлмай... таъкидлайди. «Менинг назаримда эркинлик эркин ҳал этишда бўлмай... балки эркин заруриятдир»,-деб ёзган эди у, яъни заруриятга таянмаган балки эркин заруриятдир»,-деб ёзган эди у, яъни заруриятга таянмаган эркин танлаш бўлиши мумкин эмас. Агар зарурият билиб олинса, у эркин танлаш бўлиши мумкин эмас. Агар зарурият билиб олинса, у эркинликка айланади. Эркинлик билинган заруриятдир. Киши табиатни эркинликка айланади. Эркинлик билинган заруриятдир. Киши табиатни ўз ҳатти-ҳаракатлари ва майлларини билиб, улар ўз ҳатти-ҳаракатлари ва майлларини билиб, улар [1][1] Спиноза Б. Избр. Произв. Том 1, Стр. 576. Спиноза Б. Избр. Произв. Том 1, Стр. 576. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 устидан ҳукмронлик қила олиш қудратига эга бўла олса эркин бўла олади. устидан ҳукмронлик қила олиш қудратига эга бўла олса эркин бўла олади. Эркинлик заруриятни рад этмайди, зарурият эса эркинликни инкор Эркинлик заруриятни рад этмайди, зарурият эса эркинликни инкор қилмайди. Мутафаккирнинг буюк ҳизмати ҳам шуни эътироф этишдадир. қилмайди. Мутафаккирнинг буюк ҳизмати ҳам шуни эътироф этишдадир.  Мутафаккир эркинлик билинган заруриятдир, дейиш билан Мутафаккир эркинлик билинган заруриятдир, дейиш билан жараённи фақат соф мушоҳададан иборат, ақл ёрдамидагина эришилади, жараённи фақат соф мушоҳададан иборат, ақл ёрдамидагина эришилади, деб тушунди. «Мен ақлга амал қилувчи одамни эркин, деб атайман», - деб тушунди. «Мен ақлга амал қилувчи одамни эркин, деб атайман», - дейди у. Иродани ақл билан бирдай қилиб кўрсатган. Спинозанинг дейди у. Иродани ақл билан бирдай қилиб кўрсатган. Спинозанинг фикрича, ўзини ҳимоя қилишга интилиш ва ўз фойдасини кўзлаш фикрича, ўзини ҳимоя қилишга интилиш ва ўз фойдасини кўзлаш инсоннинг ҳулқ-атворини ҳаракатга келтиради. Ирода ҳамиша мотивларга инсоннинг ҳулқ-атворини ҳаракатга келтиради. Ирода ҳамиша мотивларга боғлиқ деб эътироф қилади, эркинлик заруриятни билишга асосланувчи боғлиқ деб эътироф қилади, эркинлик заруриятни билишга асосланувчи ҳатти-ҳаракат сифатида юз бериши мумкин деб ҳисоблайди. Шарқ ҳатти-ҳаракат сифатида юз бериши мумкин деб ҳисоблайди. Шарқ мутафаккири Форобий ахлоқни ақлга бўйсундиради. А.Навоий: мутафаккири Форобий ахлоқни ақлга бўйсундиради. А.Навоий:  Гар олтин қафас ичра қизил гул битса, Гар олтин қафас ичра қизил гул битса,  Булбулга тикандек ошъён бўлмас эмиш. Булбулга тикандек ошъён бўлмас эмиш.  деб эркинликни улуғлайди.деб эркинликни улуғлайди.  Эркинлик ва зарурият ўртасидаги зиддиятларни ҳал этишда Гегел ўз Эркинлик ва зарурият ўртасидаги зиддиятларни ҳал этишда Гегел ўз фалсафасида муҳим қадам ташлади. У ҳам Спиноза каби эркинлик фалсафасида муҳим қадам ташлади. У ҳам Спиноза каби эркинлик деганда билиб олинган заруриятни тушунади, лекин уни фақат деганда билиб олинган заруриятни тушунади, лекин уни фақат индивиднинг билиш фаолиятидангина иборат қилиб қўймайди. «Бу индивиднинг билиш фаолиятидангина иборат қилиб қўймайди. «Бу тасаввурда, - деб ёзган эди у, - эркин ифода ўзида ва ўзи учун нима тасаввурда, - деб ёзган эди у, - эркин ифода ўзида ва ўзи учун нима эканини тушунишдан зарра ҳам йўқ».эканини тушунишдан зарра ҳам йўқ».  Унинг назарида, эркинлик ва заруриятнинг ўзаро муносабати Унинг назарида, эркинлик ва заруриятнинг ўзаро муносабати диалектик боғлиқдир. «Ўз ичида ҳеч қандай заруриятга эга бўлмаган диалектик боғлиқдир. «Ўз ичида ҳеч қандай заруриятга эга бўлмаган эркинлик шунингдек, эркинликсиз заруриятнинг фақат бир ўзи моҳият эркинлик шунингдек, эркинликсиз заруриятнинг фақат бир ўзи моҳият эътибори билан мавҳум ва ҳақиқий бўлмаган таърифдир». Гегелнинг эътибори билан мавҳум ва ҳақиқий бўлмаган таърифдир». Гегелнинг эркинлик ва заруриятнинг тарихий эркинлик ва заруриятнинг тарихий www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 ҳарактерини уларнинг жамият тараққиёти билан мустаҳкам боғлиқлигини ҳарактерини уларнинг жамият тараққиёти билан мустаҳкам боғлиқлигини эътироф этганлиги унинг ҳизматидир. Гегел фикрича, алоҳида шаҳсга эътироф этганлиги унинг ҳизматидир. Гегел фикрича, алоҳида шаҳсга мумкин бўлган эркинлик имконияти унинг зарурияти билишга шаҳсий мумкин бўлган эркинлик имконияти унинг зарурияти билишга шаҳсий интилиши ва бунда ютуқларга эришишигагина боғлиқ бўлмай, балки интилиши ва бунда ютуқларга эришишигагина боғлиқ бўлмай, балки биринчи навбатда, у яшаган жамият тарихий тараққиётнинг қайси биринчи навбатда, у яшаган жамият тарихий тараққиётнинг қайси босқичида туришга боғлиқдир. Файласуф таъкидлаб кўрсатганидек, бунда босқичида туришга боғлиқдир. Файласуф таъкидлаб кўрсатганидек, бунда жамиятнинг иқтисодий тараққиёт даражаси нақадар юксак бўлса, жамиятнинг иқтисодий тараққиёт даражаси нақадар юксак бўлса, шаҳснинг ахлоқий эркинлиги шу қадар юксак бўлади.шаҳснинг ахлоқий эркинлиги шу қадар юксак бўлади.  Гегел ирода эркинлигига диалектик ёндошар экан, уни уч босқичда Гегел ирода эркинлигига диалектик ёндошар экан, уни уч босқичда ривожланишда талқин этади, яъни табиий ҳолатда, формал ва онгли ривожланишда талқин этади, яъни табиий ҳолатда, формал ва онгли ирода ҳолатида ифодалайди. ирода ҳолатида ифодалайди.  Табиий ирода – инсон эркинлиги тараққиётидаги бошланғич Табиий ирода – инсон эркинлиги тараққиётидаги бошланғич босқичдир. Гегел буни табиий ирода дейишга сабаб, инсон иродаси босқичдир. Гегел буни табиий ирода дейишга сабаб, инсон иродаси табиий ҳолатда ҳудди шундайдир. У ўзининг чексиз ва ноаниқ истак, табиий ҳолатда ҳудди шундайдир. У ўзининг чексиз ва ноаниқ истак, ҳоҳиш ва қизиқишлари билан белгиланади. Табиий ирода эркинлик учун ҳоҳиш ва қизиқишлари билан белгиланади. Табиий ирода эркинлик учун имконият бўлибгина ҳизмат этади. Инсон ўз тараққиётида, «ўз-ўзини имконият бўлибгина ҳизмат этади. Инсон ўз тараққиётида, «ўз-ўзини англаши» жараёнида табиий ирода чегарасидан чиқиши зарурдир, уни англаши» жараёнида табиий ирода чегарасидан чиқиши зарурдир, уни инкор этиб, эркин иродани иккинчи ҳолатга ўтиши лозим, буни Гегел инкор этиб, эркин иродани иккинчи ҳолатга ўтиши лозим, буни Гегел «формал эркинлик» ёки ўзбошимчалик номи билан атайди.«формал эркинлик» ёки ўзбошимчалик номи билан атайди.  Инсоннинг қобилиятига биноан ирода ўзбошимчалик босқичида Инсоннинг қобилиятига биноан ирода ўзбошимчалик босқичида турли туман ташқи шароитларда ва ўзининг бир неча истак турли туман ташқи шароитларда ва ўзининг бир неча истак қизиқишларидан қизиқишларидан www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

биронтасини эркин танлайди. Шунинг учун ҳам Гегел уни ўзбошимчалик, «формал эркинлик» деб атайди. Бироқ ўз моҳиятига, мазмунига кўра ўзбошимчалик ҳақиқий чинакам эркинлик эмас. Ўзбошимчалик субъектив ҳарактери билан, тасодифий танланиши билан ажралиб туради, шунинг учун ҳам у инсон ўртасидаги ахлоқий муносабатга асос бўлолмайди, этика ҳам илмий бўлмайди. Гегел назарида, ирода эркинлигининг ўзбошимчалик босқичини инкор этиб, чинакам онгли ирода босқичига кўтарилиши лозим. Бунда у фақат шакли билангина эмас, балки мазмуни ҳам эркин бўлади, заруриятни англайди. Ижтимоий ахлоқ соҳасидан ташқарида индивиднинг субъектив ахлоқи ҳар қандай маъно ва аҳамиятдан маҳрумдир. Индивидуал ирода умумий ироданинг намоён бўлишидир ва шу сабабли унга бўйсунмоғи зарур. Ахлоқий эркинлик тарихий заруриятни билишдан иборат, аммо унинг ўзи киши томонидан шунчаки билинган заруриятдан иборат эмас, балки бу заруриятни прогрессидан, яъни тараққиётидан иборатдир. Ахлоқий эркинлик прогрессини Гегел жамиятнинг маънавий тараққиёт даражаси билан боғлайди. Шу билан бирга, жамият тараққиётининг ҳар бир юқори босқичида билиш кенгаяди, тобора жамиятдаги кишиларнинг кенгроқ доирасини қамраб боради. Гегелнинг ахлоқий прогресс тўғрисидаги гениал фаразлари ана шундай. www.arxiv.uz

► 2-савол. 2-савол. Ахлоқ нормалари жамиятнинг иқтисодий, сиёсий-ижтимоий Ахлоқ нормалари жамиятнинг иқтисодий, сиёсий-ижтимоий тузилишига боғлиқ. Аммо бу гапдан, жамиятга мансуб бўлган киши ўз тузилишига боғлиқ. Аммо бу гапдан, жамиятга мансуб бўлган киши ўз онги ва феъл атворида мазкур жамият, даврнинг ахлоқий ҳусусиятини онги ва феъл атворида мазкур жамият, даврнинг ахлоқий ҳусусиятини тўла ва бир ҳил даражада акс эттиради, деган маъно келиб чиқмайди.тўла ва бир ҳил даражада акс эттиради, деган маъно келиб чиқмайди. ► Шаҳс ҳулқ-атворининг ахлоқий кўрсаткичи ирода эркинлиги Шаҳс ҳулқ-атворининг ахлоқий кўрсаткичи ирода эркинлиги тўғрисидаги масала билан маҳкам боғланган. Бир ҳил шароитда ҳам тўғрисидаги масала билан маҳкам боғланган. Бир ҳил шароитда ҳам одамларнинг ҳатти-ҳаракати, ҳулқи турлича бўлиши мумкин. Улар одамларнинг ҳатти-ҳаракати, ҳулқи турлича бўлиши мумкин. Улар фидокор ёки қўрқоқ, олижаноб ёки бефаҳм, саҳий ёки очкўз, меҳнатсевар фидокор ёки қўрқоқ, олижаноб ёки бефаҳм, саҳий ёки очкўз, меҳнатсевар ёки танбал, қатиятли ёки қатиятсиз бўлишлари мумкин ва ҳ.к.ёки танбал, қатиятли ёки қатиятсиз бўлишлари мумкин ва ҳ.к. ► Одамларнинг феъл-атвори уларнинг ўз олдига қандай мақсадларни Одамларнинг феъл-атвори уларнинг ўз олдига қандай мақсадларни қўйишларига, онг ва иродасига боғлиқ бўлади. Шу сабабли кишиларнинг қўйишларига, онг ва иродасига боғлиқ бўлади. Шу сабабли кишиларнинг бир ҳил шароитларда турлича ва ҳатто бир-бирига зид ҳаракат бир ҳил шароитларда турлича ва ҳатто бир-бирига зид ҳаракат қилишлари эҳтимолдан узоқ эмас. Ана шунинг учун ҳам одамларнинг қилишлари эҳтимолдан узоқ эмас. Ана шунинг учун ҳам одамларнинг ҳатти-ҳаракатларига ахлоқий ёки ахлоққа ҳилоф ҳатти-ҳаракат деб баҳо ҳатти-ҳаракатларига ахлоқий ёки ахлоққа ҳилоф ҳатти-ҳаракат деб баҳо бериши мумкин. (Масалан, кишиларнинг меҳнатга бўлган муносабатлари бериши мумкин. (Масалан, кишиларнинг меҳнатга бўлган муносабатлари ижобий ёки салбий бўлса.)ижобий ёки салбий бўлса.) ► Ахлоқ, одобни билиш, бурч-ўртоқлик, ватанпарварлик туйғулари, ёки Ахлоқ, одобни билиш, бурч-ўртоқлик, ватанпарварлик туйғулари, ёки ана шу ҳислатларнинг йўқлиги кишининг феъл-атворида ўз ифодасини ана шу ҳислатларнинг йўқлиги кишининг феъл-атворида ўз ифодасини топади. Аммо юқорида баён қилинганига асосланиб, кишиларнинг феъл-топади. Аммо юқорида баён қилинганига асосланиб, кишиларнинг феъл- атвори ва ҳулқлари уларнинг эркин иродаси натижаси деб, уларнинг атвори ва ҳулқлари уларнинг эркин иродаси натижаси деб, уларнинг ҳуқуқлари ва ахлоқий нормалари ҳеч нарса билан шартланмаган, ҳеч ҳуқуқлари ва ахлоқий нормалари ҳеч нарса билан шартланмаган, ҳеч нарсага боғлиқ эмас, деб ҳисоблаш мумкинми? Албатта бундай дейиш нарсага боғлиқ эмас, деб ҳисоблаш мумкинми? Албатта бундай дейиш мумкин эмас. Чунки кишиларнинг қараши ва ҳулқида ўз ифодасини мумкин эмас. Чунки кишиларнинг қараши ва ҳулқида ўз ифодасини топган ахлоқ нормалари, яъни ижтимоий ҳаётга боғлиқ.топган ахлоқ нормалари, яъни ижтимоий ҳаётга боғлиқ. www.arxiv.uz

 Аммо кишиларнинг ахлоқий қарашлари ва ҳулқини белгиловчи социал Аммо кишиларнинг ахлоқий қарашлари ва ҳулқини белгиловчи социал муҳитларнинг айрим шаҳс фикри ва ҳаракатига кўрсатадиган таъсири ўз-муҳитларнинг айрим шаҳс фикри ва ҳаракатига кўрсатадиган таъсири ўз- ўзидан содир бўлмайди, албатта. (Осмонга отилган тош ерга тушади, оч ўзидан содир бўлмайди, албатта. (Осмонга отилган тош ерга тушади, оч қолган ҳайвон ўлжасининг пойига тушади, лекин одам бошқача: у ақл-идрок, қолган ҳайвон ўлжасининг пойига тушади, лекин одам бошқача: у ақл-идрок, мақсад ёки ҳирснинг таъсирида ҳаракат қилади.) мақсад ёки ҳирснинг таъсирида ҳаракат қилади.)  Ахлоқий эркинлик шаҳснинг мақсадга мувофиқ ҳатти-ҳаракатларга Ахлоқий эркинлик шаҳснинг мақсадга мувофиқ ҳатти-ҳаракатларга онгли равишда шаҳсий ва ижтимоий манфаатлар ўртасида мутаносиб онгли равишда шаҳсий ва ижтимоий манфаатлар ўртасида мутаносиб уйғунлик ўрнатишга қобиллигидан иборат. Шаҳснинг ижтимоий ва ахлоқий уйғунлик ўрнатишга қобиллигидан иборат. Шаҳснинг ижтимоий ва ахлоқий зарурият билан белгиланган доирада ҳатти-ҳаракатларни танлашда ўз зарурият билан белгиланган доирада ҳатти-ҳаракатларни танлашда ўз иродасини намоён қилиш имкониятлари, ўз ҳулқини назорат қила билиш ва иродасини намоён қилиш имкониятлари, ўз ҳулқини назорат қила билиш ва ўз ҳатти-ҳаракатлари учун жавобгарлик имкониятлари – ахлоқий эркинлик ўз ҳатти-ҳаракатлари учун жавобгарлик имкониятлари – ахлоқий эркинлик соҳасидир.соҳасидир.  Шуни таъкидлаш лозимки, ахлоқий эркинликнинг энг муҳим Шуни таъкидлаш лозимки, ахлоқий эркинликнинг энг муҳим белгиларидан бири ҳатти-ҳаракатни онгли равишда мақсадга мувофиқ белгиларидан бири ҳатти-ҳаракатни онгли равишда мақсадга мувофиқ танлаш билан бирга, шундай ҳаракат қилишнинг зарурлигига ҳуқуқий ёки танлаш билан бирга, шундай ҳаракат қилишнинг зарурлигига ҳуқуқий ёки сиёсий таъзйиқ остида эмас, балки ички маънавий ишонч ҳосил қилишдир.сиёсий таъзйиқ остида эмас, балки ички маънавий ишонч ҳосил қилишдир.  Киши масалан, бирон бир ҳулқ талабини беъмани бўлса ҳам расман Киши масалан, бирон бир ҳулқ талабини беъмани бўлса ҳам расман бажариши мумкин. Бу ҳолда чинакам ахлоқий эркинлик бўлиши мумкин бажариши мумкин. Бу ҳолда чинакам ахлоқий эркинлик бўлиши мумкин эмас. Ахлоқий эркинлик ахлоқий заруриятни тўғри ва чуқур тушунишни, эмас. Ахлоқий эркинлик ахлоқий заруриятни тўғри ва чуқур тушунишни, ахлоқий нормаларни ўз маслаги ва ишончи сифатида эътироф этишни, ахлоқий нормаларни ўз маслаги ва ишончи сифатида эътироф этишни, уларга чин қалбдан ва истак билан амал қилишни, бунга ички эҳтиёж уларга чин қалбдан ва истак билан амал қилишни, бунга ички эҳтиёж бўлишини назарда тутди. Ахлоқий эркинликнинг яна бир шарти - киши доим бўлишини назарда тутди. Ахлоқий эркинликнинг яна бир шарти - киши доим илғор, прогрессив ахлоқ нормаларини бажаришга мойил бўлишини талаб илғор, прогрессив ахлоқ нормаларини бажаришга мойил бўлишини талаб қилади.қилади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Демак, кишиларнинг ҳамма ҳатти-ҳаракатлари ва фаолиятлари, уларнинг Демак, кишиларнинг ҳамма ҳатти-ҳаракатлари ва фаолиятлари, уларнинг иродаси ва онги ҳамиша объектив, конкрет тарихий шароитлар, табиатда иродаси ва онги ҳамиша объектив, конкрет тарихий шароитлар, табиатда ҳам, жамиятда ҳам мавжуд бўлган объектив зарурият билан белгиланади.ҳам, жамиятда ҳам мавжуд бўлган объектив зарурият билан белгиланади.  Инсон заруриятни билиб олгунга қадар шу заруриятнинг ҳукми остида Инсон заруриятни билиб олгунга қадар шу заруриятнинг ҳукми остида бўлади, табиатнинг қули ҳисобланади: табиат кўр, стиҳияли куч бўлади, табиатнинг қули ҳисобланади: табиат кўр, стиҳияли куч тариқасида шаҳсни эзади. Киши заруриятни – қонунларни билиб олгач, тариқасида шаҳсни эзади. Киши заруриятни – қонунларни билиб олгач, улардан ўз мақсадларида фойдаланади, у табиатнинг ҳўжаини бўлиб улардан ўз мақсадларида фойдаланади, у табиатнинг ҳўжаини бўлиб қолади, уларни жамиятга ҳизмат қилиш учун йўллаш имкониятига эга қолади, уларни жамиятга ҳизмат қилиш учун йўллаш имкониятига эга бўлади. «Зарурият ўзида бўлган зарурият, биз учун заруриятга» айланмоғи бўлади. «Зарурият ўзида бўлган зарурият, биз учун заруриятга» айланмоғи лозим. Агар эркинлик билиб олинган зарурият бўлса, унда инсониятнинг лозим. Агар эркинлик билиб олинган зарурият бўлса, унда инсониятнинг табиатдан тобора янги ва янги соҳаларни қўлга киритган ҳар бир қадами табиатдан тобора янги ва янги соҳаларни қўлга киритган ҳар бир қадами эркинлик сари қўйилган қадамдир. эркинлик сари қўйилган қадамдир. Тарих нотекис, аммо шиддат билан Тарих нотекис, аммо шиддат билан тобора катта эркинлик сари ҳаракат қилади. Кишиларнинг табиатдаги тобора катта эркинлик сари ҳаракат қилади. Кишиларнинг табиатдаги стиҳияли кучлар ва ўзининг ижобий муносабатлари устидан ҳукмронлик стиҳияли кучлар ва ўзининг ижобий муносабатлари устидан ҳукмронлик даражаси бизга эркинлик мезонини беради.даражаси бизга эркинлик мезонини беради.  Шундай қилиб, кишининг эркин ахлоқий фаолияти фақат заруриятни Шундай қилиб, кишининг эркин ахлоқий фаолияти фақат заруриятни билиш асосидагина амалга ошади. Зарурият шаҳсни жонсиз қўғирчоққа билиш асосидагина амалга ошади. Зарурият шаҳсни жонсиз қўғирчоққа айлантирмайди – у ўзининг шароитнинг қули қилиши ҳам ёки ўзини онгли айлантирмайди – у ўзининг шароитнинг қули қилиши ҳам ёки ўзини онгли равишда уларга қарама-қарши қўйиши ҳам мумкин. Заруриятни билган равишда уларга қарама-қарши қўйиши ҳам мумкин. Заруриятни билган киши унга мувофиқ фаолият кўрсатади – бу унинг эркинлигидир. У билиб киши унга мувофиқ фаолият кўрсатади – бу унинг эркинлигидир. У билиб олинган заруриятга бўйсунмаслиги ва унга зид бўлган ҳатти-ҳаракат олинган заруриятга бўйсунмаслиги ва унга зид бўлган ҳатти-ҳаракат қилиши мумкин, бу эса унинг ўзбошимчалигидир.қилиши мумкин, бу эса унинг ўзбошимчалигидир.  Ґақиқий эркинлик объектив заруриятни билишдангина иборат бўлмай, Ґақиқий эркинлик объектив заруриятни билишдангина иборат бўлмай, шу билан бирга, шу зарурият йўналишларига мувофиқ келадиган режали шу билан бирга, шу зарурият йўналишларига мувофиқ келадиган режали www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

$• яратувчанлик фаолиятни ҳам ўз ичига олади. Чунки фақатгина кишиларнинг ҳатти-ҳаракатлари табиат ва жамият қонунлари билан белгиланмай, шаҳснинг ўзи ҳам теварак-атрофга таъсир қилишга, уни қайта ўзгартиришга қодир. Шундай қилиб, эркинлик шакли ҳилма-ҳил бўлган заруриятни амалга ошириш соҳасида қилинган актив амалий фаолиятдир. • Диалектик тафаккур тарафдорлари объектив заруриятни эътироф этиш билан бирга ҳатти-ҳаракатларнинг ҳилма-ҳиллигини инкор қилмайдилар. Умумий ижтимоий-тарихий зарурият доирасида ҳар бир киши учун танлаш эркинлиги бор ва ирода эркинлигини ҳам кўрсата олади. Танлаш эркинлиги жамият ва кишининг ривожланиш эҳтиёжларига мос келадиган, қарор топган ёки шаклланаётган муайян ахлоқий муносабатларни танлашдир. У кишининг онгли танлаш қобилиятидан иборат. Қарор қилиш акти танлашнинг энг муҳим элементларидан биридирки, кишида ирода эркинлиги бўлмаса, бу элемент ҳам бўлмайди. Аммо ирода эркинлигининг аҳамияти қарор қилиш акти билан чекланмайди. У қабул қилинган қарорни амалга оширишда катта рол ўйнайди. Ирода эркинлиги кишини ўз қарорини амалга оширишга фаоллаштириб, танлашни якунлайди. Танлаш эркинлиги эса умуман, унинг барча ҳатти-ҳаракатлари билан боғланади [1] (Мисол). • Ирода эркинлиги – шаҳснинг, умуман, ўз ҳатти-ҳаракатлари, фаолияти, ҳулқини танлашда объектив мавжуд бўлган ахлоқий талабларни билиши ва улардан оқилона фойдаланишидир, бу шаҳснинг ўз фикрлари, ҳислари, майллари устида назорат қилиш қобилиятидир. Ирода эркинлиги ҳамиша биринчи томондан танлаш учун реал имкониятлар борлигини тушуниш, яъни танлаш эркинлигини, иккинчи томондан қабул қилинган қарорга эришишга қаратилган муайян интилишни, иродани ўз ичига олади. • [1] Новикова Л. Мой выбор. \\ Экономист, 1977. № 1. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz$

Этика, эстетика ва мантиқ

23.09.2019

0

5323.5 KB

Похожие