Tirik organizmlarning kimyoviy tarkibi va uning doimiyligi - Химия - Презентации

Tirik organizmlarning kimyoviy tarkibi va uning doimiyligi

Загружено в:

13.11.2024

Скачано:

0

Размер:

4915.7080078125 KB

TIRIK ORGANIZMLARNING KIMYOVIY TARKIBI VA UNING DOIMIYLIGI

Mavzuning maqsadi: O‘quvchilarga tirik organizmlarning kimyoviy tarkibi va uning doimiyligi haqida tushuncha bеrish Rеja: 1. Tirik organizmlarning kimyoviy tarkibi. 2. Tirik organizmlarning kimyoviy tarkibi va uning doimiyligi. Adabiyotlar: 7,8,10,11,12. Tayanch iboralar : Hujayra, o’simlik, prokariot, eukariot, mikron, fagotsitoz, parеnxima, mеxanik tolalar, organеllalar, mеmbrana.

Mavzuning maqsadi: Talabalarga novda, novdaning ildizdan farqi, novdaning uchki kurtakdan shakllanganligi va poyada barglarning joylashishi haqida ma’lumot bеrish. Rеja: 1. Novda haqida umumiy tushuncha. 2. Kurtak. 3. Daraxt. 4. Butalar. 5. Butacha va chala butacha. Adabiyotlar: 2. 7. 8. 10. Tayanch iboralar : novda, mеtamеr, bo’g’imlar, kurtak, apikal, monopodial, simpodial, kurtak, kollatеral. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Biologiya o‘rta ta’lim muassasalarinig 11-sinfi va o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalarining o‘quvchilari uchun darslik // A. G‘affurov, A. Abdukarimov, J. Tolipova, O. Ishankulov, M. Umaraliyeva, I. Abduraxmonova. 2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 6-apreldagi “Umumiy o‘rta ta’lim va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 187-son qarori. 3. O‘rta maxsus ta’limning davlat ta’lim standarti. Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2021 yil 1-martdagi 109-sonli buyrug‘i. Qo ‘ shimcha: 4. J. Tolipova, M. Umaraliyeva, S.R. Abdurizayeva, B.A. Abdraimova. “Odam va uning salomatligi” darsligi bo‘yicha 8-sinf o‘qituvchilari uchun yaratilgan metodik qo‘llanma. - Т., 2016-yil. 5. J. Tolipova, I. Azimov, N. Sultonova. “Biologiya sitologiya va genetika asoslari” darsligi bo‘yicha 9-sinf o‘qituvchilari uchun metodik qo‘llanma. - Т., 2016-yil. 6. O‘tkazilgan Forum tavsiyalari (“Aniq va tabiiy fanlarni o‘qitishning zamonaviy metodologiyasi: muammo va yechimlar” mavzusidagi Respublika Forumi tavsiyalari, “M a’rifat” gazetasi, 2016-yil 16- dekabr, 99-son). 7. To‘raqulov Yo.X. Molekulyar biologiya. - Т.: “O‘qituvchi”, 1993-yil. 8. G‘ofurov A.T., Fayzullaev S.S., Xolmatov X. Genetikadan masala va mashqlar. - Т.: “O‘qituvchi”, 1991-yil. 9. G‘ofurov A.Т., Tolipova J.O. Umumiy biologiyani o‘qitishning norasmiy usul va shakllari. - Т.: “Fan”, 1990-yil. 10. Tolipova J.O. Biologiya ta’limi texnologiyalari. - Т.: “O‘qituvchi”, 2002- yil. 128-b. 11. Tolipova J.O., G‘ofurov A.T. Biologiya o‘qitish metodikasi. O‘quv metodik qo‘llanma. - Т.: “Bilim”, 2004-yil. 160-b.

Tirik organizmlarning asosiy xossalaridan biri kimyoviy tarkibining birligidir. O‘simliklar, hayvonlar, mikroorganizmlarning barcha hujayralari kimyoviy tarkibiga ko‘ra bir-biriga o‘xshaydi, bu esa organik olamning birligidan dalolat beradi. Barcha tirik organizmlar tarkibiga kiruvchi kimyoviy elementlar biogen elementlar deyiladi.

Tirik organizmlardagi miqdoriga ko‘ra hujayra tarkibiga elementlar makroelement va mikroelementlar ga ajratiladi. Makroelementlarni 2 guruhga birlashtiriladi. Birinchi guruhga element larning 98% ini tashkil etuvchi C,O,H,N kiradi. Bu elementlar tirik organizmlar tarkibiga kiruvchi organik birikmalar, masalan, oqsillar, nuklein kislotalar, lipidlar, uglevodlarni hosil qiladi. Ikkinchi guruhga S, P, Ca, Na, K, Cl, Mg, Fe kiradi. Bu elementlar 1,9% ni tashkil etadi. Miqdori 0,001% dan kam elementlar mikroelementlar deyiladi. Ular biologik faol moddalar – ferment, gormon va vitaminlar tarkibiga kiradi.

Kimyoviy elementlarning biologik ahamiyati Kislorod (O) Uglerod (C) Vodorod (H) Azot (N) Fosfor (P) Kalsiy (Ca) Magniy (Mg) Natriy (Na) Temir (Fe)

Biologik ahamiyati. Makroelementlar suv va organik birikmalar tarkibiga kiradi. Hujayrada nafas olish jarayonining aerob bosqichida ishtirok etadi. Barcha organik birikmalar tarkibiga kiradi Suv va organik birikmalar tarkibiga kiradi. Energiyaning bir turdan boshqa turga o‘tishida ishtirok etadi Aminokislotalar, oqsillar, nuklein kislotalar, ATF, xlorofill, vitaminlar tarkibiga kiradi. Nuklein kislotalar, ATF, fermentlar, suyak to‘qimasi tarkibiga kiradi. Suyak to‘qimasi tarkibiga kiradi, qonning ivishi, muskullar qisqarishini ta’minlaydi.

Xlorofill molekulasi tarkibiga kiradi, energiya almashinuvi va DNK sintezini faollashtirishda koferment sifatida ishtirok etadi. Nerv impulslarini o‘tkazishda ishtirok etadi va hujayraning osmotik bosimini ta’minlaydi. Gemoglobin, mioglobin oqsillari tarkibida O2 transportini ta’minlaydi. Kaliy (K) Nerv impulslarining o‘tishi, o‘simliklarning rivojlanishini, yurak ishining me’yorida o‘tishi, qonning normal ivishini ta’minlovchi omil Oltingugurt (S) Sistein, sistin, metionin aminokislotalari tarkibiga kiradi, oqsillarning uchlamchi strukturasida disulfid bog‘ hosil qiladi Xlor (Cl) oshqozon shirasi tarkibiga kiradi.

Mikroelementlar Yod (I) qalqonsimon bez gormonlari tarkibiga kiradi Mis (Cu) umurtqasiz hayvonlar qonidagi gemosianin tarkibida kislorod tashish funksiyasini bajaradi. Ayrim fermentlar tarkibiga kiradi. Kobalt (Co) B 12 vitamini tarkibiga kiradi. Ftor (F) tish emali tarkibiga kiradi. Rux (Zn) DNK-polimeraza va RNK- polimeraza fermentlari, insulin gormoni tarkibiga kiradi. Hujayra tarkibiga kiruvchi birikmalarni ikki guruhga: anorganik moddalar va organik moddalarga birlashtirish mumkin.

Hujayraning anorganik birikmalari. Hujayraning hayot faoliyatida mineral tuzlar ham muhim ahamiyatga ega. Mineral tuzlar hujayrada kationlar (K + , Na + , Ca +2 , Mg +2 ), anionlar (Cl – , HCO 3– , HPO4 2- , H 2 PO 4) yoki kristall holda uchraydi. Kation va anionlar ning hujayra ichidagi va tashqi muhitidagi miqdori farq qiladi. Natijada hujayraning ichki va tashqi muhiti o‘rtasida potensiallar farqi yuzaga keladi. Bu farq nerv impulslarining o‘tkazilishi va muskul tolalarining qisqarishi kabi muhim jarayonlarni ta’minlaydi. Ionlar hujayrada muhim funksiyalarni bajaradi. – K + , Na + , Ca 2+ kationlari organizmlarning qo‘zg‘aluvchanlik xususiyatlarini ta’minlaydi; – Mg 2+ , Mn 2+ , Zn 2+ , Ca 2+ kationlari fermentlar faoliyati uchun zarur; – fotosintez jarayonida uglevodlarning hosil bo‘lishi xlorofi ll tarkibiga kiruvchi Mg 2+ ga bog‘liq; – kuchsiz kislota anionlari hujayra ichki muhitining doimiyligini buferlikni ta’minlaydi.

Hujayra ichki muhitining kuchsiz ishqoriy holatda doimiy saqlash xususiyati buferlik deyiladi. Organizmlar tarkibiga kiruvchi moddalar: anorganik moddalar, organik moddalar, birikmalar, ionlar, kichik molekulalar, makromolekulalar, suv, anionlar, monosaxaridlar, polisaxaridlar, tuzlar, kationlar, aminokislotalar, oqsillar, nukleotidlar, nuklein kislotalar, organik kislotalar, lipidlar, kislotalar, fermentlar, gormonlar, vitaminlar. Suyuqlik va qon plazmasida HCO 3- anioni buferlikni ta’minlovchi sistemalar hisoblanadi.

Suvning hujayradagi funksiyalari nihoyatda ko‘p. Ko‘p hujayrali organizmlar tana massasining 80% ini suv tashkil qiladi. Hujayradagi suvning miqdori, shu hujayradagi moddalar almashinuvining intensivligiga bog‘liq bo‘ladi. Hujayrada hayotiy jarayonlarning suvli muhitda o‘tishga moslashganligi, dastlabki hayotning suvda paydo bo‘lganligini isbotlovchi dalil hisoblanadi. Suvning biologik funksiyalari uning fizik-kimyoviy xususiyatlari bilan belgilanadi. Suv molekulasi kislorod atomi va u bilan kovalent bog‘lar orqali bog‘langan ikkita vodorod atomidan tashkil topgan. Suv molekulasining bir tomoni musbat, ikkinchi tomoni esa manfiy zaryadlangan bo‘lib, dipol – ikki qutbli molekula deyiladi. Bitta suv molekulasining manfiy zaryadlangan kislorod atomi bilan ikkinchi suv molekulasining musbat zaryadlangan vodorod atomi orasida vodorod bog‘ hosil bo‘ladi. Har bir suv molekulasi 4 ta qo‘shni suv molekulalari bilan vodorod bog‘ hosil qilib birikadi.

Suv molekulasi. Suvning yuqorida keltirilgan xususiyatlari uning funksiyalarini belgilaydi. Suv ko‘pchilik tirik organizmlar uchun yashash muhiti hisoblanadi va organizmda oziq moddalarni, metabolizm mahsulotlarini tashiydi. Suvda erigan mineral moddalar o‘simliklarning o‘tkazuvchi to‘qimalari orqali barcha organlariga yetkaziladi. Suv hujayrada muhim erituvchi hisoblanadi. Suv molekulalari qutbli bo‘lgani uchun unda qutbli moddalar yaxshi eriydi. Suvda yaxshi eriydigan moddalarni gidrofil moddalar deyiladi. Ularga osh tuzi, monosaxaridlar, disaxaridlar, oddiy spirtlar, aminokislotalar misol bo‘ladi. Suvda yomon eriydigan va umuman erimaydigan moddalarni gidrofob moddalar deyiladi. Ularga polisaxaridlar (kraxmal, glikogen, kletchatka), ATF, lipidlar, ba’zi oqsillar, nuklein kislotalar kiradi.

Похожие

Viruslar ularning tuzilishi va kimyoviy tarkibi

Hаyotiy va irsiyatning molekulyar asoslari. Hujayraning kimyoviy tarkibi

Kalsiy hamda uning birikmalarining kimyoviy va fizik- kimyoviy analizi

Marganets hamda uning birikmalarining kimyoviy va fizik-kimyoviy analizi

Marganets hamda uning birikmalarining kimyoviy va fizik-kimyoviy analizi