logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Культурология
  4. Chust madaniyati

Chust madaniyati

Загружено в:

25.11.2023

Скачано:

0

Размер:

3712.794921875 KB
Скачать
Mavzu: Chust madaniyati Reja : 1.Chust madaniyatining oʻrganilishi. 2.Chust madaniyatining oʻziga xosligi. 3.Chust madaniyatiga oid yodgorliklar. Chust madaniyatini o`rgangan shaxslar • Chust madaniyatini o`rgangan shaxslar tarkibiga Yu. A . Zadneprovskiy, Yahyo G`ulomov, A. Asqarov, E. A . Volkova , M. B. Mextarchiyan , B. X Matbaboyev, U. Raxmanov, tarix fanlari nomzodlari S. R. Baratov va Xayrullo Muhammedovlarni kiritish mumkin va ular chust madaniyatini ,,jez davriga ya`ni miloddan avvalgi 2 ming yilliklarga to`g`ri keladi” ,-deb ta`kidlashadi. Yu.A.Zadneprovskiy 1999-yil 23-avgustda 76 yoshida taniqli mahalliy arxeolog, sharq qadimiylari tadqiqotchisi, tarix fanlari doktori, yetakchi tadqiqotchi-maslahatchi Yuriy Aleksandrovich Zadneprovskiy og‘ir xastalikdan so‘ng vafot etdi. U ekspeditsion faoliyati va ilmiy ishlari bilan Oʻrta Osiyo arxeologiyasini yaratgan tadqiqotchilar qatoriga kirgan. Mustaqil fan sifatida u Yaqin Sharq arxeologiyasidan kechroq shakllangan boʻlib, u yerda arxeologlar tomonidan koʻplab qadimiy madaniyat yodgorliklari topilgan. Masalan, Eron va Hindistondan Buyuk Xitoy devorigacha bo'lgan ko'plab Osiyo mamlakatlarini ko'zdan kechirgan A. Shtayn shunday harakat qildi. A. Shtaynning ekspeditsiyalari eng qimmatli materiallarni taqdim etdi, garchi u haqiqiy arxeologik qazishmalarni o'tkazmagan bo'lsa-da, metodologiyasi embrion holatda edi. Rossiya davlati arxeologlari tomonidan qadimiy yodgorliklari topilgan O‘rta Osiyoda dastlab g‘ayratli kashshoflar ham o‘z tadqiqotlari bilan keng maydonlarni qamrab olgan. Ammo, havaskor sayohatchi A. Shteyndan farqli o'laroq, rus olimlari yuqori uslubiy darajada ishladilar. Bunday keng doiradagi tadqiqotchilar orasida S.P. Tolstov va A.N. Bernshtam. Yu.A. Zadneprovskiy • Uning ustozi A.N. Bernshtam, Yu.A. Zadneprovskiy arxeologiya muammolarini ibtidoiy davrdan to o'rta asrlargacha o'rgandi. U arabgacha boʻlgan Fargʻona yodgorliklarini davrlashtirishni taklif qildi. Ko'pincha va samarali Yu.A. Zadneprovskiy Oʻrta Osiyo koʻchmanchi arxeologiyasiga murojaat qildi. Uning shu mavzudagi bir qator asarlari 1996 [1997] yili Sankt-Peterburgda nashr etilgan Yu.A. tomonidan chop etilgan “Oʻrta Osiyoning qadimgi koʻchmanchilari” nomli kichik kitobida jamlangan. Zadneprovskiy YuNESKO shafeligida chop etilgan “Markaziy Osiyo tsivilizatsiyalari tarixi” (Parij, 1994) yakuniy asarining ikkinchi jildining “Iskandar istilosidan keyin Shimoliy Osiyoning shimoliy ko‘chmanchilari” bobiga egalik qiladi. Yu.A. Zadneprovskiy turkiy qadimiylarni o'rganishda. Uning barcha turdagi arxeologik materiallar talqiniga bag'ishlangan asarlari alohida e'tiborga loyiqdir. Yu.A.ning ko'plab nashrlari va hisobotlari shunday. Zadneprovskiy tomonidan nashr etilgan tezislar shaklida taqdim etilgan, shuningdek, A.A. Abdurazov va M.A. Bezborodov. Sharq arxeologiyasining yangi qirralarini o‘rganishga bo‘lgan cheksiz ishtiyoq Yu.A. Zadneprovskiy Janubiy Kaspiyning ko'chmanchi yodgorliklari va Shinjon antiklarini o'rganishga undadi. Yu. Zadneprovskiy : Ustozidan Zadneprovskiy ekspeditsiya tadqiqotlarining hududiy va xronologik ko'lamini meros qilib oldi. U keng qamrovli arxeologik razvedka ishlarini olib boradi, o'troq madaniyatlarga oid yodgorliklarni statsionar qazish ishlarini tashkil qiladi, ko'chmanchi nekropollardagi qo'rg'onlarni o'rganadi, qidiruv chuqurlarini o'tkazadi, birlamchi ma'lumotlarni oladi. Ushbu dala ishlari juda samarali bo'ldi. Yu.A. Zadneprovskiy Farg‘ona vodiysidagi so‘nggi bronza davrining eng yirik yodgorligi – Dalverzin (O‘zbekiston) posyolkasida keng qamrovli tadqiqotlar olib bordi. Tegishli materiallar qisman uning “Fargʻonaning qadimiy dehqonchilik madaniyati” (1962) monografiyasida chop etilgan. Tadqiqotchi Sharqiy Farg‘onaning poytaxt markazi – Sho‘robashat manzilgohini o‘rganishga ko‘p kuch sarfladi, uning materiallari asosida Sho‘robashat madaniyatini alohida ajratib ko‘rsatdi. Yu. A. Zadneprovskiy : A.N.ning munosib davomchisi. Bernshtam uning birinchi shogirdlaridan biri Yu.A. Zadneprovskiy. U 1924-yil 25-sentabrda tug‘ilgan va o‘z avlodi boshiga tushgan og‘ir hayot yo‘lini bosib o‘tgan. Ko‘ngilli sifatida frontga ketgan Yu.A. Zadneprovskiy Leningradni himoya qildi, keyin esa ilg'or Sovet Armiyasi saflarida Kenigsberggacha jang qildi, u ostida og'ir yaralandi. Nogironligi sababli demobilizatsiya qilingan, u Leningrad davlat universitetining birinchi kursiga o'qishga kirdi. Bu erda yosh talaba iste'dodli tadqiqotchi A.N. Bernshtam va uning ishonchli shogirdi bo'ldi. Universitet 1950 yilda tamomlangan. Keyin sovet mutaxassisining an'anaviy yo'lidan - SSSR Fanlar akademiyasi Moddiy madaniyat tarixi institutining Leningrad filialida aspiranturada o'qishni davom ettirdi, 1954 yilda fan nomzodi ilmiy darajasini himoya qildi. va Oʻrta Osiyoning ilk temir davri yodgorliklarini oʻrganishga kirishdi. Yu. A. Zadneprovskiy : • Chust manzilgohini oʻrganish, Yu.A. Zadneprovskiy bilan birgalikda E.V. Drujinina. Bu erda joylashgan qadimiy markaz Janubiy Qirg'izistonning eng yirik markazi O'sh shahrining salafidir. Tegishli materiallar Yu.A. Zadneprovskiy O'sh aholi punkti. 1997 yilda Bishkekda nashr etilgan Farg‘onaning so‘nggi bronza davridagi tarixiga. Bo'yalgan kulolchilikning kech madaniyatlarini o'rganib, Yu.A. Zadneprovskiy G. Gultiev bilan birgalikda Turkmaniston janubidagi Yashillidepening ilk temir davri manzilgohini qazib oldi. Tinib bo‘lmas dala tadqiqotchisi bo‘lgan Yu.A. Zadneprovskiy sog'lig'idan qat'i nazar, O'sh viloyatidagi aholi punktlarini o'rgangan. U og‘ir kasallik tufayli kasalxonada vafot etgan. Chust madaniyati : • Chust madaniyati - Fargʻona vodiysidagi koʻhna dehqonchilik madaniyati (mil. av. 2ming yillik oxirgi choragi — 1ming yillik boshlari). Dehqonlar suv boʻyidagi unumdor yerlarni oʻzlashtirilishiga qarab alohida voha yoki guruh tarzida joylashganlar. Chust madaniyati yodgorliklari, asosan, Fargʻona vodiysining shim.sharqiy tumanlarida uchraydi, ularning soni hozirgi 80 dan ortiq. Bu madaniyatga taaluqli yodgorlik 1950-yil toshkentlik arxeologlar M.E.Voronets va V.I.Sprishevskiylar tomonidan hozirgi Chust shahri yaqinidan topilgan. Madaniyat nomi shundan (mahalliy aholi Buonamozor deb ataydi). 1953—61 ylarda V. I. Sprishevskiy Chust madaniyatida muntazam arxeologik tekshirish ishlari olib borgan. Chust madaniyatini keyingi oʻrganilishida SanktPeterburglik olim Yu.A.Zadneprovskiyning xizmatlari katta boʻlgan. Chust madaniyatining ayrim yodgorliklarida (Dalvarzin, Chuyet) mudofaa inshootlari oʻrganilgan. Andijon viloyati, Jalaquduq tumanidagi Dalvarzin vodiysidagi ilk shahar va oʻziga xos markaz boʻlgani (miloddan avvalgi 12— 7-asrlar) arxeologik jihatdan isbot etilgan. Chust madaniyati : • Hozirgi kunda Chust madaniyatida 3 xil turdagi yashash joylari kavlangan: 1) chaylaga oʻxshash yengil uylar; 2) yertoʻlalar; 3) gʻishtpaxsadan qilingan uylar. Chust madaniyati sohiblari, asosan, ilk sugʻorma dehqonchilik (arpa, bugʻdoy, tariq), chorvachilik, metall (jez)ga ishlov berish, kulolchilik, toʻqimachilik bilan shugʻullanganlar; ovchilik, baliq ovlash ham xoʻjalikda muhim rol oʻynagan. Bunga arxeologik yodgorliklarni qazish paytida topilgan jez pichoqlar, bigizlar, metallga ishlov berishda ishlatilgan tosh qoliplar, toʻqimachilikda qoʻllanilgan suyakdan yasalgan taroqsimon asboblar hamda minglab sopol idishlar guvoxlik bermoqda. Uyroʻzgʻor buyumlari ichida, ayniqsa, naqshindor sopol idishlar ajralib turadi. Naqshlar, asosan, geometrik shaklda qora, jigarrang boʻyoq bilan idish sirtiga berilgan. Ayrim hollarda hayvon tasvirlari (echki) ham uchraydi. Chust madaniyati :  Chust madaniyati aholisi marhumlarni oʻzlari yashab turgan joyga (uy ichiga va ostonalarga) dafn etishgan. Alohida ajratilgan qabristonlar boʻlmagan. Marhumlarni yakka va koʻpchilik qilib gʻujanak holda yon tomon bilan koʻmganlar. Faqat Dalvarzintepada odam suyagi va kallasi alohida, ikkilamchi bor koʻmilgani qayd etilgan. Bulardan tashqari, uy hayvonlari ham baʼzida odam suyaklari bilan birga koʻmilgan. Hozirda Chust madaniyatining oʻziga xos mahalliy xususiyatlari va qoʻshni hududlar Toshkent vohasidagi Burgʻuluq (Burganli)] madaniyati, Jan. Uzbekistonning Kuchuktepa madaniyati bilan aloqalari (B.X.Matboboyev) oʻrganilmoqda. Chust mаdаniyati : • Chust mаdаniyati qаdimgi Fаrg’оnаdаgi ilk dеhqоnchilik mаdаniyati yodgоrligi hisоblаnаdi. Bu mаdаniyatni yarаtgаn аhоli dаstlаb chоrvаchilik bilаn shug’ullаngаn, kеyinchаlik esа o’trоq hаyot tаrzigа o’tishgаn. • Chust mаdаniyati so’nggi brоnzа vа ilk tеmir dаvrigа оid bo’lib, u mil.аvv. II ming yillikning охiri vа I ming yillikning birinchi chоrаgidа shаkllаngаn. Chust mаdаniyati: Olimlаr оlib bоrilgаn tаdqiqоtlаr nаtijаsidа uning rivоjlаnish dаvrini 2 dаvrgа bo’lib ko’rsаtаdilаr.  1.So’nggi brоnzа dаvri bo’lib, mil.аvv. II ming yillikning охiri vа I ming yillikning birinchi chоrаgidаn tо mil.аvv. VIII dаvоm qilgаn.  2. Ilk tеmir dаvri bo’lib, mil.аvv. VIII – VII аsrlаrni o’z ichigа оlаdi. Chust mаdаniyati :  Bugungi kungаchа Fаrg’оnа vоdiysidаn Chust mаdаniyatgа оid 80 dаn оrtiq yodgоrlik tоpilgаn. Shuningdеk, uning izlаri Nаmаngаn, Аndijоn, Sаmаrqаnd vа Qаshqаdаryo hududlаridаn hаm tоpilgаn. Hоzirgаchа ulаrning 10dаn оrtiq yodgоrliklаridа аrхеоlоgik qаzishmаlаr o’tkаzilgаn.  Chust mаdаniyatining ikkinchi dаvridа ilk shаhаrlаr vujudgа kеlа bоshlаgаn.  Shахаrlаr ikki qismdаn ibоrаt bo’lib, аrk vа shахristоn hаm mudоffа dеvоri bilаn o’rаlgаn.  Mudоfаа dеvоri qоldiqlаri Chust qishlоg’idа vа Аshkаltеpаdаn tоpilgаn.  Chustdа хоm g’ishtdаn ishlаngаn dеvоrning qаlinligi 3 mеtr, uning bаlаndligi 3,5 mеtrgа tеng. Chust mаdаniyati :  Chust mаdаniyati mil.аvv. II ming yillikning охiri vа I ming yillikning birinchi chоrаgidа Fаrg’оnа vоdiysidа qаdimgi dеhqоnchilik mаdаniyati tаrkib tоpgаnligini ko’rsаtаdi. Bu mаdаniyat аhоlisi O’rtа Оsiyoning tub еrli ахоlisi bo’lib, ulаr jismоniy tuzilishi vа аntrоpоlоgik tip jihаtdаn Еvrоpа tipigа mаnsub bo’lgаn.  Chust mаdаniyatidаn so’ng qаdimgi Fаrg’оnаdа ulаrning vоrislаri sifаtidа Elаtаn mаdаniyati shаkllаndi.  Elаtаn mаdаniyati ilk tеmir dаvrigа оid bo’lib, u mil.аvv.VII–V аsrlаrgа оiddir. Elаtаn mаdаniyatigа dоir yodgоrliklаr Fаrg’оnа vоdiysining dеyarli bаrchа hududlаridаn tоpilgаn. Ulаrdаn Elаtаn mаnzilgоhidа kеng ko’lаmli qаzish ishlаri оlib bоrilgаn. Bu mаnzilgоh uchburchаk shаkldа bo’lib, mudоfаа dеvоri bilаn o’rаlgаn (eni 4m). Mudоfаа dеvоrlаrining bir nеchа jоyidа vа dаrvоzа burchаgidа burjlаr аniqlаngаn. Qurilishdа pахsа, хоm g’isht vа guvаlаdаn fоydаlаngаnlаr  Chust mаdаniyatidа mеtаll hunаrmаndchilikgi yaхshi rivоjlаngаn.  Tоsh vа suyakdаn yasаlgаn mеhnаt qurоllаri tоpilgаn. Mаsаlаn, Dаlvаrzintеpаdаn 1500 gа yaqin tоsh qurоllаri tоpilgаn.  Kulоlchilik idishlаrini qo’ldа yasаgаnlаr.  Chust mаdаniyatigа оid sоpоl pаrchаlаri Аfrоsiyobning quyi qаtlаmidаn, Еrqo’rg’оnning pаstki qаtlаmidаn, Shаhrisаbz hududidа jоylаshgаn ilk o’rtа аsrlаr dаvrigа оid bo’lgаn To’rtkultеpа yodgоrligining quyi qаtlаmidаn vа qаdimgi Bаqtriya hududidаgi Kuchuktеpа, Bo’yrаchi, Qizilchа, Mаydаtеpа kаbi yodgоrliklаrdаn tоpilgаn. Chust madaniyatida metall bilan bog'liq hunarmandchilik yaxshi rivojlangan. Masalan, Chust makonidan 80 ta, Dalvarzindan 60 ta metall buyumlar topilgan. Metall buyumlar (oyna, o'roq, pichoq, bigizlar) tosh qoliplarda quyilgan. Metall esa sopol qozonlarda (tigellarda) eritilgan. Chust madaniyati yodgorliklarini yuqori qatlamidan temir pichoq va temir toshqollari topilgan. Chust va Dalvarzintepani qazish vaqtida ot o'zangilari va suvligi, oyna va bilakuzuk, halqa va qarmoqlar hamda ikki parrakli bronza paykanlari topilgan .  Chust madaniyati : Buvanazor yodgorligi va uning geografik joylashuvi: Dalvarzintepa Dalvarzintepa — soʻnggi jez davriga mansub qishloq harobasi (mil. av. 10—8-asrlar). Chust madaniyatinit eng yirik yodgorligi. Andijon viloyatining Oyim qishlogʻi yaqinidan topilgan. D.ning 6000 m2ga yaqin qismi ochilgan (1966). 2,5 m dan 3,5 m gacha madaniy qatlam 3 qurilish qavatiga boʻlinadi. Har bir qavatidan uy-joy qoldiklari, jez quyish ustaxonalari, gʻalla oʻralari, mehnat qurollari topilgan. Biroq uylar kam ochilgan va yetarli oʻrganilmagan. Madaniy qatlamda tashlandiq uy-joylar oʻrnida yon tomoni bilan gʻujanak holda yotgan bir qancha murdalar, koʻp miqdorda alohida suyaklar topildi. Bular D.da yashagan kishilar antropologik jihatdan yevropeoid irqqa mansub boʻlganligini koʻrsatadi. Aholining asosiy mashgʻuloti dehqonchilik va chorvachilik boʻlgan. Donni qayta ishlash uchun yorgʻuchoqdan foydalanilgan. Topilgan hayvon suyaklari aholi uy hayvonlarining barcha turini parvarish qilganligini koʻrsatadi. D.da jez quyish ishi ancha rivojlangan. Jezdan qilingan oʻroq, iskana, bigiz, igna, nayza, oʻqning uch qismi va zeb-ziynat buyumlari uchraydi. D.dan topilgan temir pichoq va temir parchalar qad. Fargʻona aholisi metall bilan ancha erta tanish boʻlganligini koʻrsatadi. Topilmalar orasida toʻqimachilikning ancha taraqqiy etganligidan darak beruvchi materiallar (jez igna, bigiz, urchuq va b.) bor. Chust madaniyati bir qancha xususiyatlar bilan Shinjondagi bronza davri manzilgohlari bilan bog‘langan. Bu xususiyatlar, xususan, tosh o'roqlar va turli xil bezakli sopol buyumlarni o'z ichiga oladi. Bu bronza davrida Farg'ona vodiysi hududlarida o'troq madaniyatning paydo bo'lishi umumiy sxema bo'lib, bronza davri cho'l madaniyatlari bilan bog'liq bo'lgan komponentning katta hissasi borligidan dalolat beradi. Qarshi vohasidagi Afrosiyob (hozirgi Samarqand) va Yerqoʻrgʻonning quyi qatlamlarida soʻnggi yillarda ilk temir davriga oid chustga oʻxshash qoʻlda yasalgan va bezatilgan kulolchilik buyumlari qayd etilgan. Kulolchilik va boshqa dalillar Chust madaniyati aholisining Oʻrta Osiyosining janubiy hududlarida ilk temir davrida yashagan qabilalar bilan yaqin madaniy aloqada boʻlganligini koʻrsatadi.Bugungi kunga qadar ma'lumotlar tahlili shuni ko'rsatadiki, O'rta Osiyoda chust tipidagi bezakli kulolchilik madaniyati mahalliy sharoitda paydo bo'lgan va rivojlangan. Boshqacha qilib aytganda, janubiy va gʻarbiy qoʻshnilarining madaniy yutuqlari taʼsirida boʻlgan sobiq choʻl qabilalari asta-sekin oʻtroq hayot tarziga oʻtgan.  Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar: 1. N.Oʻ.Xolmatov ,, Oʼrta Osiyo arxeologiyasi: tosh,bronza,temir davrida "Samarqand-2021 2. Egamberdiyeva.N "Arxeologiya" Toshkent-2011 3.Mallory, J. P.; Adams, Douglas Q. (1997). "Chust Culture". Encyclopedia of Indo-European Culture. Taylor & Francis.p 107 4.Yu. Zadneprovskiĭ Drevnezemledel’cheskaya kul’tura Fergany (The ancient tilling culture of Farḡāna), Materialy i issledovaniia po arheologii SSSR 118, Moscow, 1962 4.https://books.google.co.uz

Похожие

Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati va Kaltaminor Sopoliteppa, Chust Zamon bobo madaniyatlarti
Koreya madaniyati
Misr madaniyati
Hindiston madaniyati
Joytun madaniyati