Hozirgi davr madaniyati. Texnologik madaniyat - Культурология - Презентации

Hozirgi davr madaniyati. Texnologik madaniyat

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1207.0185546875 KB

Hozirgi davr madaniyati. Texnologik madaniyat

REJA: Insonning madaniyat tarixida ijodiy yaratuvchanligi. Tarixiy taraqqiyot va texnologik madaniyat. Moddiy va ma’naviy madaniyat. Zamonaviy texnika yutuqlari, jamiyat moddiy madaniyatining asosi. Texnologik madaniyat va sivilizatsiyaning o`zaro aloqadorligi.

Madaniyatni bir tomondan, insonning biologik va ijtimoiy mavjudot ekanligidan kelib chiqib, undagi moddiy va ma’naviy ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan boyliklar ekanligi, ikkinchi tomondan, insonning bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq holda yaratiladigan moddiy va ma’naviy boyliklar ekanligi nuqtai nazaridan madaniyatni ikkiga, ya’ni moddiy va ma’naviy madaniyatlarga bо‘lib kо‘rsatish qabul qilingan. Madaniyatning bu tarzda bо‘linishi uning keng ma’noda qо‘llanilishini kо‘rsatadi. Tor ma’noda tushunishda esa uning faqatgina kishilarning ma’naviy hayotini qamrab olishi nazarda tutiladi.

MADANIYAT

Madaniyat - bu insoniyatning shakllanishida, turli tamaddunlarni yuzaga keltirishida muhim mexanizm sanalishi bilan birga odamlarning o‘zaro aloqa almashish, bir-biriga yordam qo‘lini uzatish, suyash kabi odamiylik amallarini ham tasniflaydi. Bu tushuncha arabcha "madina" so‘zidan olingan bo‘lib, sodda qilib aytganda "shahar(lashish)" degan ma'noni anglatadi. Albatta, ushbu so‘z atamaga aylangan davrda shaharlar o‘zining ijtimoiy-siyosiy va moliyaviy jihatdan barqarorligi bilan yuksak darajaga ko‘tarilib ulgurgandi. Elu yurtning koriga yaraydigan, uni boshqarib, xalqaro munosabatlarga kirishadigan rahbarlar, olimu fuzalo, ahli ulamo, shoiru nosirlar yashagan shaharlar shu bois ham "madaniyat" so‘ziga zamin bo‘lgandir. Lotin tilidan olingan "culture" ("kultura") so‘zi yerga ishlov berish, parvarishlash degan ma'nolarni anglatadi. Unda ham mohiyatan yetuklikka erishish, komillik kasb etish tarbiyadan, odob-axloqdan boshlanadi, degan uqtirish mujassam.

« Madaniyat jamiyatni tashkil etuvchi kishilar aqliy faoliyatining mahsuli hamdir. Albatta, madaniyat jamiyat har bir a’zosining emas, balki ong-tafakkuri va salohiyati bilan boshqalardan ajralib turuvchi shaxslar mehnat faoliyatining mahsulidir. Madaniyat mehnat jarayonining ijtimoiylashuvi natijasida shakllana borgan va kishilarning о‘z davriga xos ehtiyojlarini qondirish vositasiga aylangan. Tarixiy taraqqiyotning turli davrlaridagi madaniy hayotni tahlil qilish zaruratga aylandi. Chunki har bir davrning ijtimoiy hayoti doimo rivojlanib, о‘zgarib va takomillashib boradi. Muayyan bir davrda yaratilgan madaniyat hech qachon о‘zidan oldingi davr madaniyatlarini aynan takrorlamaydi. Har bir tarixiy taraqqiyot bosqichida madaniyat о‘zidan oldingi davr madaniyatidan yaratilishi va bajaradigan vazifasiga kо‘ra ancha takomillashgan holda mavjud bо‘ladi.

Moddiy madaniyat - bu, eng avvalo, mehnat qurollari, transport, aloqa vositalari, uy-joylar, kiyim-kechaklar, oziq-ovqatlar, har xil buyumlar - xullas, insoniyatning moddiy ehtiyojlarini qondiruvchi barcha narsalar hamda kishilarning ishlab chiqarish tajribalari, kо‘nikmalari va mahoratlaridir. Ma’naviy madaniyat esa, kishilarning bilimlari, tajribalari, urf-odatlari, xulq-atvorlari, fan, adabiyot, san’at, falsafa, huquq, ilmiy dunyoqarash, diniy e’tiqodlari, ta’lim-tarbiya, matbuot - xullas, insoniyatning ma’naviy ehtiyojlarini qondiruvchi barcha ma’naviy boyliklar majmuidir. Madaniyat о‘z taraqqiyoti jarayonida ayrim tarmoqlarga ham bо‘linib boradi. Masalan, ma’naviy madaniyat badiiy madaniyat, estetik madaniyat, axloqiy madaniyat, kiyinish madaniyati, muomala madaniyati va boshqalarga bо‘linib ketsa, moddiy madaniyat texnika madaniyati, dehqonchilik madaniyati, qurilish madaniyati, turmush madaniyati kabi tarmoqlarga bо‘linib ketadi. О‘z navbatida bu tarmoqlar bir-biri bilan о‘zviy bog‘liq bо‘lgan turli-tuman tushuncha va hatti-harakatlarni qamrab oladi. Masalan, turmush madaniyati deganda, biz uy-joy qurilishidagi kо‘rkamlik, kiyim- kechak, poyafzal, oshxona, uy jihozlari, ozodalik, pazandalik, oila va jamiyatda maishiy xizmat va dam olishni tashkil etishni qamrab olishini tushunamiz.

Moddiy va ma’naviy ishlab chiqarish yagona ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonining ikki tomoni hisoblanib, bunda moddiy ishlab chiqarish belgilovchi rol о‘ynaydi. Chunki moddiy ne’matlar ishlab chiqarish muayyan jamiyatning barcha tomonlarini, shu jumladan ma’naviy ishlab chiqarish jarayonini ham belgilab beradi. Aslida ma’naviy ishlab chiqarish - bu ijtimoiy ong shakllarini tashkil etuvchi davlat, siyosat, mafkura, huquq, ahloq, fan, san’at, diniy e’tiqodlar va boshqalarni ishlab chiqarishdir. Moddiy madaniyat boyliklarini yaratishda kishilar ishlab chiqarish vositalari, eng avvalo mehnat qurollaridan foydalanidilar. Har bir davr moddiy madaniyatining taraqqiyotini о‘sha davrda foydalanilgan ishlab chiqarish vositalariga qarab aniqlash mumkin. Masalan, faqat qо‘l mehnatidan foydalanilgan davr moddiy madaniyatiga nisbatan undan kо‘ra murakkabroq ya’ni ishlab chiqarish sohasining avtomatlashuv davri, sо‘ngra, kompyuterlardan foydalanilayotgan hozirgi zamon moddiy madaniy boyliklari, avvalgi davrlar moddiy-texnika taraqqiyotiga nisbatan ancha ilgarilab ketganligini kо‘rsatadi.

Hozirgi paytda zamonaviy texnika yutuqlari, jamiyat moddiy madaniyatining asosini belgilab beruvchi kuchga aylandi. Moddiy madaniyatning tarkibiy tuzilishiga nazar tashlasak, u uch xil unsurdan: ishlab chiqarish vositalari, iste’mol vositalari va yaratuvchilik faoliyati kabi unsurlardan tashkil topganligini kо‘ramiz. Ishlab chiqarish vositalari tarkibiga mehnat qurollari va ular bilan ta’sir kо‘rsatiladigan mehnat manbai, transport va aloqa vositalari, ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan turli xil sun’iy inshootlar kiradi. Uy-joylar, kiyim-kechaklar, oziq-ovqatlar, uy-rо‘zg‘or buyumlari, iste’mol vositalari hisoblanadi. Ishlab chiqarish va iste’mol vositalarining qay tarzda shakllanganligiga qarab muayyan xalq, elat yoki millatning umum madaniy taraqqiyotiga baho berish mumkin. Masalan, birgina iste’mol vositalarini о‘rganish xalqning ehtiyojlari kо‘lami qay darajadaligini kо‘rsatadi, chunki ehtiyojlarning keng kо‘lamliligi moddiy madaniy taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchidir.

Moddiy madaniyatning uchinchi unsuri moddiy boyliklarni yaratish, rivojlantirish, boyitish va ulardan foydalanish kabilarni о‘z ichiga oladi. Yaratuvchanlik faoliyati jarayonida kishilarning bilimlari, malakalari, kо‘nikma, ijodiy salohiyati va kasbiy tajribalari ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarga kо‘chadi va moddiylashadi. Xulosa qilib aytganda, jamiyatning moddiy madaniyati, moddiy boyliklar ishlab chiqarish jarayonining barcha sohalari va ularning natijalarini о‘z ichiga oladi. Moddiy madaniyat kishilarning moddiy ehtiyojlarini qondirish, yuqori darajadagi farovonlikni ta’minlaydigan shart-sharoitlarini yaratish jarayonidir. Ma’naviy madaniyat muayyan xalqning, insoniyatning asrlar bо‘yi yaratilgan, turli davrlarda о‘zining taraqqiyoti yо‘lida foydalanilgan va о‘zidan keyingi avlodlariga yetkazib berilgan ma’naviy qadriyatlari tizimidir. Ma’naviy madaniyat – insonning tashqi olam, jamiyat va boshqa kishilar bilan bо‘ladigan munosabatlari hamda moddiy boyliklar ishlab chiqarish jarayonida boyib borgan ong va tafakkuri, ruhiy kechinmalari va ijodiy salohiyatining insonda mujassamlashib kelishidir.

Ma’naviy boyliklarni ishlab chiqarish о‘ziga ana shu jarayonda zarur bо‘lgan his-tuyg‘ularni, ruhiy kechinmalar, mantiqiy va badiiy tafakkur, orzu-armonlar, nazariyalar, tasavvurlar va tushunchalarni birlashtiradi. Ma’naviy madaniyat tо‘g‘risida fikr yuritishdan avval, uning jamiyatning ma’naviy hayoti tushunchasidan farqini aniqlab olish zarur. Jamiyatning ma’naviy hayoti tushunchasi kishilar, jamoa, elat, millat, sinflar hayoti ma’naviy jarayonlarini xarakterlovchi umumiy tushuncha hisoblanadi. Bizningcha, ma’naviy madaniyat muayyan jamiyatning mafkura sohasi, ijtimoiy psixologiya, ahloq, san’at, diniy e’tiqodlar kabi tomonlarini tashkil etadi. Ma’naviy madaniyat tushunchasi tarixiy jihatdan yо‘lga qо‘yilgan ma’naviy boyliklarni ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’mol (foydalanish) jarayonlarini ham qamrab oladi. Ma’naviy madaniyat ijtimoiy ong shakllarining u yoki bu yig‘indisi emas, balki muayyan g‘oyalar, qarashlar, tasavvurlar, tushunchalar va boshqalarni vujudga keltiruvchi ijodiy faoliyatdir. Hozirgi zamon madaniyatshunoslaridan V.M.Mejuev, S.N.Artanovskiy, A.I.Arnoldov, E.A.Baller, E.V.Sokolov, M.Xayrullayev, S.Shermuhamedov, U.Qoraboyev, A.Erkayev, Q.Xonnozarov, A.Eshonqulov, M.Abdullayev va boshqalar kо‘rsatib о‘tishganidek, ma’naviy madaniyat bu ma’naviy boyliklarni ishlab chiqarish, unga mos bо‘lgan munosabatlarni birlashtiruvchi kishilar hayotiy faoliyatining ijodiy mazmunidir.

Muzeylarda tо‘plangan eksponatlarni tomosha qilar ekanmiz, ularda о‘tmish ajdodlarimizning didlari, dunyo qarashlari, intilishlari va orzu-umidlari, tabiatga bо‘lgan munosabatlari, ijodiy imkoniyatlari, qobiliyatlari, ya’ni ma’naviy dunyosining qay darajada shakllanganligini ular tomonidan yaratilgan modiy boyliklarga qarab anglab yetamiz. Yoki kiyimlarimiz, turli xil binolar, oziq-ovqatlar, transport vositalari, turli-tuman uy-rо‘zg‘or buyumlari va boshqalar aslida moddiy madaniy boyliklar hisoblansa-da, ularda kishilarning dunyo qarashi, didi, orzu-umid va his-tuyg‘ulari, intilishlari-yu, ruhiy holatlari, bilimlari-yu, tajribalari о‘z ifodasini topgan. Mehnat jarayoni - moddiy boyliklar: kiyim-kechak, turar joy, oziq-ovqat, transport va aloqa vositalari, yordamchi inshootlar yaratishda; ma’naviy boyliklar - me’moriy yodgorliklar, musiqa, kino, haykaltaroshlik, teatr spektakllari, adabiy va ilmiy asarlar, matbuot va telivideniye faoliyati va boshqalarni yaratish mehnat jarayonisiz vujudga kelmaydi. Mehnat mahsulotlarining yaratilishi qachonki ma’naviy-madaniy boyliklar о‘zlarining yaratuvchilari tomonidan idrok etilgan taqdirdagina moddiy-madaniy boyliklarga aylanadi, moddiylashadi.

Avlod-ajdodlar tomonidan yaratilgan turli-tuman buyumlar (boyliklar) - madaniyatning faqat tashqi mavjudlik shakllari hisoblanadi. Ana shu buyumlarning har biri о‘z mazmunida kishilarning ijtimoiy mavjudot sifatidagi rivojlanish bosqichlarini ya’ni kishilardagi kuch-quvvatlar ehtiyojlar qobiliyatlar ichki kechinmalarning va kishilar о‘rtasidagi munosabatlarning asl mohiyatini aks ettiradi.Kishilar turli-tuman, rang-barang narsalar dunyosini yaratar ekanlar, shu bilan birga о‘z insoniy qiyofalarini ham shakllantiradilar. Demak, madaniyat, ikki shaklda: birinchidan insonning mehnat faoliyati natijasida vujudga keluvchi predmetlar shaklida; ikkinchidan, muayyan ijtimoiy taraqqiyot darajasidagi insoniy qobiliyatlar, ehtiyojlar va bilimlarni о‘zida mujassamlashtiruvchi shakllangan shaxs sifatida mavjud bо‘ladi. Inson tashqi dunyoga ta’sir kо‘rsatar ekan, eng avvalo, tabiatda tayyor holda mavjud bо‘lmagan turli xil predmetlarni yaratadi. О‘zining eng dastlabki ehtiyojlarini qondiruvchi mahsulotlarni, turar-joy, kiyim-kchak va uy rо‘zg‘or buyumlarini, mehnat faoliyati uchun zarur bо‘lgan qо‘shimcha kuch manbalarini, shaharlarni, sanoat korxonalarini, turli transport vositalarini, suv omborlarini, yо‘llar va kо‘priklarni va boshqalarni yaratadi. Shuningdek, inson predmet shaklidagi madaniy boyliklarni yaratar ekan, bevosita о‘zini qurshab turgan tashqi tabiat va uning hodisalari bilan tо‘qnash keladi. Inson ibtidoiy davrlardayoq tabiatga ta’sir kо‘rsatib о‘ziga yordam beruvchi turli xil energiya manbalaridan foydalanish yо‘llarini izlay boshlagan. Uning tabiat kuchlari bilan tо‘qnash kelishi insoniyat jamiyatining taraqqiyotiga yordam beruvchi qо‘shimcha kuchlardan foydalanish imkonini berdi. Energiya olish manbai kо‘paya bordi, ya’ni dastlab energiya manbai sifatida yog‘ochdan foydalangan bо‘lsa, keyin kо‘mirdan, neft mahsulotlaridan, tabiiy gaz, shamol va suv energiyasidan, ximiyaviy reaksiyalar, quyosh va atom energiyasidan foydalanish yо‘llarini о‘rganib oldi. Natijada inson tabiatga bevosita ta’sir kо‘rsatish bilan о‘zining qiyofasini ham о‘zgartira bordi. Yovvoyilik davridan sivilizatsiyalashgan davrga о‘tdi. О‘zining shaxs sifatidagi qiyofasini tubdan о‘zgartirdi. Tabiat qonunlari va qonuniyatlarini о‘rganish natijasida ayrim tabiat kuchlarini о‘z manfaatlariga xizmat qildirishga erishdi. Xulosa qilib aytganda, moddiy madaniyat ikki shaklda - predmet shaklida va shakllangan shaxs shaklida mavjud bо‘lib qoladi va ma’naviy madaniyatning rivojlanishi hamda taraqqiyotiga bevosita ta’sir qiladi.

Inson madaniy boyliklarni yaratar ekan, eng avvalo, о‘zining boshqa tirik mavjudotlardan farqini anglab yetadi. О‘zi yaratayotgan boyliklarni ishlab chiqarib jarayonida ham tabiat bilan, ham о‘zi yashayotgan jamiyat va uning turli xil qonuniyatlari bilan, ham boshqa kishilar bilan turli munosabatlarda bо‘ladi. iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, badiiy va boshqa munosabatlarni shakllantira boradi. Boshqalarning hatti- harakatlarini kо‘rib, о‘zida shakllanib ulgurmagan hatti-harakatlar axloqiy tushunchalar va tasavvurlar, tajriba va kо‘nikmalar hamda malakalarni shakllantira boradi. Boshqa tomondan umuminsoniyat tomonidan yaratilgan ma’naviy boyliklardan foydalanish natijasida, badiiy adabiyot namunalari bilan, kinofilmlarni, turli spektakllarni tomosha qilish, musiqa asarlarini tinglash, о‘zi mansub bо‘lgan xalqning urf-odatlarini о‘rganish natijasida shaxsiy ma’naviy sifatlarini takomillashtiradi.

Похожие

Texnologik madaniyat

Arxaik davr madaniyati

Texnogen madaniyat

Texnogen madaniyat

Ommaviy madaniyat 3