Xristianlik 2 - Основы культурологии - Презентации

Xristianlik 2

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2311.603515625 KB

Xristianlik. Reja: 1. Xristianlikning vujudga kelishi va uning asoschisi. 2. Xristianlik ta’limoti. 3. Xristianlik oqimlari. (Pravoslav, Katolik, Protestant) 4."Bibliya" xiristianlikning muqaddas kitobi.

Xristianlik dini buddizm va islom dinlari qatorida jahonda eng keng tarqalgan dinlardan biri hisoblanadi Ularning miqdori boshqa dinlarga qaraganda eng ko`p bo`lib, bu ko`rsatkich dunyo aholisining deyarli uchdan birini (taxminan 28 %) tashkil etadi. Xristianlik, asosan, Evropa, Amerika, Avstraliya qit`alarida hamda qisman Afrika va Osiyo qit`alarida tarqalgan.

Xristianlik milodning boshida Rim imperiyasining sharqiy qismida joylashgan Falastin erlarida vujudga keldi.

Xristianlik dini asoschisi Iso Masih (Iisus Xristos) Rim imperiyasi tashkil topganining 747 yili Falastinning Nazaret qishlog’ida bokira qiz Maryamdan Xudoning amri bilan dunyoga keldi.

Bu davrda yahudiylar hokimiyatning uch tabaqasi bilan bog’liq og’ir tushkunlikni boshdan kechirar edilar  Bir tomondan Rim imperatori va uning joylardagi noiblari,  Ikkinchi tomondan Falastin podshohi Irod Antipa,  uchinchi tomondan esa ruhoniylar xalqni turli soliqlar va majburiyatlar bilan ko`mib tashlagan edilar.

Iso Masih yahudiylikni isloh qilish va uni turli xurofotlardan tozalash g’oyasi bilan chiqib, xristian diniga asos soldi.

Iso Masihga Xudo tomonidan 4ta mo’jiza berilgan  ojiz inson ko’zini silaganida ko’zi ko’rib ketgan  loydan yasalgan qushni jonlantirgan  o’lgan kishini tiriltirgan  kimning uyida nima borligini uyiga kirmasdan aytgan

Yahudiylar uni va uning izdoshlarini Falastindan quvg’in qildilar. Isoning 33 yoshida fitnachilikda ayblab, qatl etishga hukm qildilar.

Iso nomiga qo`shiluvchi “Masih” so`zi qadimiy yahudiy tili – ivrit dagi meshiax so`zidan olingan bo`lib, «silangan» yoki «siylangan» ma`nolarini beradi. YUnon tilida bu so`z «xristos» shakliga ega. Bu dinning «xristianlik» yoki «masihiylik» deb atalishi ham shu so`zlar bilan bog’liq. Bundan tashqari xristianlikni Iso Masihning tug’ilgan qishlog’i – «Nazaret» bilan bog’lab, nazroniya deb ham ataganlar. Keyinchalik bu nom nasroniya shaklini olgan.

Iso Masih o`z ta`limotini o`zining 12 o`quvchisi apostollar – havoriylarga o`rgatdi. Ular esa Isoning vafotidan keyin ustozlarining ta`limotlarini har birlari alohida-alohida tarzda kitob shakliga keltirdilar. Bu kitoblar Bibliyaning «YAngi Ahd» qismini tashkil etadi.

Xristianlik ta`limoti Asosiy g’oyasi – Isoning odamzodning xaloskori «messiya» ekanligi yahudiylikda mavjud bo`lib, oxiratga yaqin kelishi kutilayotgan xaloskor haqidagi ta`limotdan kelib chiqqandir.

Xristianlikda eng muhim sanalar  318 yilda o`g’il-Xudo va Ota-Xudoning yagona mohiyati haqidagi cherkov ta`limotiga asos solindi.  324 yili xristianlik Rim imperiyasida davlat dini deb e`lon qildi.  325 yili tarixda birinchi marta Rim imperatori Litsiniya imperiya hududidagi Nikeya shahrida I Butun Olam Xristian Soborini (o`tkazilgan 21 sobordan birinchisi) chaqirdi.  381 yili Konstantinopolda II Butun Olam Xristian Sobori bo`lib o`tdi.  867 yillar orasida Papa Nikolay va Istambul patriarxi Fetiy orasida uzil-kesil ajraldi.  1054 yili rasman tan olindi.  XVI asr boshlarida katolitsizmdan bir necha Evropa cherkovlari ajralib chiqishi natijasida xristianlikda protestantlik harakati vujudga keldi.

II Butun Olam Xristian Soborida 12 «e`tiqod timsoli» ilohiy mujassamlashuv haqida xudo haqida Iso Masihga imon keltirish haqida; abadiy hayot haqida Isoning xochga mixlanganidan so`ng uch kun o`tib qayta tirilganligi haqida o`lganlarning ommaviy tirilishi haqida qismda cho`qintirishning gunohlardan forig’ qilishi haqidacherkovga munosabat haqidaIsoning nuzuli (ikkinchi marotaba erga qaytishi) haqida Muqaddas Ruhga imon keltirmoq haqidaIsoning me`roji haqidaIsoning azob-uqubatlari va o`limi haqida

XRISTIANLIKDAGI OQIMLAR Xristian cherkovining Katolik va Pravoslav (ortodoks) cherkovlariga ajralib ketishi Rim papasi va Istambul patriarxining xristian olamida etakchilik uchun olib borgan raqobati oqibatida vujudga keldi.

Pravoslav (Ortodoks) oqimi Pravoslav (chin e’tiqod) oqimi xristianlikning uch asosiy yo`nalishidan biri o`laroq, tarixan uning sharqiy shohobchasi sifatida shakllandi. Bu oqim, asosan, Sharqiy Evropa, Yaqin Sharq va Bolqon mamlakatlarida tarqalgan. Pravoslav atamasi yunoncha ortodoksiya so`zidan olingan bo`lib, ilk davr xristian yozuvchilari asarlarida uchraydi. Pravoslaviyaning kitobiy asoslari Vizantiyada shakllandi, chunki bu yo`nalish u erdagi hukmron din edi.

Xristianlikning SHarqiy tarmog’i bo`lmish pravoslaviyaning rivojlanishi jarayonida 15 mustaqil (avtokefal) cherkov: Konstantinopol, Aleksandriya, Antioxiya, Quddus, Gruzin, Serb, Rumin, Bolgar, Kipr, Ellada, Alban, Polyak, CHexiya, Slovakiya, Rus va Amerika cherkovlari vujudga keldi.

Pravoslav cherkovi bayramlar va diniy marosimlarga alohida ahamiyat beradi. Pasxadan so`ng pravoslav dinining o`n ikki kunlik o`n ikki muhim bayrami boshlanadi. Bibi Maryamning tug’ilishi ( Rojdestvo Boj’ey materi ); Isoning xochini tiklash ( Vozdvijenie kresta Gospodnya ); Bibi Maryamning ibodatxonaga kirishi (Vvedenie vo xram Presvyatoy Bogoroditsi); Isoning tug’ilishi (Rojdestvo Xristovo); Isoni cho`qintirish (Kreshenie Gospodnya); Olqishlash (Sretenie); Xushxabarning nozil bo`lishi (Blagoveshanie); Isoning Quddusga kirishi (Vxod Gospodnya v Ierusalim); Isoning qayta tirilishi (Voskresen’e Xristovo); Isoning osmonga ko`tarilishi (Voznesenie Iisusa); Muqaddas Ruhning tushishi (Soshestvie svyatogo duxa–Troitsin Den’); Iso qiyofasining o`zgarishi (Preobrajenie).

Pravoslav cherkovida diniy mansablar uch tabaqaga bo`linadi:  diakon  ruhoniy (svyashennik)  episkop

Diakon (grek. “xizmatchi”) ruhoniylikning eng quyi tabaqasi hisoblanadi. U mustaqil hech qanday ibodatni boshqara olmaydi, balki faqatgina ruhoniy yoki episkopga ibodat marosimini o`tkazishda yordam bera oladi, xolos. Uni ruhoniylik sirliligiga (tainstvo) episkop qabul qiladi. Katta diakonlar protodiakon, rohib diakonlar ierodiakon, katta ierodiakonlar arxidiakon deb ataladi.

Ruhoniy (svyashennik) U boshqalarni ruhoniylikka bag’ishlash va cherkov suvini muqaddaslashtirishdan boshqa barcha sirli marosimlarni bajara oladi. Kichik ruhoniylar ierey, katta ruhoniylar protoierey eng katta ruhoniylar protopresviter deb nomlanadi.

Episkop Episkoplar barcha ibodat va sirli marosimlarni bajara oladilar. SHuningdek, ular ma`lum bir shahar, oblast cherkovi yoki eparxiyani boshqara oladilar. Nisbatan kattaroq episkoplar arxiepiskop deyiladi. Poytaxt shaharlarning episkoplari mitropolit deb ataladi. Pravoslav cherkovining eng oliy mansabi PATRIARXDIR.

Katolik oqimi Katolitsizm “umumiy, dunyoviy” degan ma`nolarni ifodalaydi. Uning manbai – uncha katta bo`lmagan Rim Xristian jamoasi bo`lib, rivoyatlarga ko`ra uning birinchi Episkopi apostol Petr bo`lgan.

Katolitsizmda Bibliyani sharhlash huquqi faqatgina ruhoniylar ga beriladi, chunki ular uylanmaslik – tselibat haqidagi diniy talabga amal qiladilar. Diniy ibodatlar dabdabali va soxtalashtirilgan ko`rinishga ega, diniy o`qish, duo, iltijolar lotin tilida olib boriladi.

Katolik oqimi ta’limotidan A`rof haqidagi (do`zax va jannat oralig’idagi mavze) aqida faqat katolik ta`limotida mavjud. Gunohi katta bo`lmagan gunohkorlarning ruhi u erda o`tda kuyadi (ehtimol, bu vijdon va nadomat azobining ramziy in`ikosidir), keyin jannatga yo`l topadi. Ruhning a`rofda bo`lish muddati xayrli ishlar tufayli qisqartirilishi (ibodat va cherkov foydasiga xayr-ehson qilish bilan) mumkin. Bu ibodat va xayr- ehsonlar o`lganlar xotirasiga yaqinlar tomonidan qilinadi.

Katolik ierarxiyasida uch darajadagi ruhoniylar bor diakon, ruhoniy (kyure, pater, kendz), episkop .

Katolik cherkovi tashkiloti qat`iy markazlashuv bilan ajralib turadi. Rim papasi bu cherkovning boshlig’i bo`lib, u diniy axloq masalalariga oid qonun-qoidalarni belgilaydi. Uning hokimiyati dunyoviy soborlar hokimiyatidan yuqori turadi. Bundan tashqari pravoslav dini ta`limotidan farqli o`laroq, katolik yo`nalishida papaning begunohligi haqidagi aqida ham bor. Papani kardinal kollegiya saylaydi. Bunda umumiy ovozning uchdan ikki qismi plyus 1-ovoz (yashirin ovoz berish yo`li bilan) (Rim papasi Benedikt XVI)

Protestantizm. Protestantizm tarixi Martin Lyuterdan (1483-1546) boshlanadi. U XVI asrda Evropada katoliklarga qarshi qaratilgan reformatsiya harakati bilan bog’liq juda ko`p mustaqil cherkovlar va sektalarni o`z ichiga oladi. Protestantizm atamasi «protest» (norozilik) so`zidan kelib chiqqan. Bunday nomni olishiga sabab 1526 yilda SHpeyer reyxstagi nemis lyuterchi knyazlari talabi bilan har bir nemis knyazi o`zi va fuqarosi uchun xohlagan dinni tanlash huquqiga ega ekanligi to`g’risida qaror qabul qildi. Ammo 1529 yilda ikkinchi SHpeyer reyxstagi bu qarorni bekor qildi. Bunga qarshi imperiyaning barcha shaharlari va besh knyazlik norozilik (protest) e`lon qildi.

Protestantizmning ilk shakllari: lyuterchilik, tsvinglichilik, kal’vinizm, unitarizm va sotsinchilik, anabaptizm, mennochilik va anglikanchilik edi. Keyinroq, «so`nggi protestantizm» shakllari: baptistlar, metodistlar, kvakerlar, adventistlar, Iegova shohidlari, mormonlar yoki « Oxirat avliyolari », « Najot armiyasi », « Xristian fani », pyatidesyatniklar va boshqa diniy oqimlar paydo bo`ldi.

Protestantizm ta’limoti xudoning borligi, uning uch qiyofada namoyon bo`lishi, jonning o`lmasligi, jannat va do`zax (katolitsizmdagi a`rofdan tashqari) haqidagi, vahiy va boshqalar to`g’picidagi umumxristian tasavvurlarini e`tirof etadi. ilohiy lutfu marhamat insonlarga cherkovning ishtirokisiz in`om etiladi. O`lganlarga bag’ishlangan duo o`qish, aziz-avliyolarga sig’inish, muqaddas murdalarga, sanamlarga topinish bekor qilindi. Ibodat uylari ortiqcha hashamlardan, mehroblardan, sanamlar, haykallardan tozalandi, ruhoniylarning uylanmaslik shartlari bekor qilindi. Ibodatlar faqatgina lotin tilida olib borilishi, Bibliyaning faqatgina ruhoniylar tomonidan sharhlanishi zarurligi shartlari inkor etildi. Bibliya milliy tillarga tarjima qilindi, uni sharhlash har bir xudojo`yning eng muhim burchi bo`lib qoldi. 1517 yili 31 oktyabrda jamoatchilik hukmiga havola qilingan tezislar shundan iborat. Keyinchalik bu kun protestantlar bayrami bo`lib qoldi.

Kal’vinizm Diniy islohotning boshqa bir yirik arbobi Jan Kal’vin (1509- 1564) edi. Uning 1536 yilda nashr etilgan «Xristian dinidagi ko`rsatmalar» degan bosh asari, protestantizm ta`limot sifatida shakllanganidan keyin yangi bir diniy yo`nalish – kal’vinizmning asosi bo`lib qoldi. Dastlabki islohot arboblaridan farqli o`laroq Kal’vin uchun diqqat markazi Injil emas, Tavrot bo`lib qoladi. Cherkovining kal’vinistik yo`nalishdagi davomchilari (kal’vinistlar yoki reformatorlar) SHotlandiya, Gollandiya, SHimoliy Germaniya, Frantsiya, Angliyada katta obro` va ta`sirga ega edilar.

Presviterpanlik Kal’vinistik cherkovdan kelib chiqqan bo`lib, (yunoncha eng eski) mo``tadil puritanlardir. 1592 yili SHotlandiya parlamenti bu ta`limotni asosiy mafkura deb hisoblash haqida qaror qabul qilgan. Bu jamoa boshida jamoa a`zolari tomonidan saylangan presviter turadi. Jamoalar mahalliy va davlat ittifoqlariga birlashadi. Diniy marosim juda sodda, ibodat paytida va`z aytiladi, birgalashib duolar o`qiladi va diniy qo`shiqlar kuylanadi. Presviterianlar diniy ta`limotining asosiy aqidalari «Vestminster» kitobida bayon qilingan. Hozirgi paytda SHotlandiya (davlat cherkovi), Angliya, Irlandiya, AQSH, Kanada, Avstraliya va boshqa mamlakatlarda presviterchilar mavjud.

Anglikan cherkovi Anglikan cherkovi – Angliyaning davlat cherkovi 1534 yilda mahalliy katolik cherkovi Rim qiroli Genrix VIIIni cherkov boshlig’i deb e`lon qildi, ya`ni cherkov qirol hokimiyatiga bo`ysundirildi. XVI asr o`rtalariga kelib ibodatni ingliz tilida olib borish joriy etildi, postlar bekor qilindi, but va sanamlar olib tashlandi, ruhoniylar uylanmasligi majburiy bo`lmay qoldi. Anglikan cherkovining birinchi diniy rahbari Kenterberi arxiepiskopi hisoblanadi. Anglikan cherkovi tarkibiga 3 cherkov kiradi. Ular katolitsizmga yaqin turadigan oliy cherkov, puritanizmga va pietizmga yaqin quyi cherkov, xristian oqimlarining barchasini birlashtirishga intiluvchi hukmron oqim – keng cherkov. Anglikan cherkovidan rasman ajralgan cherkovlar SHotlandiya, Uel’s, Irlandiya, AQSH, Kanada, Avstraliya kabi jami 16 mamlakatda tarqalgan

Baptizm. Protestant ta`limotining eng ko`p sonli davomchilari baptistlardir. Baptizm (yunoncha «suvga cho`ktirish») XVII asr boshlarida vujudga kelgan bo`lib, hozirgi kunda dunyoning 130 mamlakatida o`z tarafdorlariga ega. Bu ta`limot tarafdorlari faqat o`spirinlarnigina cho`qintirishga olib boradilar. «Hech kim, jumladan, ota-onalar ham kishi uchun biror dinni tanlay olmaydi. Kishi dinni ongli ravishda o`zi ixtiyor qilmog’i zarur» degan qoida baptistlar va zabur xristianlarining asosiy qoidasidir. Ularda ibodat o`ta soddalashtirilgan bo`lib, diniy qo`shiq, ibodat va mav`izadan iborat. Zabur xristianlari to`rtta rusumni saqlab qolishgan: cho`qintirish, (o`spirinlar uchun) tanovul, nikoh, qo`l bilan silab qo`yish. Bu xristianlar uchun but ehtirom ramzi emas.

Adventistlar harakati. Adventistlar harakati (lot. – “kelish”) Amerikada XIX asrning 30-yillari og’ir iqtisodiy buhron (krizis), umumiy ishsizlik davrida vujudga keldi. Asoschisi Vil’yam Miller (1782- 1849). Adventistlar bir necha mustaqil cherkovlarga bo`lingan bo`lib, ularning eng kattasi «Ettinchi kun adventistlari» sanaladi. Ularning asosiy g’oyasi Isoning ikkinchi bor erga tushishi va insoniyatni shayton va uning tarafdorlaridan mutlaq xalos etishidir.

Bibliya Bibliya yahudiylik va xristianlik dinlari ta’limotiga ko`ra, Xudo tomonidan nozil qilingan, asosiy diniy aqida va axloq qonunlarini o`zida jamlagan muqaddas kitoblar majmuasidir. U ikki qismdan iborat: «Qadimiy Ahd» (Old Testament) va «YAngi Ahd» (New Testament).

Bibliya so`zi grek tilida biblia – “kitob”, “o`ram” ma`nolarini anglatadi. Hozirgi Bibliya katolik nashrlarida 72, protestant nashrlarida 66 kitobdan iborat. Bibliyaning kitoblari boblarga, boblar esa suralarga bo`linadi. Uning hozirgi qabul qilingan bo`linishi Nenterberiya episkopi Stefan Langton (vafoti 1228 y.) tomonidan kiritilgan.

Evangeliya Injil so`zi yunoncha «evangelion» so`zidan kelib chiqqan bo`lib, “xushxabar” ma`nosini anglatadi. Unda odamzodni qutqaruvchi yagona Najotkor hisoblanmish Iso Masihning er yuziga yuborilganligi haqida hikoya qilinadi. Injil milodning birinchi asrida yozilgan, 27 bo`limdan iborat. Injil Iso Masihni ko`rib, uni yaqindan bilgan, uning ta`limotini sinchiklab o`rgangan mualliflar tomonidan yozilgan.

Xristianlikda YAngi Ahd tarkibiga kirgan Injil 4 qismga bo`linadi:  Injilning dastlabki 4 kitobchasi Iso Masihning hayoti va ta`limotiga bag’ishlangan, ular Matto (Matfey), Marko, Luka, YUhanno (Ioann) bayon etgan Muqaddas xushxabar (Evangelie) deb ataladi. Bu 4 kitob muallifining har biri Iso Masih shaxsiyati va faoliyatining alohida xususiyatlarini tasvirlaydi, to`rttala kitob ham Isoning yo`li va qayta tirilishi bilan yakunlanadi. Bu Injil xushxabarining markaziy nuqtasi hisoblanadi.  Aziz Havoriylarning faoliyati (Deyaniya svyatix apostolov) nomli kitobchada Iso Masihning alohida tanlagan shogirdlari – havoriylarning nasroniylik dinini tarqatish yo`lida qilgan ishlari, nutqlari, quvilishlari, xristian jamoalarining vujudga kelishi haqida hikoya qilinadi.  Pavel, Iakov, Petr, Ioann, Iuda nomli havoriylarning turli mamlakat va podshohlarga xristianlik dinining aqidalarini bayon qilib yo`llagan maktublari ham Injilda jamlangan.  Vahy (Otkrovenie) deb nomlangan bu kitob xudo tomonidan avliyo Ioannga yuborilgan bashorat hisoblanadi. Unda oxirzamonda yuz beradigan musibatlar, Iso Masihning dunyoga qaytishi, YA`juj-Ma`juj, Dajjol, qiyomat, jannat va jahannam tasvirlanadi.

O`zbekistonda xristianlik Bu din O`rta Osiyoga, xususan, O`zbekistonga ikki yo`l bilan kirib kelgan: bunga bir tomondan xristianlikka da`vat etuvchi missionerlarning targ’ibotchilik faoliyati sabab bo`lsa, ikkinchi tomondan, O`rta Osiyoning Rossiya tomonidan bosib olinishi va xristian diniga e`tiqod qiluvchi aholining bu hududga ko`plab ko`chib kelishi orqali oshdi. Bu dinni mahalliy aholi Missionerlar O`rta Osiyoning turli viloyatlariga milodning III asrlarida kirib kelganlar. Masalan, 280 yilda Taroz (Merke) cherkovlari qurilib bo`lgan, Samarqandda (310 yildan), Marvda (334 yildan), Hirotda (430 yildan), Xorazmda va Markaziy Osiyoning boshqa shaharlarida episkoplik va missiyalar tuzilgan Markaziy Osiyo territoriyasida islomning tarqalishi davrlarida islom bilan xristianlik o`rtasidagi ziddiyatlar, kelishmovchiliklar keskinlasha boshladi. Biroq X asrgacha Samarqand, Xorazm, Toshkent viloyatlarida xristianlarning manzilgohlari bo`lgan. Hatto Beruniy yashagan davrda ham (973-1056) Marvda pravoslav metropoliyasi bo`lgan.

O’zbekistonda xristianlik diniga e’tiqod qiluvchilar uchun keng imkoniyatlar yaratib berilgan, jumladan muhtasham cherkovlar qad ko’targani tahsinga sazovordir.

Xulosa Xristianlik dini buddizm va islom dinlari qatorida jahonda eng keng tarqalgan dinlardan biri hisoblanadi. Xristianlik dini asoschisi Iso Masih bo’lib 33 yoshida saduqiylar tomonidan qatl etilgan. Xristianlik XI asrda katolik va provaslav oqimiga, XVI asrda protestant oqimiga bo’lindi. Xristianlik dini muqaddas kitobi «Injil» hisoblanadi.

Похожие

Xristianlik

Xristianlik 3

Buddaviylik va Xristianlik

Xristianlik dinining bayramlari

Zardushtiylik 2