Qadimgi dunyodagi iqtisodiy ta`limotlar - Экономика - Презентации

Qadimgi dunyodagi iqtisodiy ta`limotlar

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1255.783203125 KB

Qadimgi dunyodagi iqtisodiy ta`limotlar

Reja: • 1. Qadimgi Osiyodagi iqtisodiy g'oyalar. • 2. Qadimgi Yunonistondagi iqtisodiy ta'limotlar • 3. Qadimgi Rimdagi iqtisodiy g'oyalar

• Iqtisodiy fan manbalarini avvalo jahon tsivilizatsiyasining beshigi bo'lgan qadimgi Sharqdan izlamoq mantiqan to'g'ridir. • Iqtisodiy g'oyalarning shakllanishi insoniyatning paydo bo'lishi bilan boshlangan. Ammo hozirgi paytda qo'lyozmalarda aks ettirilgan g'oyalargina tahlil qilingan. Shu sababli iqtisodiy ta'limotlar tarixi quldorlik jamiyati, aniqrog'i, xususiy mulk paydo bo'lishi bilan boshlanadi, deyish o'rinlidir.

• Dastlab quldorlik jamiyati Sharqda sinfiy ajralish boshlangan joylarda, Mesopotamiya (Tigr va Efrat daryolari oralig'ida) va Misrda eramizdan avvalgi IV ming yillikda yuzaga keladi. Bunga asosiy sabab shuki, bu erda texnologik inqilob ro'y berdi, metall qurollar ishlatila boshlandi, qishloq xo'jaligida intensiv, ko'p hollarda sug'orma dehqonchilikka o'tildi, shu asosda nisbatan turg'un qo'shimcha mahsulot olish imkoni tug'ilgan. Oqibatda jamiyatda mehnat taqsimotini rivojlantirishga, ko'pgina hunarmandchilik sohalarining ajralib chiqishiga, sinfiy tabaqalanishga turtki bo'ldi.

Qadimgi Osiyodagi iqtisodiy g'oyalar. • Eramizdan avvalgi XVIII asrda Bobil (Vavilon) da (m.a.1792-1750 yy.) podsholik qilgan Xammurapi (ba'zi manbalarda Xammurabi ) qonun to'plamlari (jami 282 ta) diqqatga sazovor (m.a.1760 y.). • Toshga uyib yozilgan muhim va qadimiy, tarixiy hujjatni tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, mavjud davlat sinfiy va sotsial jihatdan ancha mukammal ajralgan. Biz uchun ayniqsa mulkchilik va unga egalik shakllari muhimdir. Qonunda «kuchlilar zaifroqlarni cheklamasligi kerak» degan qoida bor. Masalan, qarzdorligi uchun podsho jangchilari va boshqa aholining erlarini sotish yoki tortib olish man' etilgan. Sudxo'rlik faoliyati cheklangan, uning miqdori pulda 20, mahsulotda 33 foizdan ortiq bo'lmasligi kerak.

• Asosiy maqsad ishlab chiqarishni, birinchi navbatda qishloq xo'jaligini rivojlantirishni qo'llab-quvvatlash bo'lgan, ya'ni mehnatsiz daromad topishga qarshi kurashilgan. Qarzni qarz hisobiga uch yildan ortiq ushlab turish mumkin bo'lmagan. Umuman, xususiy mulkchilik, shu jumladan erga ham tan olingan. Birovning xususiy mulkiga ko'z olaytirgan, unga zarar etkazganlar iqtisodiy jihatdan jazolangan. Bu qonunlar to'plami davlatning mamlakatni iqtisodiy boshqarish sohasidagi dastlabki tajribasini ko'rsatadi. Oqibatda shu davrda mamlakat ham siyosiy jipslashdi, ham iqtisodiy ravnaq topdi.

• Qadimgi Hindistonning « Manu qonunlari »da (m.a. IV-III asrlar) ijtimoiy mehnat taqsimotining, hukmronlik va bo'ysunish institutlarining mavjudligi aytiladi. • Hindistondagi iqtisodiy g'oyalarni aks ettiruvchi qadimgi yodgorlik « Artxashastra » (m.a. IV-III asrlar oralig'ida)dir (tom ma'nosi bo'yicha ifoda, amaliy hayot to'g'risidagi fan, bu asar m.a. III-II asrlarda to'ldirilgan). Bu qadimiy va muhim tarixiy yodgorlikdir (u Chandragupta I podsholigi davrida podsho maslahatchisi Kautile Bishnugupta tomonidan yozilgan degan fikr bor). Unda qulchilikni mustahkamlash asosiy vazifa qilib qo'yilgan. Qulchilik eng past tabaqalarga xos narsa deb sanaladi. Bu asarda « buyumning qiymati » muammosi ko'tarilgan, qiymat miqdori «ish kunlari» bilan belgilangan, rag'batlantirish esa mehnat natijalariga mos ravishda belgilanishi kerak, deyilgan.

• Bu asarda davlatni boshqarish bo'yicha takliflar berilgan bo'lib, bir qancha iqtisodiy g'oyalar ham ilgari surilgan. Masalan, unda mahsulotning bozor bahosi bilan uning tabiiy qiymati o'rtasidagi farq aytilgan. Tovarga bo'lgan ehtiyoj ortganda, uning bahosi qiymatdan oshib ketishi mumkin, deyilgan. Savdo bilan shug'ullanuvchilarga alohida urg'u berilgan bo'lib, foyda masalasi ko'tarilgan, foydaning miqdori tovar bahosiga (boshqa harajatlar qatorida) qo'shilib, mahalliy mahsulot uchun 5, chetdan kelgan tovarlar uchun 10 foiz (import o'sha davrda ham afzal) qilib belgilangan.

• Zoroastrizmning asosiy g'oyasi dualizmga, ya'ni bir tomondan Yaxshilik va rug'lik (xudosi Axura Mazda), ikkinchi tomondan vuzlik va Qorong'ilik (xudosi Anxra Manu) kuchlari o'rtasidagi kurashdir. • Inson xo'jalik faoliyatida tabiiy muhit bilan chambarchas bog'liq deb uqtiriladi, ammo insonga alohida e'tibor beriladi. Insonga tanlash huquqi berilgan bo'lib, u Yaxshilik yoki monlik tomonlarni olishi va shunga mos harakat qilishi kerakligi aytiladi. • Yaxshilik odamining faoliyati yaxshi g'oya, yaxshi so'z va yaxshi ishlar bilan bog'langan bo'lishi kerak. Moddiy boyliklarni ko'paytirish erug dunyodagi yaxshi ishlarning asosiysi hisoblangan. Shu sababli «Avesto» matnlarida natural- xo'jalik faoliyati keng targ'ib etilishi va amaliy maslahatlar berilishi tasodif emas.

• Avestoda «O'z hayoti davomida go'zallik va yaxshilik, nur va quvonch yo'lida xizmat qilgan odam parso va hakgo'y, pok va adolatli bo'lib, mehmonlarni beg'araz kutgan. Xotinini sevib erni mollarni parvarish qilgan, odamlarning molu mulkiga ko'z olaytirmagan, tabiatni asrab-avaylab undan zavq olgani uchun uning joni ham bitmas-tuganmas rohat va farog'atga burkanadi» deb yoziladi.

• Qadimgi Xitoydagi iqtisodiy g'oyalar m.a. VI- III asrlarda shakllangan. Bu mamlakatdagi dastlabki quldorlik davlatlari e.a. II ming yillikda paydo bo'lgan. Konfutsiylik g'oyasi muhimdir. Uning muallifi Konfutsiy yoki Kun- TSzi (m.a. 551-478 yy.) «Lun yuy» to'plamida («Suhbatlar va mulohazalar» ) o'z g'oyalarini jamlagan. Olim kelajak rivojini o'tmishdan izlaydi. Shu davrda obro'si pasaygan zodagonlarning manfaatini himoya qiladi (bu g'oyalar keyinchalik Ken-TSzi (m.a.312-289 yy.), Syun-TSzi (313-278 yy.) va boshqalar tomonidan davom ettirilgan). shlarning qariyalarga hurmati, ularga qarshi chiqmaslik g'oyasi asos qilib olingan. Davlat bu katta oila, podsho esa «xalqlar otasi»dir, boyliklar nisbatan tekis taqsimlanishi kerak, soliqlarni me'yorida saqlash, er ishlarini yaxshi bajarish, hammani o'z vazifalarini bajonidil ato etishi zarur deyiladi («Xalqlar otasi» tushunchasining ibtidosiga e'tibor bering).

• Bu g'oyalar Xitoydagi muhim iqtisodiy o'zgarishlar davriga to'g'ri keladi. Temir qurollar tufayli dehqonchilik va hunarmandchilik rivoj topdi, tovar-pul munosabatlari o'sdi, savdo-sotiq kuchaydi. Sinfiy munosabatlar keskinlashdi. Shu sharoitda konfutsiylik ijtimoiy, ahloq va huquq doirasida tabiiy huquq nazariyasini ilgari surdi. Mamlakatdagi aristokratiya va xalq o'rtasida vujudga kelgan quldorlik va xususiy mulk himoya qilinadi. Konfutsiy « buyuk jamoa mulki » (dehqonlar jamoasi) va xususiy egalik (quldorlar mulki)ni farqlaydi, so'nggisini ko'proq qo'llaydi. Jamiyatning turli qatlamlari xudo tomonidan belgilanganligini ta'kidlaydi va uni tabiiy hol, deydi. Boylikning manbai mehnat bo'lib, hokimlar boyligi xalq boyligiga asoslanadi. U xalq hisobiga quldorlar boyligi ortishi tarafdori edi, xalqni ko'proq ishlab, kamroq iste'mol qilishga chaqirdi.

• Syun-TSzi davlatning iqtisodiy jihatdan kuchayishi tarafdori edi, odamlarning boylikka intilishini qoralamagan (ular qonun asosida ish yuritishsa bas). Ammo inson bir vaqtning o'zida ko'p kasb egasi bo'la olmaydi, degan fikr paydo bo'ldi, ya'ni olim mehnat taqsimoti zarurligi g'oyasini ilgari suradi (bu juda muhimdir). Davlatning iqtisodiy siyosati uchta asosiy tamoyilga asoslanishi kerak: • Harajatlarni iqtisod qilish, ya'ni tejab-tergab sarflash; • Xalq to'qligini ta'minlash; • Ortiqcha mahsulotlarni saqlash zarurligi.

• Qadimgi Xitoy ijtimoiy hayotida daosizm (aynan - yo'l) g'oyalari alohida o'rinni egallaydi, uning asoschisi Lyao-TSzi bo'lib, Konfutsiy davrida yashab, ijod etgan (e.a. IV-III asrlar). U taqiqlovchi qonunlarga amal qilmaslikni taklif etdi, qonunlar ko'pligi tufayli « xalq kambag'allashmoqda », degan edi u. Daosizm g'oyalari konfutsiylikka qarama-qarshi bo'lib, insoniyat avvalgi majburiyatlaridan voz kechishi, oddiy tabiiy hayotga qaytishi kerak, degan fikrni ilgari suradi. Bu g'oyaga ko'ra inson ibtidoiy davrga qaytishi, yangi mehnat qurollaridan foydalanmasligi kerak. Ko'rinib turibdiki, unda reaktsionlik elementlari bor, ammo bu g'oyada xalq ommasining noroziligi ham aks etgan, chunki tsivilizatsiya yutuqlari ekspluatatsiya manfaatlariga ham xizmat qilayotgan edi. Bunda kurashdan voz kechish, davlatning xalq hayotiga aralashuvini inkor etish fikrlari ustun kelgan.

Qadimgi Gretsiya (Yunoniston) da ijtimoiy- iqtisodiy hayotning hamma jabhalarida “Quldorlik”- bevosita ishlab chiqaruvchilarni ekspluatasiya qilishning asosiy shakliga aylangan edi. Ishlab chiqarish asosan quldorlik munosabatlariga asoslanib olib borildi, qul asosiy ishlab chiqaruvchi kuch hisoblangan 2. Qadimgi Yunonistondagi iqtisodiy ta'limotlar

• Dastlabki iqtisodiy g'oyalar Gomer ning « Iliada » va « Odisseya » poemalarida aks ettirilgan bo'lib, iqtisodiyotning natural xo'jalik konsepsiyasi ilgari surilgan. Yunon shoiri Gesiad (m.a.8-7 asrlar) ning « Mehnat va qonunlar » asarida boylikning kuchi, hokimiyati aks ettirilgan. U dehqonchilikni ulug'laydi, bu sohada qisman qullar mehnati ham ishlatilgan. U davrda oddiy xalq orasida mehnat ancha qadrlangan. Qulchilik ofatining bosib kelayotganligidan xavfsiragan shoir go'yoki ilgari hukm surgan «oltin asr», ijtimoiy jabr va og'ir jismoniy mehnatga ehtiyoj bo'lmagan davrni ham yoritgan.

Avval Makedoniyada yashagan olim, keyin Afinaga ko’chib olgan. Olimning iqtisodiy g’oyalari «Nikoinaxov Moqi» va «Siyosat» kitoblarida mavjud. U « Qul - tirik qurol, qandaydir tirik mulk» degan edi. Uning fikricha, jamiyatning quldor va qullarga bo’linishi - bu tabiiy va qonuniy ahvol bo’lib, odamlarning tabiatan turli-tumanligidandir. U «haqiqiy boylik» (tabiiy) ni tan olgan, uni iste’mol qiymatlarining yig’indisi deb bilgan va bu bilan bog’liq faoliyatni iqtisodiyotga tegishli soha deb bilgan. Quldorlik xo’jaligini mustahkamlash uchun o’rtacha ta’minlangan quldorlar sinfini yuksaltirish kerak, buning uchun davlat tomonidan odil almashuvni ta’minlash zarur. Olim masalani ahloqiy ravishda hal etishga urinsa-da, birinchi marta almashuv qiymatini tahlil etdi va qiymatning mehnat nazariyasi kurtaklarini yaratdi.

Platonga nisbatan Aristotel pulning mohiyatini kengroq va chuquroq anglab yetdi. Ammo u tovar ishlab chiqarishining rivojlanmaganligi va qiymatni to`la tushunmaganligi tufayli tovarlar pul tufayli bir- biri bilan solishtirilishi mumkin degan qisqacha xato xulosaga keldi. Natural xo’jalik tarafdori bo’lgan olim muomalaning M-I-M shaklinigina tan olgan (talabni qondirishga mo’ljallangan holat), savdo va sudxo’rlik tabiatga zid bo’lib, bularni pul qilish san’atiga xos narsa deb bilgan va uni xrematistikaga tegishli degan.

Bu olimning xizmati shundaki, u birinchilardan iqtisodiyotning ayrim kategoriyalarini berdi va ma’lum darajada ular o'rtasidagi o‘zaro boglanishni aniqladi. Aristotelning iqtisodiy tizimi bilan A.Smitning «Xalqlar boyligi» asaridagi fikrlar hamohangligini Aristotel ko‘rish, qiymat qonunining hosil bolishi mexanizmini tushunish mumkin • Aristotel uchun ideal (bekam-u ko‘st) xo‘jalik - bu uncha katta bolmagan dehqonchilik xo'jaligi (unda albatta qular ishlagan) bo`lib, u deyarli kerakli barcha mahsulotni yaratuvchi (natural xo‘jalik) bolishi shart edi. Ayrim yetishmagan narsalarni esa qo‘shnilardan «odil almashuv» asosida olish kerak

Qadimgi RIM dagi iqtisodiy g ` oyalar • M.a. Ill asrda Qadimgi Rim (hozirgi Italiya) da quldorlik munosabatlari o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga ko‘tarilgan edi. Rimning boshqa yerlarini bosib olish uchun olib borgan urushlari tufayli yirik imperiya yuzaga keldi, ko‘plab qabila va xalqlar qullikka mahkum etildi. Asosan asirlardan iborat bo‘lgan qullaming ahvoli Gretsiya qullarinikidan og‘irroqbo‘lgan

Yana bir o‘ziga xos xususiyat shundaki, agar Gresiyada qullar ko'proq hunarmandchilik va savdoda ezilgan bo‘lsa, Rimda qullar asosan qishloq xo‘jaligida ekspluatasiya qilingan. Ishlab chiqarishning quldorlik usulidagi qarama- qarshiliklar shu yerda eng keskin tus oldi va oxir-oqibatda halokatning paydo bo‘lishiga olib keldi

Qadimgi Rimda iqtisodiy g‘oyalarni ilgari surgan asosiy vakil • Mark Portsiy Katon (mil.av. 234-149 y.), Mark Terensiy Varron (mil.av.116-27 y.), Lyutsiy Yuniy Moderat Kolumella (1 asr mil.av.), aka-uka Tiberiy (mil.av. 162-133 y.), Gay Grakxlar (mil.av. 153-121 y.)

DEHQONCHILK • Katon ishlab chiqarishni tashkil etishni ayirboshlashni yaxshilashga bog‘lab, iqtisodiy ta’limotlar tarixida birinchilardan bo‘lib ishlab chiqarish samaradorligi muammosini ilgari suradi; • Katonning fikricha, xojalikni samarali yuritish uchun barcha ishlab chiqarish omillaridan unumli foydalanish kerak, biinday omillarga u mehnat, yer va uni ishlash vositalarini kiritadi; Mark Portsiy Katon Asosiy asari Undagi asosiy g`oyalar Ortiqcha qishloq xo‘jaligi mahsulotini sotishni tashkil etish to‘g‘risida fikr yuritadi; • Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish mumkin bo‘lmagan mahsu- lotlarni sotib olish zarur, deb hisoblaydi; • Zaytun yog‘ini eng foydali mahsulot, deb qaraydi.

• Dehqonchilikda qul mehnati tobora kam samarali bo'layotganligini ko'rgan Katon yaylov xo'jaligini, keyinchalik savdo va sudxo'rlikni qo'llab-quvvatlagan. Qiymatdan ortiq mahsulotni foyda deb bilgan va uni to'la ravishda ishlab chiqarish harajatlariga qo'shgan (xato fikr). « Yuqori foyda olish uchun yuqori baholar kuni kelishini bamaylixotir kutish kerak », deydi u.

– Dehqonlar qo'lidagi erlar tortib olinib, yirik latifundiyalar vujudga kela boshladi, erkin Rim aholisi, dehqonlar va armiya soldatlari ersizlandi. Bu holat yirik er egalari - patrisiylar va dehqon-plebeylar o'rtasidagi qarama- qarshilikni kuchaytirdi, oxir-oqibatda aka-uka Grakxlarning agrar islohotiga sabab bo'ldi. Ular ersiz yoki kam erli dehqonlarning yirik er egalariga qarshi kurashini himoya qildilar. Ammo bu ishni quldorlik tuzumini saqlagan holda va yirik er egalarini cheklash yo'li bilan hal etmoqchi bo'ldilar. Er egalarining qo'lidagi erning bir qismini kesib va davlat fondidagi erdan foydalanib kam erli dehqonlardan ozod dehqonlar tabaqasi barpo etish ko'zda tutilgan, eng muhimi bu toifa quldorlarning ishonchli tayanchi bo'lishi kerak edi.

• Aka-uka Tiberiy va Gay Grakxlarning agrar islohoti bo'yicha, davlat eridan foydalanuvchilarning har biri 500 yuger (125 gektar), har o'g'li uchun 250 yuger, ammo bir oila uchun 1000 yugerdan ortiqcha er olish taqiqlangan. Undan ortiq erlar musodara qilingan va 30 yugerdan bo'linib, kambag'al fuqarolarga berilgan, lekin bu yerni birovga sotish man etilgan. Bu qonun qabul qilindi, ammo uni amalga oshirishga yirik yer egalari va senat qarshilik qildi.

• Quldorlik tuzumi inqirozga uchragan va tushkunlikka tushgan davrda rimlik agronomlar Varron (m.a. 116-27 yy.) va Lyusiy Kolumella (I asr) lar quldorlik xo'jaligini rasionallashtirish muammolarini ishlab chiqdilar. Shu bilan birga olim va arxeolog bo'lgan Varron « Qishloq xo'jaligi to'g'risida » degan kitobida bu sohaning ahamiyatiga katta o'rin beradi, qishloqdan shaharga intilganlarni qoralaydi. U dehqonchilik bilan chorvachilikni birga rivojlantirishni ma'qul deb biladi. Varron ular o'rtasidagi « buyuk ittifoq » tarafdori edi. Buning asosiy sababi shundaki, Italiyada don nisbatan arzon edi, chorvachilikning foydasi esa ancha yuqori bo'lgan. Shu bilan birga, Varronning fikricha, har bir xo'jalik o'z-o'zini ta'minlashi kerak, u bozor munosabatlariga kam e'tibor qilgan, qullar ekspluatasiyasi tarafdori bo'lgan va ularni « gapiruvchi qurollar » deb bilgan.

• Siseron Mark Tulliy (m.a. 106-43 yy.) taniqli davlat arbobi va mashhur notik bo'lgan. U yashagan davrda davlat ancha markazlashgan bo'lib, savdo-sotiq ancha o'sdi, sudxo'rlik boyish manbaiga aylandi. U qishloq xo'jaligini qo'llagan holda (chunki bu soha bozor uchun ham mahsulot etkazar edi), yirik savdo va sudxo'rlikni boyish manbai deb hisobladi. Demak, Siseron boshqalardan farqli ravishda quldorlar bilan birga savdogar va sudxo'rlarning manfaatini ham himoya qildi.

• Quldorlik tuzumining ichki qarama-qarshiligi tobora o'sdi, qullar qo'zg'oloni ro'y berdi. Tarixda Spartak boshchiligidagi (m.a. 73-71 yy.) qullar qo'zg'oloni katta ahamiyatga ega, u beayov bostirilgan bo'lsa ham, tuzum zaminiga jiddiy zarba bo'ldi. Lusiy Sergey Katalina m.a. 63-62 yy. kambag'al aholi yordamida hokimiyatni egallamoqchi, qulchilikni yo'q qilmoqchi va boyimoqchi bo'ldi, ammo uning harakatlari ham zoe ketdi.

XULOSA • Dastlabki iqtisodiy g'oyalar insoniyatning paydo bo'lishi bilan shakllangan, ammo bizgacha etib kelganlari m.a. 2-ming yillikka to'g'ri kelib, ko'proq qadimiy Osiyo xalqlarining xo'jalik faoliyatini aks ettiradi. Antik dunyoga ma'lum darajada amaliyotni nazariy umumlashtirish, abstraksiyalash oqibatida birinchi iqtisodiy mushohadalar, ayrim iqtisodiy tushunchalar, kategoriyalar shakllana boshladi. • Qullikka asoslangan natural xo'jalik, ayniqsa qishloq xo'jaligi qo'llab- quvvatlangan, boylikning asosiy manbai mehnat deb hisoblangan Hindistonda «buyumning qiymati»ni «ish kunlari» bilan belgilash, mahsulotning bozor bahosi bilan uning tabiiy qiymati o'rtasidagi farq aytilgan, foyda masalasi ko'tarilib, uning miqdori cheklangan. Davlatning iqtisodga aralashuvi qo'llab-quvvatlangan.

Похожие

Qadimgi Rim va Yunonistondagi iqtisodiy ta`limotlar

Klassik maktabga muqobil (alternativ) ta\\'limotlar

Dunyodagi ilk metropoliten

Dunyodagi eng antiqa aeroportlar

Dunyodagi eng zo’r texnika namunalari