Ruda tarkibidagi misni ajratib olish

Ruda tarkibidagi misni ajratib olish

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

606.8115234375 KB

MAVZU: Ruda tarkibidagi misni ajratib olish REJAKIRISH ASOSIY QISIM TARRIBAVI Y QISIM XULOSA VA ADABIYOTLA R www.arxiv.uz 08090A 0B0C 020D0F0D0C 110C 12 10 01 0609 0E

 MIS – Мис , bеlgisi - Cu (“Cuprum” lotincha Kipr orolining ismidan olingan), davriy sistеmaning I guruh kimyoviy elеmеnti, Cu (lot. Cuprum), tartib raqami 29, atom massasi 63,546, zichligi 8,920 g/sm 3 , t suyuq = 1083 0 C; t qayn =2573 0 C; qizil rangli kubik kristallik mеtall, issiqlik va elеktr o‘tkazuvchanligi katta; havoda oksidlanib qorayadi, nam havoda gidroksikarbonat hosil bo‘lgani uchun ko‘karadi; kislotalarda va ammiakda erib, tuzlar hosil qiladi. Misdan kimyoviy apparaturalar (issiqlik almashgichlar, muzlatkichlar, plazmatron dеtallari va boshqalar) tayyor lanadi. 30% dan ortiq mis sanoatda mis qotishmalari sifatida ishlatiladi. Cu www.arxiv.uz

Markaziy Osiyoda eng yirik mis qazib olish konlaridan biri Qolmoqqir makonidagi rudalarni portlatish jarayoni. www.arxiv.uz

Bugungi kunda Vanyukov pеchi, Outokumpu, Mit subisi, Noranda, Bеyjing jarayonlari va agrеgatlari mis ishlab chiqa rishda eng asosiy uskuna hisoblanmoqda. Elektroliz sexidan chiqqan va sotuvga tayyorlangan 99,99 % li mаhsulot – mis katodining umumiy ko ‘ rinishi www.arxiv.uz

MIS ISHLAB CHIQARISH  Mis ishlab chiqarish XX asrning ikkinchi yarmida keng rivojlangan. Rangli metallar iste’moli bo‘yicha mis aluminiydan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Mis va uning birikmalarini asosiy iste’mol qiluvchi sohalar: mashinasozlik Qurulish materiallarielektrotexnika va elektronikatransport vositalari Kimyo sanoati www.arxiv.uz

Xomaki misni olovli tozalash usuli  Xomaki misni olovli tozalashdan asosiy maqsad – bo‘lajak elektrolitik tozalashga yaroqli zich anodlar olish va unsur metallarni yo‘qotishdir. Unsur metallarning borligi elektroliz jarayoniga salbiy ta’sir qiladi. Anodlarni xomaki misdan ham qo‘ysa bo‘ladi, faqat elektroliz ko‘rsatkichlari zich anodga nisbatan ancha yomonroqdir.Xomaki misdagi zarra metallarni uch guruhga bo‘lsa bo‘ladi: nisbatdan oson va to‘la ajralib chiqadiganlar – Zn, Fe, S; qisman ajralib chiqadiganlar – As, Sb, Bi, Ni; umuman ajralib chiqmaydiganla r – Au, Ag. www.arxiv.uz 2C 1A 2D 04 34 2D 02 1B 2D2E 17

Olovli tozalashda quyidagi operatsiyalar o‘tkaziladi: xomaki misni pechda eritish (agarda pechga suyuq xomaki mis qo‘shilsa bu operatsiya o‘tqazilmaydi) suyuq misni havo puflash orqali oksidlantirish. Bu operatsiyaning maqsadi – zarra metallarni oksidlantirib shlak fazasiga o‘tkazish suyuq mis vannasida erigan mis yarimoksidining tiklanish operatsiyasi misni anodlarga quyish www.arxiv.uz 18 33 221B 342A 2A 2A 22 271B 2A 2A 2816 2833 2A 44 22 1A 28 31 2B 2A 28 34

Misni elektrolitik tozalash usuli  Elektrolitik tozalashning asosiy maqsadi toza, yuqori sifatli mis va yarim mahsulot (shlam) olishdir. Shlamda oltin, kumush, selen va tellur to‘planadi Bu jarayonni amalga oshirish uchun anoddagi misni doimiy elektr toki yordamida eritiladi va shu davrda erkin misni katodga o‘tkaziladi. Yerituvchi modda hisobida sulfat kislotasi qo‘llanadi. Asosiy dastgoh hisobida temir betondan yasalgan kesimi to‘g‘riburchak bo‘lgan elektrolitik vanna qo‘llaniladi. Vanna elektrolit quyadigan truboprovod va elektr tokini ta’minlaydigan shinalar bilan jihozlangan. Vannaning ichki sirti viniplast yoki qo‘rg‘oshin bilan izolyatsiya qilingan, chunki eritmada sulfat kislotasi bor. Elektroliz o‘tadigan muhit – elektrolit tarkibga ega: 135–200/ H 2 SO 4 va 170–200/ mis kuporosi – Cu SO 4 · H 5 O (35–50/Cu 2+ ionlariga to‘g‘ri keladi). www.arxiv.uz

 Anod hisobida misdan tayyorlangan plastina qo‘llanadi. Anodning eni 35–40 mm, og‘irligi 270–320 kg. Katod bo‘lib toza misdan yasalgan ensiz plastina qo‘llanadi. Katodning o‘lchamlari anodnikiga nisbatan kattaroqdir. Buni elektr tokining katod sirtida bir tekis taqsimlanishi uchun qilinadi. Bu tadbir natijasida katodning chegara qismlarida har xil o‘sish va dendiritlar  paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi.  Vannaga anod va katodlar navbat bilan osiladi. Anod va katodlar elektr zanjiriga parallel sxemada ulangan.  Vannaning kattaligi anod, katodlar soni va ularning masofasiga bog‘liqdir. Agarda vannada 34 anod va 35 katod bo‘lsa, vannaning ishchi o‘lchamlari taxminan 4000Ч1000Ч1200 mm ni tashkil qiladi.  Vannaning kattaligini tanlash elektrodga masofani aniqlaydi.Amaliyotda oqilona deb topilgan, bir xil elektrodaro masofa 100–110mm.  Agar masofa 100 mm bo‘lsa, anod va katodning orasi 28 mm ga teng bo‘ladi. Bu masofa elektrodlarning qisqa tutashuviga yo‘l qo‘ymaslik uchun eng minimal o‘lchamdir.Elektroliz vannalari doimiy elektr toki bilan ta’minlanadi. Sanoat elektr tokini doimiy shaklga o‘tkazish uchun kremniy dastgohlari qo‘llanadi. Ularda tokdan foydalanish koeffitsiyenti 98–99 foizni tashkil qiladi. To‘g‘rilagichning ishchi kuchlanishi 250–300 V. www.arxiv.uz

Rux ajratib olish Nikel ajratib olish Oksidlang an nikel rudalarini qayta ishlash Gidromet allurgik usulSulfidli nikel rudalarini qayta ishlash www.arxiv.uz 0E 1B 1D 28 1B 1D 04 1B 29151A 2C 18 32 1B 15 05 17 29151A 2C 18

Rud a  Ruda – bu tog‘ jinslaridan tashkil topgan bo‘lib, tarkibidagi me tall, xususan, mis (0,351% dan kam bo‘lmagan) qancha foizligidan qat’i nazar, qayta ishlash natijasida metallurgiya sanoatida iqtisodiy samara bera oladigan xomashyo.  Biz ko‘proq misli ruda yoki tarkibida mis elementi mavjud ashyo lar haqida so‘z yuritamiz. Misli rudalar zamonaviy uskunalar bilan jihoz langan konlarda ochiq yoki yopiq usullar bilan qazib olinadi.  Respublikamizda va MDH, Yevro osiyo hamjamiyati mamlakatlarida ko‘proq ochiq usul bilan tarkibi dagi mis 0,35–0,5% dan kam bo‘lmagan rudalar sanoatda ishla tilmoqda. Har qanday ruda, asosan, tog‘ jinslari hamda ma’danlardan tash kil topgan. Minerallar o‘z o‘rnida rudali, ya’ni tarkibida ajratib olish ga moyilligi bor rangli metallar hamda nokerak tog‘ jinslaridan iborat bo‘ladi. Nokerak tog‘ jinslari, asosan, tarkibida kam miqdorda rang li hamda nokerak metallardan iborat bo‘lib, ko‘proq silikatli, karbo natli, kvarsli va aluminosilikatli ma’danlardan tashkil topgan bo‘lib, ba’zan ushbu ma’danlar tarkibida temir oksidi ham bo‘ladi. www.arxiv.uz

 Rudalarning tarkibi, asosan, kimyoviy va fizikaviy usullarga asos lan gan tahlillar bilan aniqlanadi. Ko‘p hollarda, yuqorida qayd etilgan tah lillar kutilgan natijani bermasligi mumkin, ya’ni rudaning kimyoviy tarkibini bilsak-da, metalning qanday minerallar, birik malar tarkibida mujassam ligini yoki ajratib olish kerak bo‘lgan metal ning fazali tarki bini bilish alo hida ahamiyat kasb etadi. Xomashyo yoki ruda tarkibidagi minerallar hamda birikmalarni va fazaviy tarkibini aniq bilishimiz esa metallurgiya jarayonini to‘g‘ri tanlashimizga va qay si usul bilan uni qay ta ishlab, eritib, iqtisodiy sama ra bera oladigan texno logiyani qo‘llashimizga imkon yara tadi. Shu ning dek, metallurgik hisob uning ratsional tarkibini hisoblash, ashyolar tengligini keltirib chiqa rishda, rudaning fazali hamda mineralli tarki bini bilgan holdagina amalga oshiriladi. www.arxiv.uz

Mineral tarkibining xilma-xilligiga qarab, rangli metalli rudalar to‘rt xil turga bo‘linadi Sulfidli rudalar, ya’ni metall, asosan, oltingugurt bilan birikkan holda bo‘ladi Oksidlangan rudalar, ya’ni unda tarkibidagi metallar kislorod bilan birikkan holda, oksidli, gidrooksidli, karbonatli holda bo‘ladi Aralash holdagi rudalar. Bunda metall ham oksid, ham sulfid holida uchrashi mumkin Tug‘ma metall, ya’ni sof holdagi metalli rudalar. Bunda metall, asosan, erkin holatda joylashgan bo‘ladi www.arxiv.uz 0D1B 17 28 16 2A 1E19 2E 0F 17 1B2C2F 2B 28 32 1E 2A32 21 32 2E2A 02 2E2A20 17 28 2A32 22 1B2D 28 12 31 2E2A202F 17 28 33 46 1E

Minerallarning nomi va kimyoviy belgisi Mineral nomi Kimyoviy belgisi Cu, % Kovellin CuS 64,5 Xalkozin Cu 2 S 79,9 Xalkopirit CuFeS 2 34,6 Bornit Cu 5 FeS 4 63,3 Kubanit CuFeS 3 23,5 Talnaxit CuFeS (1,8-2) 36-34,6 Malaxit CuCO 3 ∙Cu(OH) 2 57,4 Azurit 2Cu∙CO 3 ∙Cu(OH) 2 55,3 Kuprit Cu 2 O 88,8 Tenorit CuO 79,9 Xalkantit CuSO 4 ∙5H 2 O 25,4 Xrizokolla CuSiO 3 ∙2H 2 O 36,2 Dioptaz CuSiO 3 ∙nH 2 O < 45 www.arxiv.uz

 Bugungi kunda qazish ishlari olib borilayotgan va o‘rganilayotgan mis konlar haqidagi ma’lumotlarga e’tibor berilsa, tarkib jihatidan ular ancha kerakli metallar bo‘yicha kambag‘aldir. Misning tarkibi bu kon larda ko‘p hollarda 1–2 % ni tashkil etsa, katta konlarda bu ko‘r sat kich 0,35–0,75 % dangina iborat. Lekin shunday mis konlari mavjud ki, ular tabiatda o‘ziga xos mo‘jiza kasb etgan, desak mubolag‘a bo‘l maydi. Tarkibida misi bor tabiiy birikmalarning bir joyga mujassam bo‘lishi o‘z o‘rnida mis konlarini hosil qilsa-da, ular joylashuvi va kimyoviy tarkibi jihatidan yuqorida sanab o‘tilgan barcha ruda turlariga to‘g‘ri keladi.  Qadimgi ruda konlari nafaqat Ural tizmalarida, balki Qozog‘is ton, Buyuk Turkiston hamda Kavkazorti tog‘larida ham keng miqyosda ish la til ganligi arxeologiya qazilmalaridan bizga ma’lum. Barcha MDH respublikalarini qadimdan eng katta mis konlariga boy tizma tog‘, deb atasak arziydi. www.arxiv.uz

 Agar xaritaga nazar tashlansa, yashil-ko‘k rangli tog‘ tizmalarida Turon qazilma boyliklarini, Gay, Sibay, Qorabosh konlari va boshqa hududlar haligacha mis olish bo‘yicha yetakchi konlardan ekanligiga ishon chimiz komil bo‘ladi. Umuman, Ural tog‘lari mis-ruxli sulfid rudalari toifasiga mansub bo‘lib, bu rudalarga yo‘ldosh metallar: rux, nikel, qo‘rg‘oshin, oltin, kumush, goh kam bo‘lsa-da, vismut, indiy, kobalt, talliy, tellur kabi elementlar uchrab turadi [10].  Bu azim Ural tizmalari qo‘ynidan olingan mis metali va unga yo‘l dosh bo‘lgan elementlar Qizil Ural, O‘rta Ural, Qorabosh hamda Mednogorsk tog‘-kon kombinatlarini to‘la ta’minlab kelmoqda.  Qozog‘iston Respublikasini oladigan bo‘lsak, juda ko‘p ro‘znoma va oynomalarda yangi mis konlarini ochish, geologiya-ekspeditsiya ishla rini keng ko‘lamda olib borish bo‘yicha yaqin yillar ichida u MDH mamla katlari orasida oldingi o‘rinlarni egallashi mumkinligi haqida ma’lu motlar berilmoqda. Ancha yillardan beri ishlab kelayotgan Jezqozg‘on mis kombinati to‘liq ta’minlanib turgan bir paytda, Balxash, Boshikel va yana mingga yaqin piritga boy mis-ruxli hamda kichik oksidli ruda konlari topilganligi yosh mustaqil Qozog‘iston uchun quvonarli holdir. Shuningdek, Kolsk, Taymir yarim orollari, Kavkaz va Baykalortidagi Udokon konlari bir me’yorda ishlab turmasa-da, misli rudalarga ancha boydir.  O‘rta Osiyoning Chotqol, Qurama tog‘ tizmalari Ohangaron tu ma nining o‘ng va so‘l tomonlarida joylashgan bo‘lib, oltin, kumush, mis, rux, molibden, uran va boshqa metallarga boy, bizning davrimizda ham Qurama tog‘ tizmasi foydali qazilma boyliklar olishning asosiy manbai hisoblanadi. Minglab tonnadan ortiq rangli metallarga boy toshqol qoldiqlari shundan dalolat beradiki, qadimdan bobokalonlarimiz mis, qo‘rg‘oshin, oltin, kumush metallarini toza holda olishga, ularga ishlov berish va har xil zeb-u ziynat buyumlari tayyorlashga mohir bo‘lganlar www.arxiv.uz

Eritma va qotishmalar haqida asosiy tushunchalar ● bu elementlarning qattiq, suyuq va gazsimon hola tidagi diffuziyasi natijasida hosil bo‘lgan birikma. Qotishma tarki bidagi metallar, ko‘pincha, o‘zaro birikib, kimyoviy birikma hosil qiladi. So‘ng bu birikma or tib qolgan metalda eriydi. Ba’zan qotishmalar bir kimyoviy moddadan ibo rat bo‘lishi mumkin. Hech qanday o‘zaro kimyoviy birikma hosil qil mas dan, faqat aralash bir jinsli sistema hosil qilsa, bu qattiq eritma deyiladi. Qotishma ● Ikki yoki bir necha moddadan iborat bir jinsli sistemalar eritma deb ataladi. U bir jinsli ekanligi uchun ham oddiy aralash madan farqlidir. Eritmalar bir jinslilik jihatidan kimyoviy birik malarga o‘xshaydi. Ba’zi moddalar boshqa modda (erituvchi) eriganda issiqlik chiqishi (yoki issiqlik so‘nishi) erish bilan kimyoviy birikish orasida o‘xshashlik borligini ko‘rsatadi. Eritma www.arxiv.uz

 Eritma mexanikaviy aralashma bilan kimyoviy birikma o‘rta sidagi oraliq holatni egallaydi. Eritmaga o‘tgan modda o‘zining avvalgi holatini yo‘qo tib, eritmaning komponenti bo‘lib qoladi. Eruvchi modda erituvchi ichida mayda zarralar, molekulalar va ionlar holida tarqalgan bo‘ladi. Erit ma larda ham xuddi gazlarnikiga o‘xshash diffuziya jarayoni sodir bo‘ladi. Erish vaqtida diffuziya jarayoni katta ahamiyatga ega.  Masa lan, yuqori haroratda eritib turgan pech vannasiga qattiq holdagi xomashyo va birikma yuklanganda, uning sirtidan molekula ajralib chiqa di hamda diffuziya tufay li erituvchiga barobar tarqaladi.  Erish vaqtida bu jarayonga qarshi kristallanish jarayoni ham sodir bo‘ladi. Bu yerda qarama-qarshi ikki ja rayon kechadi.  Chunki erishga ta’sir qiluvchi har xil omillarga (havo, harorat, bosim, gaz harakati va hokazo) bog‘liq va ikkala (erish va kristal lanish) jarayonning tezligi bir-biriga teng bo‘lib qola di, ya’ni bir daqiqada nechta zarra eritmaga o‘tsa, xuddi shuncha zarracha qaytadan kristalga aylanadi.  Bu vaqtda erigan modda bilan erimay qolgan modda orasida muvozanat qaror topadi va eritma to‘yinadi. www.arxiv.uz

XULOSA  Biz ko‘proq misli ruda yoki tarkibida mis elementi mavjud ashyo lar haqida so‘z yuritamiz. Misli rudalar zamonaviy uskunalar bilan jihoz langan konlarda ochiq yoki yopiq usullar bilan qazib olinadi.  Respublikamizda va MDH, Yevro osiyo hamjamiyati mamlakatlarida ko‘proq ochiq usul bilan tarkibi dagi mis 0,35–0,5% dan kam bo‘lmagan rudalar sanoatda ishla tilmoqda. Har qanday ruda, asosan, tog‘ jinslari hamda ma’danlardan tash kil topgan. Minerallar o‘z o‘rnida rudali, ya’ni tarkibida ajratib olish ga moyilligi bor rangli metallar hamda nokerak tog‘ jinslaridan iborat bo‘ladi. Nokerak tog‘ jinslari, asosan, tarkibida kam miqdorda rang li hamda nokerak metallardan iborat bo‘lib, ko‘proq silikatli, karbo natli, kvarsli va aluminosilikatli ma’danlardan tashkil topgan bo‘lib, ba’zan ushbu ma’danlar tarkibida temir oksidi ham bo‘ladi. www.arxiv.uz

 Rudalarning tarkibi, asosan, kimyoviy va fizikaviy usullarga asos lan gan tahlillar bilan aniqlanadi. Ko‘p hollarda, yuqorida qayd etilgan tah lillar kutilgan natijani bermasligi mumkin, ya’ni rudaning kimyoviy tarkibini bilsak-da, metalning qanday minerallar, birik malar tarkibida mujassam ligini yoki ajratib olish kerak bo‘lgan metal ning fazali tarki bini bilish alo hida ahamiyat kasb etadi. Xomashyo yoki ruda tarkibidagi minerallar hamda birikmalarni va fazaviy tarkibini aniq bilishimiz esa metallurgiya jarayonini to‘g‘ri tanlashimizga va qay si usul bilan uni qay ta ishlab, eritib, iqtisodiy sama ra bera oladigan texno logiyani qo‘llashimizga imkon yara tadi. Shu ning dek, metallurgik hisob uning ratsional tarkibini hisoblash, ashyolar tengligini keltirib chiqa rishda, rudaning fazali hamda mineralli tarki bini bilgan holdagina amalga oshiriladi.  Mineral tarkibining xilma-xilligiga qarab, rangli metalli rudalar to‘rt xil turga bo‘linadi:  1. Sulfidli rudalar, ya’ni metall, asosan, oltingugurt bilan birikkan holda bo‘ladi.  2. Oksidlangan rudalar, ya’ni unda tarkibidagi metallar kislorod bilan birikkan holda, oksidli, gidrooksidli, karbonatli holda bo‘ladi.  3. Aralash holdagi rudalar. Bunda metall ham oksid, ham sulfid holida uchrashi mumkin.  4. Tug‘ma metall, ya’ni sof holdagi metalli rudalar. Bunda metall, asosan, erkin holatda joylashgan bo‘ladi. www.arxiv.uz

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Тарасов А.В., Уткин Н.И. Общая металлургия.М: Меtallurgiya, 1997. 590 с..  2. Лонухов Г.А., Цирульников В.А. и др. Толковый метал лургический словарь. Основные термины. М: Русский язык, 1989. 447 с.  3. Глинка Н.Л. Общая химия. М: Химия, 1987. 702 с.  4. Абидов А.А., Эргашев Й. ва бошқалар. Нефть ва газ саноати. Русча, ўзбекча изоҳли луғат. Тошкент, 2004. 560 б.  5. Бетехтин А.Г. Минералогия курси. Тошкент: Ўқитувчи, 509 б.  6. Рашидов Т.Р. Полтехника луғати. Тошкент, 1989. 701 б.  7. Саидносирова З.М.,Деркунская Т.В. Химиядан русча-ўзбекча қисқача изоҳли луғат. Тошкент: Ўқитувчи, 1975. 696 б.  8. Зелекман А.Н., Коршунов Б.Г. Металлургия редких металлов. М: Металлургия, 1981. 431 с.  9. Мечев В.В., Быстров В.П. Автогенные процессы в цветной металлургии. М: Москва, 1991. 704 с.  10. Ванюков А.В., Уткин Н.И. Комплексная переработка медно- никеловая сырья. Челябинск: Металлургия, 1988. 432 с. www.arxiv.uz

Похожие

Oqsillarni ajratib olish usullari va biosintezi

Kimyoviy texnologiya kursidan noorganik moddalar ishlab chiqarish texnologiyalari mavzusini o’qitishning nazariy va amaliy masalalari

Qotishmalar

Tıtan elementı haqıda umumıy ma’lumot

Alkinlar. Gomologik qatori, izomeriyasi, nomlanishi va olish usullari