Макроиқтисодиёт фанининг предмети - Экономика - Презентации

Макроиқтисодиёт фанининг предмети

Загружено в:

19.07.2025

Скачано:

0

Размер:

4151.0927734375 KB

Макроиқтисодиёт фани Иқтисодий назариянинг бўлими ҳисобланиб миллий хўжалик даражасида иқтисодиётнинг фундаментал муаммоларини тадқиқ қилади. Ялпи ишлаб чиқаришининг барқарор ўсишини, ресурсларнинг тўлиқ бандлилигини, инфляциянинг паст суръатларини ва тўлов балансининг мувозанатини таъминлаш нуқтаи назаридан мамлакат иқтисодиётини бир бутун ҳолда тадқиқ қилади ва уни макроиқтисодий тартибга солишнинг иқтисодий механизмларини ўрганади. Позитив ва норматив макроиқтисодиётга бўлинадиМакроиқтисодиёт фанининг предмети010203 0C 01 13 19 1D 0D1B 04 10 0A 1406 03 110D0F 25 13

Макрои қтисоди ёт Реал иқтисодий ҳодисаларни ва уларнинг алоқадор-ликларини ўрганади. Рўй берган макроиқтисодий жараёнларни ва мавжуд макроиқтисодий вазиятни макроиқтисодий кўрсаткичларни таҳлил қилиш асосида тушунтириб беради. Қайси шароитлар ёки жиҳатлар мақбул ёки номақбул эканлигини белгилайди, макроиқтисодий сиёсатнинг аниқ йўналишларини таклиф этади. Кўзда тўтилган макроиқтисодий кўрсаткичларга эришиш ва уларнинг мутаносиблигини таъминлаш йўлларин аниқлашга хизмат қилади.Позитив макроиқтисодиёт Норматив макроиқтисодиёт

«Макроиқтисодиёт» фанининг бошқа фанлар билан алоқаси Пул муомаласи, кредит ва молия “ Макроиқтисодиёт”Эконометрика Солиқлар ва солиққа тортиш Микроиқтисодиёт Иқтисодий назария Меҳнат иқтисодиёти ва социологияси Эҳтимоллар назарияси ва математик статисткаХалқаро иқтисодий муносабатлар Макроиқтисодий таҳлилСтатистика

Соф бозор иқтисодиёти шароити “ресурслар - маҳсулотлар” “ даромадлар – ҳаражатлар”нинг доиравий айланиши модели Истеъмол харажатлариРесурслар Пул даромадлари (иш ҳақи, рента, фоиз, фойда)Ресурслар бозори Уй хўжалиги Фирмалар Товарлар ва хизматлар бозориРесурсларг а харажатла р Даромадла р ер, меҳнат, капитал товар ва хизматла р товар ва хизматла р

“ Ресурслар-товарлар ва хизматлар” ҳамда “даромадлар – ҳаражатлар”нинг давлат аралашуви мавжуд иқтисодиётдаги доиравий айланиши модели Ресурслар бозори Уй хўжалиги Корхоналар Товар ва хизматлар бозори Давлат 92 3 45 6 7 8 1011 12 1314 1516 1

2-МАВЗУ АСОСИЙ МАКРОИҚТИСОДИЙ КЎРСАТКИЧЛАР ВА УЛАРНИ ҲИСОБЛАШ Мамлакатнинг иқтисодий қудратини ифодаловчи кўрсаткичлар Мамлакатнинг ривожланиш даражасини ифодаловчи кўрсаткичлар Мамлакатдаги макроиқтисодий вазиятни ифодаловчи кўрсаткичларМиллий иқтисодиётни таҳлил қилишда қўлланиладиган кўрсаткичлар -миллий бойлик; -ялпи ички маҳсулот: -соф ички маҳсулот; -ялпи миллий даромад; -соф миллий тасарруфдаги даромад; -ялпи миллий жамғарма; -инвестициялар ҳажми; -экспорт ҳажми; -саноат маҳсулоти ҳажми; ҳ.к. Аҳоли жон бошига тўғри келадиган: -миллий бойлик; -ялпи ички маҳсулот: -соф ички маҳсулот; -ялпи миллий даромад; -соф миллий тасарруфдаги даромад; -ялпи миллий жамғарма; -инвестициялар ҳажми; -экспорт ҳажми; -ЯИМнинг тармоқ тўзилмаси; -ЯИМнинг материал ва энергия сиғими; -алоҳида товарлар ва хизматларнинг аҳоли жон бошига истеъмоли; -аҳолининг ўртача умри ҳ.к. -иқтисодий ўсиш суръати; -инфляция суръати; -ишсизлик даражаси; -давлат бюджети тақчиллиги; -миллий валютанинг қадрсизланиши (девальвацияси) даражаси; тўлов баланси қолдиғи; олтин-валюта заҳираси динамикаси; -давлат қарзи динамикаси ва ҳ.к.

Ялпи ички маҳсулотМиллий ҳисоблар тизимидаги асосий макроиқтисодий кўрсаткич Маълум муддат (йил) давомида мамлакат резидентлари томонидан янгидан яратилган ( қўшилган) қийматлар йиғиндиси Мамлакат резидентлари томонидан маълум муддат давомида ишлаб чиқарилган пировард товарлар ва хизматлар бозор баҳоларининнг умумий йиғиндиси Якуний маҳсулотни ишлаб чиқариш жараёнида резидент-ишлаб чиқариш бирликлари томонидан, қўшилган қийматлар ҳисобидан, тўланган дастлабки даромадлар йиғиндиси2B 03 13 1711 2B 07 0D 03 0E 0204 2B 03 13 20 03 10 1A 1D 16 20 0211 03 0804

ЯИМни ҳисобла шнинг асосий шартлар и. ЯИМ Якуний товарлар ва хизматлар баҳосини ифодалайди Бозор баҳоларида ҳисобланади Фақат шу йили ишлаб чиқарилган товарлар ва хизматлар баҳосини ўз ичига олади Соф молиявий битимлар баҳосини ўз ичига олмайди 1D17 34 35 10 3606

Йиллар ЯИМ Саноат Қишлоқ хўжалиги Қурилиш Транспорт ва алоқа Савдо ва умумий овқатланиш Бошқалар Соф солиқлар 2000 100 14,2 30,1 6 7,7 10,8 18,7 12,5 2001 100 14,1 30 5,8 7,5 11,7 19 11,9 2002 100 14,5 30,1 4,9 8,2 11 18,7 12,6 2003 100 15,8 28,4 4,7 9,4 10,1 17,9 13,7 2004 100 17,5 26,4 4,8 10,2 9,6 17,4 14,1 2005 100 21,1 26,3 4,8 10,6 8,8 17,8 10,6 2006 100 21,8 25,1 5,1 11 9 17,9 10,1 2007 100 21 23,2 5,9 11,3 9,4 19,1 10,1 2008 100 23,5 19,7 5,6 12,5 8,6 20,2 9,9 2009 100 23,9 18,6 6,8 11,6 8,9 20,6 9,6 2010 100 23,9 18 6,5 11,5 9,2 21,7 9,2 2011 100 24 17,6 6,1 11,7 8,8 24 7,8 2012 100 24 17,5 5,9 11,9 8,6 24,4 7,7 2013 100 24,2 17,6 6 11,9 8,5 23,8 8 2014 100 24,1 17,2 6,8 11,4 8,6 23,5 8,4ЯИМнинг ишлаб чиқариш тузилмаси (ЯИМнинг умумий ҳажмига нисбатан % да)

Ўзбекистонда иқтисодиётнинг асосий тармоқ ва соҳаларидаги ўсиш суръатлари, фоизда Кўрсаткич 2007 йил 2008 йил 2009 йил 2010 йил 2011 йил 2012 йил 2013 йил 2014 йил Саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш 12,1 12,7 9,0 8,3 6,3 7,7 8,8 8,3 Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштириш 6,1 4,5 5,7 6,8 6,6 7,0 6,8 6,0 Чакана савдо айланмаси 21,0 7,2 16,6 14,7 16,4 13,9 14,8 14,3 Аҳолига пуллик хизматлар кўрсатиш 20,6 21,3 12,9 13,4 16,1 14,2 13,7 11,4

Ўзбекистонда ялпи ички маҳсулотнинг йиллар давомида ўсиш динамикаси, фоизда

Ўзбекистон Республикасида инфляция даражаси (нархлар ўсиши %да)28,2 26,6 21,6 3,8 3,7 7,8 6,8 6,8 7,8 7,4 7,3 7,6 7 6,8 6,1 0 5 10 15 20 25 30 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

ЯММни харажатлар орқали ҳисоблаш формуласи: ЯИМ = С + I + G + Хп Уй хўжаликларининг истеъмол харажатлари (С): а) ўзоқ муддат фойдаланиладиган истеъмол буюмлари сотиб олишга; б) кундалик фойдаланиладиган истеъмол буюмлари сотиб олишга; в) истеъмол хизматлари тўловига. Т овар ва хизматларнинг давлат хариди (G ). Бу гуруҳ харажатларига маҳаллий ва марказий бошқарув ҳокимияти идоралари томонидан корхоналарнинг пировард маҳсулотлари ва ресурслари хариди (автомобиль йўллари ва почта муассасалари қурилиши, давлат корхоналарида тўланадиган иш ҳақи)га қилинган харажатлар киради.Я лпи ички хусусий инвестиция харажатлари (I): а) асбоб-ускуналар, машиналарни якуний сотиб олишга; б) корхоналар, иншоотлар, тураржой биноларини қуришга сарфланган; в) товар захиралари ўртасидаги фарқлар ёки захираларнинг ўзгариши. С оф экспорт (Хп): мамлакатнинг импорт ва экспорт операциялари бўйича харажатлар ўртасидаги фарқ.

Ўзбекистоннинг ташқи савдо кўрсаткичлари динамикаси, млрд.долл.

ЯИМни даромадлар ( тақсимот) усулида аниқлаш ЯИМ = Тn + W + Р Тn W Р Ишлаб чиқаришга ва импортга соф билвосита солиқлар (қўшилган қиймат солиғи, акцизлар, божхона божлари, мулк солиғи, ер солиғи ва субсидиялар ҳажмлари ўртасидаги фарқ). Ёлланма ишчиларнинг солиқ тўлагунча ҳисобланган иш ҳақлари плюс иш берувчилар томонидан иш ҳақи фондига нисбатан ҳисобланиб тўланадиган ижтимоий суғурта ажратмалари. Корпорацияларнинг ялпи фойдаси + нокорпоратив корхоналарнинг аралаш даромади + асосий капитал исеъмоли ( амортизация).

2010 йилда иш ҳақи фондига нисбатан ҳисобланадиган ягона ижтимоий тўлов ставкаси Ўзбекистон Республикасида 25 % этиб белгиланган ( 2000 йилда 40 %). Корпорацияларнинг ялпи фойдаси(Р 1 ) = Корпорация фойдасига солиқ (Р 1.1 ) + дивидендлар (Р 1.2 ) +корпорациянинг тақсимланмаган фойдаси (Р 1.3 ) Нокорпоратив корхоналар- кичик ҳажмдаги, уй хўжаликларига тегишли корхоналар бўлиб уларда корхона фойдаси ва корхона эгасининг иш ҳақи элементлари ўзаро қўшилиб кетган бўлади. Бу ҳолат аралаш даромад атамасини қўллашга сабаб бўлади. ЯМД - мамлакат резидентлари томонидан, мамлакатда ва мамлакат ташқарисида, ишлаб чиқаришда иштирок этиш ва мулкдан олган бошланғич даромадлари йиғиндисидир. СМД = ЯМД - А СИМ = ЯИМ - А ЯМД (Ялпи миллий даромад)= ЯИМ + мамлакат резидентларои томонидан хориждан олинган даромадлари - норезидентларнинг мамлакатдан хорижга жўнатган даромадлари Соф ички маҳсулот (СИМ) = ЯИМ – А (амортзация) Соф миллий даромад (СМД) = ЯМД - А ЯМТД (Ялпи миллий тасарруфдаги даромад)= ЯМД+ хориждан олинган соф трансфертлар ЯМТД= Якуний истеъмол +Миллий жамғармалар25 08 39 2D 3F 3A0C 39 3F 3A 3F 3A0C 39 3F 3A 34 03 1D 0A 38 08 1505 18 18 38 36 0C 08 12 18 18 38 09 38

ЯИМ миқдорига бир вақтнинг ўзида ҳам ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг физик ҳажми, ҳам баҳо даражаcи ўзгариши таъсир кўрсатади. Бу кўрсаткич динамикаси бир вақтнинг ўзида ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар миқдори ва баҳо даражаларининг ўзгаришини ифодалайди. Инфляция даражасини ифодаловчи баҳо индекслариЯИМ дефлятори Саноат ишлаб чиқарувчила-ри баҳолари индекси Истеъмонл нархлари индекси Фишер индекси1B 12 25 12

Инфляция даражаси баҳо индекИнфляция баҳо индекслари воситасида ифодаланади. Баҳолар индексини ёки инфляция даражасини ҳисоблаш учун: - дефлятор (Пааше индекси); - истеъмол нархлари индекси (Ласпейрес индекси); - саноат ишлаб чиқариш баҳолари индекслари ҳисобланиши лозим.  Q i 1 P i 1 Дефлятор = ------------- 100  Q i 1 P i 0 Бу ерда: i – дефляторни ҳисоблаш учун бозор саватига киритилган товарлар сони; Q i 1 – жорий йилда бозор саватига киритилган i – товар ёки хизматлар ҳажми миқдори (Масалан 2 кг шакар, 2 дона кўйлак ва ҳ.к); P i 1 – жорий йилда бозор саватига киритилган i — маҳсулотнинг шу йилга баҳоси; P i 0 – жорий йилда бозор саватига киритилган i – маҳсулотнинг базис йилдаги баҳоси.1B 09 4007 42040E 420409 420408 0C 01 0C 4E 48 28 1149 48 28 4A 1111 01 0C 4E 48 28 1149 48 27 25 4E 48 28 11 1206 49 48 28 114C1123 49 48 27 114C1123

Истеъмол нархлари индекси қуйидагича аниқланади:  Q i 0 P i 1 ИНИ = ------------- 100  Q i 0 P i 0 Бу ерда: Q i 0 – базис йилда бозор саватига киритилган i – товар ва хизматлар ҳажми; P i 1 – i – товарнинг жорий йилдаги баҳоси; P i 0 – i – товарнинг базис йилдаги ҳажми. Доимий инфляция жараёнининг мавжудлиги иқтисодиётни таҳлил қилиш, муаммоларни аниқлаш ҳамда бошқарув қарорларини қабул қилишни қийинлаштиради. Бу эса макроиқтисодий кўрсаткичларни, шу жумладан ЯИМ кўрсаткичини таққослама баҳоларда ҳисоблашни зарур этиб қўяди. Номинал ЯММ Реал ЯИМ = ————————— 100 Дефлятор

Макроиқтисодий айниятлар Асосий макроиқтисодий айният: Y=C+I+G+ Xn Даромадлар ва харажатлар кўринишида ҳисобланган ЯИМ кўрсаткичларининг (даромадлар ва харажатларнинг тенглиги) Инвестициялар ва жамғармаларнинг ўзаро тенглиги: I=S Бу ерда I-инвестициялар S-жамғармалар S=Sp+Sg+ Sxn Sp - хусусий жамғармалар; Sg – давлат жамғармалари Sxn – мамлакат иқтисодиётига киритилган хорижий жамғармалар ( Sxn= -Xn)010203 0215 2F 50 43 09 14 15 01 40 34 4527 543E54553F54563F11545753 4546 4547 4549 16

Ишлаб чиқариш, бандлилик ва инфляция даражасининг даврий тебранишга иқтисодий давр (цикл)лар дейилади.3 – МАВЗУ БОЗОР ИҚТИСОДИЁТИНИНГ ДАВРИЙ РИВОЖЛАНИШИ. ИШСИЗЛИК Иқтисодиётнинг даврий ривожланиши

Иқтисодий тебранишларга таъсир этувчи омиллар техника ва технологияларда рўй берадиган ўзгаришлар сиёсий ва тасодифий ҳодисалар ялпи харажатлар миқдори Ишчи кучи ёки иқтисодий фаол аҳоли деганда меҳнатга лаёқатли ёшдаги ишлаётган ва ишсиз юрган (фаол иш қидираётган) аҳолининг умумий сони тушунилади. Ишсизлар – бу, ишчи кучининг бир қисми бўлиб, ижтимоий ишлаб чиқаришда банд бўлмаган, лекин ишлашни xоҳловчи ва фаол иш қидираётган аҳолидир. Ишсизлик даражаси деб ишсизларни ишчи кучи сонига (% ҳисобидаги) нисбатига айтилади ва уни қуйидаги формула билан аниқлаш мумкин: Ишсизлик даражаси =(ишсизлар сони / ишчи кучи сони)х1001B1A 09 0F 2B 04 03 0C 2B 04 10 2B

Ишсизликнинг ТурлариФрикцион ишсизлик Яширин ишсизлик Таркибий ишсизликДаврий ишсизлик Барча мавжуд ресурслардан тўлиқ фойдаланиш ёки ишсизликнинг табиий даражаси ҳолатида иқтисодиётда яратилиши мумкин бўлган маҳсулот ҳажмини иқтисодиётнинг ишлаб чиқариш потенциали деб аталади. Потенциал ЯИМ деганда мамлакатдаги ишлаб чиқариш ресурсларидан тўлиқ фойдаланилган шароитда мумкин бўлган ишлаб чиқариш ҳажми тушунилади. Агар ишсизликнинг ҳақиқий даражаси унинг табиий даражасидан бир фоизга ошиб кетса, яъни даврий ишсизлик 1 фоизни ташкил этса миллий иқтисодиёт ЯИМни икки ярим фоизга кам яратади. ЯММнинг пастроқ даражаси ўз навбатида, ишлаб чиқаришда қатнашувчилар даромадларининг нисбатан камроқ бўлишини ва иқтисодиётнинг келгуси тараққиётини инвестициялаш имкониятлари қисқаришини билдиради. Бу конун ОУКЕН қонуни дейилади. Оукен қонунини формулада қуйидагича тасвирлаш мумкин: Yуз= -2,5[ u -u  ]2B 2F 4A 46 2A 2B 04 40070C 1E 0616 4A 04 51 04 1A 4B 0E 11 0E 09 04 40 4C 52 02 55

Юзага келган жаҳон молиявий -иқтисодий инқирози дунёдаги деярли барча ривожланган мамлакатларда макроиқтисодий берқарорликни келтириб чиқарди. «Бу инқироз Америка Қўшма Штатларида ипотекали кредитлаш тизимида рўй берган танглик ҳолатидан бошланди. Дастлаб АҚШ ипотека бозорларида намоён бўлган мазкур инқироз етарлича тўлов лаёқатига эга бўлмаган, қарзларни қайтариш қобилияти шубҳали бўлган қарздорларга ипотека кредитлари бериш амалиётининг жадаллашуви натижасида рўй берди. Жаҳон молиявий- иқтисодий инқирозининг намоён бўлиш шакллари Молиявий бозорларнинг беқарорлиги Кредитларнинг қисқартирилиши ва истеъмолнинг пасайиши Ишлаб чиқариш ва экспортнинг қисқариши Ишсизликнинг ўсиши

Аҳoли бандлигини таъминлаш, шу тариқа oдамларнинг дарoмадини янада oшириш ва ҳаёт сифатини юксалтириш масалаларини ҳал этиш 2009 йилда яратилган янги иш ўринларининг 41 ,5% кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни, 28 ,7% хизмат кўрсатиш соҳаларини ривожлантириш ҳисобига ташкил этилди . 2009 йилда 2000 йилга нисбатан ўртача иш ҳақи 28 ,5 барoбар, пeнсияларнинг ўртача миқдoри қарийб 18 барoбар, аҳoли жoн бoшига нисбатан пул дарoмадлари эса 12 барoбар oшди . 2010 йилда ҳам иш ҳақини камида 30 фoизга, рeал дарoмадларни эса 23 фoизга oшириш мўлжалланмoқда . 16

Инфляция ( лотинча inflatio - шишиш, бўртиш, таранглашиш) – маълум давр мобайнида мамлакатда баҳолар ўртача (умумий) даражасининг барқарор ўсиши, пулнинг харид қобилиятини узоқ муддатли пасайиши. “ Инфляция” атамаси илк бор Шимолий Америкада 1861-1865 йиллардаги Фуқаролар уруши даврида қўлланилди. Инфляциянинг атамаси муомаладаги қоғоз пул массасининг товарларнинг реал таклифига нисбатан ҳаддан зиёд кўпайиб кетиши ҳолатини изоҳланган. ИНФЛЯЦИЯ Кейнсчиар мактаби Неоклассик ёндошув тарафдорлари4 –МАВЗУ ИНФЛЯЦИЯ ВА АКСИЛИНФЛЯЦИЯ СИЁСАТИ 2B 29 4E0D

Инфляция намоён бўлишининг белгилари Валюта курсларининг ўзгариши Кредит бериш шартларининг қимматлашуви ва муддатларининг қисқариши томон ўзгариши Кундалик эҳтиёж молларидан иборат истеъмол савати баҳосининг ўсиши Инфляция баҳо индекслари - дефлятор ва истеъмол нархлар индекси ёрдамида аниқланади. Баҳолар ўртача (умумий) даражасининг нисбий ўзгариши инфляция даражаси (баҳоларнинг ўсиш суръати) деб аталади. Макроиқтисодий моделларда ( баҳо индеслари ягона базис йилга нисбатан ҳисобланганда) йиллик инфляция даражаси қуйидагича ифодаланиши мумкин: P-P - 1  = ---------- P -1 бунда:  – йиллик инфляция суръати; P - жорий йилнинг нархлар индекси; P - 1 - ўтган йилнинг нархлар индекси.53 29 05 29 22

Талаб инфляцияси иқтисодиётда талаб кескин ошиб кетиши ва уни ишлаб чиқаришнинг реал ҳажми билан қондириш мумкин бўлмай қолган шароитларда келиб чиқади. Яъни, тўлиқ бандлиликка яқин шароитда иқтисодиётнинг ишлаб чиқариш имкониятлари ўсиб бораётган ялпи талабни қондиролмайди. Ортиқча талаб эса реал товарлар баҳосининг кўпайишига иқтисодий босим беради ва талаб инфляцияси келиб чиқади. Таклиф инфляцияси бу, мамлакат иқтисодиётида товар ва хизматлар таклифининг камайиши натижасида товар ва хизматлар баҳоларининг ошишидан пайдо бўлади. Бундай ҳолларда ортиқча талаб бўлмаса ҳам товарларнинг баҳолари ошиб боради. Ҳатто иш билан бандлик ва ЯИМ ишлаб чиқариш камайган йиллари товарларнинг баҳоси ошади. Жами таклиф қисқаришининг асосий сабаби маҳсулот бирлигига сарфланган харажатларнинг ўсиши ҳисобланади. Бунда номинал иш ҳақи, хом ашё ва ёқилғи нархларининг ошиши натижасида ишлаб чиқариш таннархи ҳам ошади. Кутилаётган инфляция шароитида даромад олувчи инфляциянинг у олаётган даромадга таъсирини камайтириш, яъни реал даромади даражавсини сақлаб қолиш чорасини кўради. Кутилмаган инфляция даромадларни дебиторлар ва кредиторлар ўртасида кредиторлар фойдасига қайта тақсимлайди. Шунингдек кутилмаган инфляция даромадларни қайд қилинган даромад олувчилар ва қайд қилинмаган даромад олувчилар ўртасида кейингилари фойдасига қайта тақсимлайди.0C 2F 04 0C0D0703 22 11 09 2F 04 0B 1E 22 0F 1E 09 2D 04 0E 14 0C 2D 04 0B 0E 06

Ишсизлик ва инфляция кўрсаткичлари ўртасидаги ўзаро боғлиқлик инглиз иқтисодчиси А.В.Филлипс томонидан аниқланган ва Филлипс эгри чизиғи деб аталади. Филлипс эгри чизиғи ишсизлик ва инфляция даражалари ўртасидаги тескари боғлиғликни характерлайди. Филлипс эгри чизиғи1B 09 5D 04 040E0D 4A 0F

Макроиқтисодий барқарорликни таъминлаш борасидаги чора тадбирларнинг муҳим қисми аксилинфляция сиёсатидир. Аксилинфляция сиёсати - баҳолар умумий даражасини барқарорлаштириш, инфляцион кескинликни юмшатишга йўналтирилган макроиқтисодий сиёсат. Аксилинфляция сиёсати инфляцияни юзага келтирган сабабларни тугатишга қаратилган фаол ва инфляция шароитларига мослашишга қаратилган пассив кўринишда бўлиши мумкин. Аксилинфляция сиёсати ялпи талабни тартибга солишялпи таклифни тартибга солиш Инфляциянинг юқори суръатларини олдини олиш учун пул массаси ва миллий даромаднинг бир маромдаги ўсиш суръатларини таъминлашсамарали солиқ тизимини ва давлат харажатларининг барқарорлигини таъминлаш “ инфляцияни импорт қилиш” га йўл қўймаслик26 0906 11 08 11 08 2B 38 22 0F 08 24 0F 12 09 14

Таннархни пасайтиришнинг асосий йўналишлари Таннархни пасайтиришнинг асосий йўналишлари Импорт қилинадиган ресурслар нархларини қайта кўриб чиқиш ва пасайтириш Материаллар сарфи меъёрларини пасайтириш Маҳаллий хомашё ва материаллардан фойдаланиш даражасини ошириш Маҳсулотлар ишлаб чиқариш технологиясини такомиллаштириш Фойдаланилмаётган ишлаб чиқариш қувватларни консервация қилиш Маъмурий бошқарув ходимлари сонини қисқартириш

Комплекслар номи Маҳсулот таннархининг пасайиши млрд. сўмда фоизда Геология, ёқилғи-энергетика, кимё, нефть-кимё ва металлургия саноати комплекси 1156,3 21,9 Машиносозлик, электротехника ва авиация саноати ҳамда маҳсулотларни стандартизациялаштириш комплекси 156,2 18,5 Коммунал соҳа, транспорт, капитал қурилиш ва қурилиш индустрияси комплекси 458,8 21,3 Қишлоқ ва сув хўжалиги, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаш ҳамда истеъмол товарлари комплекси 295,1 20,0 Таълим, соғлиқни сақлаш ва ижтимоий муҳофаза комплекси 13,1 20,2 Республика бўйича жами 2079,5 20,382009 йилда Ўзбекистонда иқтисодиёт комплекслари бўйича ишлаб чиқарилган маҳсулотлар таннархини пасайтириш бўйича эришилган натижалар

Ҳар қандай бозорда вазият талаб ва таклиф ўртасидаги нисбатга боғлиқ бўлиб, улар ҳажмларининг ўзгариши баҳоларнинг ўзгаришини келтириб чиқаради. Баҳоларнинг ўзгариши эса талаб ва таклиф ҳажмларига таъсир кўрсатади. Алоҳида товарлар ва хизматлар бозоридаги бундай боғлиқлик талаб ва таклиф модели ёрдамида тадқиқ қилинади. Баҳолар даражаси ва талаб қилинган миллий маҳсулот ҳажми ўртасидаги боғлиқликни ифода этувчи чизиқ ялпи талаб эгри чизиғи деб аталади.5 –МАВЗУ ЯЛПИ ТАЛАБ - ЯЛПИ ТАКЛИФ МОДЕЛИ09 51 110D 140B 17 24 09 2F 10 03 340B 13 2903 3B 09071B

Миллий бозорда AD-эгри чизиғининг траекториясини, яъни унинг қуйига эгилганлигини, аввало пулнинг миқдорий назарияси тенгламаси ёрдамида изоҳлаш мумкин: M V=Y P Бу ерда: M – муомаладаги пул миқдори; V – пулнинг айланиш тезлиги; Р – иқтисодиётдаги баҳолар даражаси (баҳолар индекси); Y – талаб қилинаётган реал ишлаб чиқариш ҳажми. Бу тенгламадан: P = M V / Y ва Y= M V / P тенгламаларни келтириб чиқарамиз. Бу тенгламалардан кўринадики, баҳолар даражаси қанча ошса, реал ЯИМ ҳажмига талаб шунча паст бўлади, яъни пул массаси (М) ва унинг айланиш тезлиги (V) ўзгармас бўлса баҳолар даражаси ва ялпи талаб ўртасида тескари боғлиқлик мавжуд бўлади. Ялпи талаб эгри чизиғи 3-слайд13 38 62 40 26 37 40 5F 04 0F 06 0F 22

Ялпи талабнинг баҳо омиллари Фоиз ставкаси самараси Бойлик самараси ёки реал касса қолдиқлари самараси Импорт харидлар самараси Фоиз ставкаси самараси шуни билдирадики, ялпи талабнинг эгри чизиқ бўйича сурилиши нархлар даражаси ўзгаришининг фоиз ставкасига бўлган таъсирига боғлиқ. Фоиз ставкасининг ўзгариши инвестиция харажатлари ҳажмига ва пировардида ялпи таклаб ҳажмига таъсир кўрсатади. Бойлик самараси ёки реал касса қолдиқлари самараси шуни билдирадики, нархлар даржасининг ошиши, жамғарилган молиявий активлари (омонатлар, облигациялар) реал харид қобилиятини пасайтириб юборади. Натижада олинган даромаднинг кўпроқ қисми жамғарилади ва истеъмол харажатлари ҳажми пасаяди. Бу эса ялпи талабнинг камайишини келтириб чиқаради. Импорт харидлар самараси шуни билдирадики, бирор мамлакатда товар ва хизматларнинг ички нархлари ташқи нархларга нисбатан ошиб борса, шу мамлакатда ишлаб чиқарилаётган товар ва хизматларга талаб камаяди ва ўз навбатида шу мамлакатда импорт маҳсулотларга бўлган талаб ошади. Ва, аксинча, ички нархларнинг пасайиши импортнинг камайишига ва экспортнинг ошишига ёки ЯИМга талаб ошишига олиб келади.38 15 4A 40 080705 1B 5D05 04 1807 08 1E 0C 36 04 0E 24 25 0B 0C 2B 04 24 09 09 09

Ялпи талабнинг баҳога боғлиқ бўлмаган омиллар Истеъмол харажатларидаги ўзгаришлар Инвестиция харажатларидаги ўзгаришлар Соф экспорт ҳажмидаги ўзгаришлар истеъмолчиларнинг реал моддий активлари миқдорининг ўзгариши истеъмолчилар кутиши истеъмолчиларнинг қарзлари миқдорининг ўзгариши истеъмолчилар даромадларидан олинадиган солиқлар миқдорининг ўзгариши фоиз ставкасидаги ўзгаришлар инвестициялардан кутилаётган фойда нормасининг ўзгариши бошқа мамлакатлар миллий даромадларининг ўзгариши валюта курсларидаги ўзгаришлар корхоналардан олинадиган солиқлар миқдорининг ўзгариши янги технологияларнинг ишлаб чиқаришга жалб қилиниши захирадаги қувватлар ўзгариши Давлат харажатларининг (масалан, ижтимоий дастурларни амалга ошириш билан боғлиқ харажатларнинг) ўзгариши.1B 1F 09 11 1F 22 09 20 18 0405 13 13 0405 04 13 04 07 0506 11 19 040A 19 10 07 24 11 17 0506 110C 0E 04 0204 0C 43 31 07 10 15

Ялпи таклиф деганда муайян баҳолар даражасида ишлаб чиқарилиши ва таклиф қилиниши мумкин бўлган товар ва хизматларнинг (ЯИМнинг) реал ҳажми тушунилади. Ялпи таклиф эгри чизиғининг Кейнс кесмасида иқтисодиётни нисбатан қисқа муддатда амал қилишини характерлайди. Кўтарилиб борувчи ёки оралиқ кесма Горизантал ёки кейнс кесмаси Вертикал ёки классик кесма Баҳолар даражаси ASP Y Ялпи таклиф эгри чизиғи04 46 0F 04 46 2D 04 24

Классик назарияда ялпи таклифни таҳлил қилиш қуйидаги шартларга таянади ишлаб чиқариш ҳажми фақатгина ишлаб чиқариш омилари ҳажмига ва технологияларга боғлиқ ва баҳолар даражасига боғлиқ эмас ишлаб чиқариш омиллари ва технологияларда ўзгариш секинлик билан рўй беради иқтисодиёт тўлиқ бандлик шароитида амал қилади, яъни ишлаб чиқариш ҳажми потенциал даражага тенг баҳолар ва номинал иш ҳақи ўзгарувчан, уларнинг ўзгариши бозорларда мувозанатни таъминлаб туради AD ва AS эгри чизиқларининг кусишиш нуқтаси ишлаб чиқаришнинг мувозанатли ҳажми ва баҳоларнинг мувозанатли даражасини белгилайди. Баҳоларнинг мувозанатли даражаси деганда баҳоларнинг шундай даражаси тушуниладики, унда ялпи талаб ва ялпи таклиф бир-бирига мос келиши ёки тенг бўлиши керак. 04 56 05 22 40071E 0F 22

Ялпи таклиф эгри чизиғининг оралиқ кесмасидаги мувозанат Ялпи таклиф ўзгаришининг AD-AS моделидаги мувозанатга таъсири

Уй хўжаликларининг истеъмол харажатлари (бундан буён истеъмол деб юритилади), ялпи талаб, ёки ЯИМнинг якуний истеъмолга кўра таркибида энг катта улушга эга бўлган компонентдир. 2008 йилда Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитасининг маълумотларига кўра республикамизда бу улуш 48,3 %ни ташкил этган. Шунингдек, ривожланган мамлакатларда истеъмол харажатлари шахсий тасарруфдаги даромаднинг 90 фоиздан ортиқ қисмини ташкил этади. Уй хўжаликлари тасарруфидаги даромаднинг истеъмол қилинмасдан қолган қисми уларнинг жамғармаларини ташкил этади. Истеъмол ва жамғариш ҳажмини белгиловчи асосий омил уй хўжаликларининг ишлаб топган даромадлари, олган трансферт тўловлари ва тўлаган солиқлари билан белгиланадиган тасарруфидаги даромади (DI – disposable income, ёки Yd ) кўрсаткичидир. 6 –МАВЗУ ИСТЕЪМОЛ, ЖАМҒАРИШ ВА ИНВЕСТИЦИЯ ФУНКЦИЯЛАРИ

Истеъмол функцияси: C = a + b Y d , б у ерда: a – автоном харажатлар; Y d – тасарруфидаги даромад (Y d =Y-Т), б у ерда: Т – солиқлар; b – истеъмол ҳажмининг тасарруфидаги даромадга боғлиқлигини ифодаловчи коэффициент Жамғариш функцияси: S = -a + (1 -b) Y d Истеъмол графиги

Истеъмол ва жамғариш ҳажмига таъсир этувчи омиллар Уй хўжаликлари даромадлари Уй хўжаликларида тўпланган мулк ҳажми Баҳолар даражаси Иқтисодий кутиш Истеъмолчилар қарзлари ҳажми Солиққа тортиш ҳажмиЖамғариш графиги2B0908 20 1D 44 27 27 40071E06 1B140F 1B080F 19

Истеъмолга ўртача мойиллик деганда тасарруфидаги даромаддаги истеъмол харажатларининг улуши тушунилади, яъни: С APC = ------------- 100 Yd бунда: APC – (average prдensity to consume) истеъмолга ўртача мойиллик. Тасарруфидаги даромаддаги жамғариш улушини жамғаришга ўртача мойиллик деб аталади, яъни: S APS = --------------- 100 Yd Бунда: APS (average propensity to saving) – жамғармага ўртача мойиллик.2B 0A 404D 1111 20 0C0C 69 0C0C 5267 15 12 2A 05 0C0C 680C0C 0C0C 695F680C0C0C 0C0C 52670C 04 40 20 12

Истеъмолдаги ўзгаришларнинг шу ўзгаришни келтириб чиқарган тасарруфидаги даромад ўзгаришдаги улуши истеъмолга чегараланган мойиллик дейилади. Δ С MPC = -----------100 Δ Yd Бу ерда: MPC (marginal prдensity to consume) – истеъмолга чегараланган мойиллик. Жамғаришдаги ўзгаришнинг ихтиёрдаги даромад ўзгаришдаги улуши жамғаришга чегараланган мойиллик дейилади. Δ S МРS = ------------100 Δ Yd Бу ерда: MPS (marginal propensity to saving) – жамғаришга ўртача мойиллик.2B 08 4A 0C0C 73 0C0C 625F65 0C0C 73 36 4A 55 20 040E 0C0C0C 73 0123680C3B 0C 73 04 6164 040404 25

Инвестициялар ёки капитал қўйилмалар – бу, ҳали буюмлашмаган, лекин ишлаб чиқариш воситаларига қўйилган капиталдир. Ўзининг молиявий шаклига кўра, улар фойда олиш мақсадида хўжалик фаолиятига қўйилган активлар ҳисобланса, иқтисодий моҳиятига кўра инвестициялар янги корхоналар қуриш, ўзоқ муддат хизмат кўрсатувчи машина ва асбоб-ускуналарни якуний сотиб олишга ҳамда шу билан боғлиқ бўлган айланма капиталнинг ўзгаришига кетган харажатлардир. Инвестиция- лар Ишлаб чиқаришга инвестициялар Товар-моддий захираларига инвестициялар Уй-жой қурилишига инвестициялар Автоном инвстиция функцияси қуйидаги кўринишга эга: I = е - dR Бу ерда: I – автоном инвестиция харажатлари; e – фоиз ставкаси 0 га тенг тўлгандаги инвестиция харажатларининг максимал ҳажми. R – реал фоиз ставкаси; d – инвестицияларнинг реал фоиз ставкаси динамикаси ўзгаришга таъсирчанлигини миқдорий белгиловчи эмпирик коэффициент.2B 17 1B 2A 27

Инвестициялар динамикасини белгиловчи энг муҳим омиллардан бири бўлиб кутилаётган соф фойда нормаси ҳисобланади. Агар реал фоиз ставкаси билан инвестиция харажатлари миқдори ўртасида тескари боғлиқлик бўлса, кутилаётган соф фойда нормаси (КСФН) динамикаси билан инвестиция харажатлари ўртасида тўғри боғлиқлик бор. Инвестиция харажатлари динамикасига таъсир этувчи омиллар Солиққа тортиш даражаси Ишлаб чиқариш технологияларидаги ўзгаришлар Мавжуд бўлган асосий капитал миқдори Инвесторларнинг кутиши Ялпи даромадларнинг ўзгариши Инвестициялар ҳажмининг ЯММ ёки даромадлар даражасига боғлиқлигини акселератор модели акс эттиради: I = f(Y) , яъни инвестициялар (I) ЯММ (Y) нинг функцияси Акселератор моделининг тўлиқроқ кўриниши қуйидагича бўлади: I = I режа + γY б у ерда: Δ I I t –I t-1 γ = ----------- = ------------------ Δ Y Y t - Y t-1 2B 24 0A 44 1906 1B 281D 13 1B 4603 1B 07 74 0A 4B0B 04 0C 74 04 48 02 0C 73 5B 0C 5B1C3F 0C 76 0C 73 5B0C 1C0C 5B 04

Кредитлар бўйича ўртача фоиз ставкаларининг инвестициялар ўсишига таъсири

33 ИНВЕСТИЦИЯ СОҲАСИДАГИ МАКРОИҚТИСОДИЙ КЎРСАТКИЧЛАР ДИНАМИКАСИ 79,9 10014,1 20,1 2517,9 3,2 26,1 147,7 12531 ,9 2009 79,0 14400,5 21,0 3819,8 3,7 30,3 145,4 18220,3 2010* 80,0 79,9 76,9 76,1 68,2 Капитал қўйилмаларда марказлашмаган инвестициялар миқдори , % 6870,1 4380,0 3109,0 2409,4 1687,1 Марказлашмаган инвестициялар жорий баҳоларда , млрд . сўм 20,0 20,1 23,1 23,9 31,8 Капитал қўйилмаларда марказлашган инвестициялар миқдори , % 17 17 ,0 1099,7 915,8 755,8 786,1 Марказлашган инвестициялар жорий баҳоларда , млрд .сўм 2,5 2,1 2,8 2,9 2,5 ЯИМнинг капитал сиғимкорлиги ўсиши ,ICOR 22,7 19,4 19,5 20,8 20,3 ЯИМда инвестиция миқдори , % 128,3 122,9 109,1 107,0 105,2 Жорий йилга нисбатан % ҳисобида 8587,1 5479,7 4041,0 3165,2 2473,2 Амалдаги баҳоларда , жами , млрд . сўм 2008 2007 2006 2005 2004 КўрсаткичларКўрсаткичлар * Кутилаётган натижа

Ўзбекистон Республикасида Давлат бюджети кўрсаткичларининг бажарилиш даражаси, ЯИМга нисбатан фоизда-1,0 -1,0 -0,8 -0,4 -0,4 0,1 0,5 1,1 1,5 0,2 0,3 0,4 0,4 0,3 0,2 -1,5 -1,0 -0,5 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

662010*200920082007200620052004 11,67,66 , 26,16,84,82,4Бюджетдан ташқари маблағлар ----0,40,30,3Бошқа қарз маблағлар 8,45,25 , 05,03,73,52,3Банклар кредитлари 26,132,22 5 , 522,818,521,724,5 Хорижий инвестициялар 6,710,610 , 811,411,811,412,4Аҳоли маблағлари 42,736,34 3,647,648,446,043,2Корхоналар маблағлари 4,58,18 , 99,010,412,214,9 Давлат бюджети 100100100100100100100 Жами Йиллар Манбалар Молиялаштириш манбалари бўйича инвестициялар таркиби , (% ) * Кутилаётган натижа

7-МАВЗУ КЕЙНСНИНГ ТОВАРЛАР ВА ХИЗМАТЛАР БОЗОРИДАГИ МАКРОИҚТИСОДИЙ МУВОЗАНАТ МОДЕЛИ Ж.Б.Сэйнинг бозорлар қонунига кўра меҳнат тақсимотига асосланган иқтисодиётда ҳар бир субъектнинг ишлаб чиқариши бир вақтнинг ўзида бошқа субъектларнинг ишлаб чиқариш натижаларига талаб ҳисобланади. Охир-оқибат ялпи талаб ялпи таклифга тенг бўлади. Макроиқтисодий мувозанатнинг классик модели ишлаб чиқариш ҳажми ресурсларнинг бандлилиги ва ишлаб чиқариш технологияларининг функцияси ҳисобланади, ва эгилувчан баҳолар механизми томонидан потенциал даражада тутиб турилади деган шартларга таянади. Эгилувчан баҳолар механизми ҳисобига бозор иқтисодиёти барча мавжуд ресурсларнинг тўлиқ бандлилгини таъминлаб туради. Классик макроиқтисодий мувозанат моделининг ўзига хос хусусияти пулнинг нейтраллиги принципини кўзда тутишидир. Бу модел пул массаси реал ишлаб чиқаришга ҳеч қандай таъсир кўрсатмайди деган принципга асосланиб тўзилади. Классиклар моделида пул бозор агентларига фақатгина битимларга хизмат қилиши, яъни олди-сотти жараёнида соф техник вазифаларни бажариши учунгина керак. Бу асосга кўра классиклар томонидан классик дихотомия концепцияси шакллантирилган. Классик дихотомия концепциясида – икки параллел бозор, реал ва пул бозори алоҳида-алоҳида амал қилади, улар ўртасидаги мувозанат автоматик барқарорлаштиргичлар орқали таъминлаб туради деб ҳисобланади. 2A 1E 03 0B 24 07 38 17 1E 13

Ҳақиқий инвестициялар режалаштирилган ва режалаштирилмаган инвестициялар миқдорини ўз ичига олади. Режалаштирилмаган инвестицияларга товар – моддий захираларига (ТМЗ) инвестициялардаги кутилмаган ўзгаришлар киради. Ушбу режалаштирилмаган инвестициялар тенглаштирувчи механизм сифатида жамғарма ва инвестициялар миқдорининг ўзаро бир-бирига мос келишига олиб келади ва макроиқтисодий мувозанатни таъминлайди Режалаштирилган харажатларга уй хўжаликлари, фирмалар, давлат ва ташқи дунёнинг маҳсулот ва хизматларни сотиб олишга мўлжаллаган харажатлари киради. Режалаштирилган харажатлар функцияси : Е=С+ I +G+Xп кўринишига эга. Декмак унинг графиги истеъмол функцияси (С=а + b(У-Т) ) графигига нисбатан I+G+Xп миқдорда юқорига сурилган бўлади. Келтирилган Хп -соф экспорт бўлиб, унинг функцияси эса қуйидаги кўринишга эга: Хп = g - m’Y Бу ерда :g – автоном соф экспорт; m’ - импортга чегараланган мойиллик ( m’ = ΔМ / ΔY) ; Y – даромад.0C 35 04 05 3A 09 28 04 26 05 26 64 0B 09 22 04 7A 40 6A 72 43

Режалаштирилган харажатлар чизиғи ҳақиқий ва режалаштирилган харажатлар бир-бирига тенг бўлган (Y=Е) чизиқни қайсидир а нуқтада кесиб ўтади. Товарлар ва хизматлар бозорида қисқа муддатли мувозанатга эришиш механизмининг график тасвири “Кейнс хочи” номини олган. Кейнс хочи (Кейнснинг макроиқтисодий мувозанат модели)04 26 0C0D 14 14 12

Автоном харажатларнинг ҳар қандай ўсиши, яъни ΔА = Δ (а+I+G+g) мулътипликатор самараси ҳисобига ялпи даромадларнинг кўпроқ миқдорга (ΔY) ошишига олиб келади. Автоном харажатлар мулътипликатори мувозанатли ЯММ ўзгаришнинг автоном харажатларнинг ҳар қандай компоненти ўзгаришига нисбатини кўрсатади. Мулътипликатор - ялпи даромадлар автоном харажатларнинг дастлабки ўсиши (камайиши)дан неча марта ортиқ ўсганлигини (камайганлиги) кўрсатади. Автоном истеъмол ΔС А миқдорга ўсса, бу ялпи харажатлар ва даромадлар (У) нинг ўша миқдорда ўсишига олиб келади. Бу эса, ўз навбатида истеъмолнинг иккинчи марта (даромадлар ошиши ҳисобига) МРС × ΔС А миқдорда ўсишига олиб келади. Кейинчалик ялпи харажатлар ва даромадлар МРС ×ΔС А миқдорда яна ўсади. Мултипликаторнинг математик моҳияти чексиз камайиб борувчи геометрик прогрессияни англатади, яъни m=1+b+b 1 b 2 +b 3 +b 4 +…+b n , бу ерда b=MPC. Тенгликнинг икки томонини b га кўпайтирамиз: mb=b+b 2 +b 3 +b 4 +…+b n+1 Энди биринчи тенгламадан иккинчисини айирамиз: m-mb=1-b n+1 , m(1-b) =1-b n+1 Ҳисоб китоб натижаларини қуйидагича тасвирлаймиз: m = ( b n+1) / (1-b) b каср сон ва b n+1 нолга жуда яқин бўлгани учун m = 1/ (1-b ) тенглик тўғри бўлади. 13 0718 72 3F0C 66 25 48 49 48 45 48 3C 4B 2A 0B 72 25 48 49 48 45 48 3C 04 04 17 72 3C 0C 3C 0C 54 0C 72 3C 50 66 0B 0C 3C 18 0C 0C 72 0F

Агарда ишлаб чиқаришнинг ҳақиқий ҳажми (У 0 ) потенциал (У*) ҳажмидан кам бўлса, жами талаб самарасиз ҳисобланади. Яъни, AD=AS тенгликка эришилган бўлсада, ялпи харажатлар миқдори ресурсларининг тўлиқ бандлиги даражасини таъминламайди. Ялпи талабнинг етишмаслиги иқтисодиётга депрессив таъсир кўрсатади. Ишлаб чиқаришнинг ҳақиқий ва потенциал ҳажми ўртасидаги рецеессион узилиш

Ишлаб чиқаришнинг ҳақиқий ва потенциал ҳажми ўртасидагиинфляцион узилиш

Пулнинг функциялари 1) тўлов воситаси (алмашинув воситаси ); қиймат ўлчови воситаси ,. жамғариш ( бойлик тўплаш ) воситаси . Умумий эквивалентлилик , юқори ликвидлилик хусусиятлари пулни идеал тўлов воситасига айлантиради . Ҳозирги замон иқтисодиётида тўловлар уч йўл билан амалгам оширилади : 1) нақд пул тўлови ; 2) банкдаги ҳисобварақларда ёзув орқали , яъни нақд бўлмаган пул кўчириш орқали ; 3) бир шахснинг иккинчи шахсга қарздорлилигини тасдиқловчи ҳужжатлар ( векселлар , қарз мажбуриятлари ) ёрдамида . Қиймат ўлчови сифатида пуллар товарлар баҳосини ифодалайди ва турли товарлар қийматини таққослаш имконини беради . 8–МАВЗУ ПУЛГА ТАЛАБ ФУНКЦИЯСИ

Пулнинг алмашинув тенгламаси M ·V = P ·Y Бу ерда : M – муомаладаги пул миқдори ; V – пулнинг айланиш тезлиги ; P – баҳолар даражаси (баҳо индекси ); Y – реал ЯИМ . M ·V * = P ·Y (Фишер тенгламаси ), бундан : P ·Y M= ----------- V* Пул агрегатлари М0-банк тизимидан ташқаридаги нақд пуллар ва тижорат банкларининг Марказий банкдаги резервлари ; М1 =М0 + муддатсиз депозитлар , йўл чеклари ва бошқалар ; М2 = М1 + (ми қдор и ва муддати чекланган ) муддатли депозитлар ва бошқалар ; М3 = М2+( ми қдори ва муддати чекланмаган ) муддатли депозитлар ва бошқалар Макроиқтисодий таҳлилда М1 ва М2 пул агрегатлари энг кўп фойдаланилади .

Пулга талабнинг кейнсча назарияси трансакцион сабаб (жорий битимлар учун нақд пулга талаб );  эҳтиёткорлик сабабли (кўзда тутилмаган ҳолатлар учун маълум миқдорда нақд пулларни сақлаш );  спекулятив сабаб (фойда олиш мақсадида қимматли қоғозлар сотиб олиш учун пулга талаб ). Кембриж тенгламаси M=k*PY Бу ерда : k= 1/V – пулнинг айланиш тезлигига тескари миқдор . k - коэффициентни номинал пул миқдори (М )нинг даромадлар (P ·Y) даги улушини кўрсатади .

пулга талаб графиги R M/P Md =f(R )

Классик ва кейнсчиларга хос ёндашувларни умумлаштириб ,пулга талабнинг қуйидаги омилларини ажратиб кўрсатиш мумкин 1) даромадлар даражаси ; 2) пулнинг айланиш тезлиги ; 3) фоиз ставкаси . (M /P ) D =f (R , Y ); Бу ерда : R – фоиз ставкаси ; Y – реал даромад . Чизиқли боғлиқликни эътиборга олсак , қуйидагича формула ҳосил бўлади : (M /P )D = kY - hR Бу ерда : k ва h – пулга талабнинг даромадлар ва фоиз ставкасига таъсирчанлигини ифодаловчи коэффициентлар ; k – фоиз ставкаси (реал фоиз ставкаси ).

9-МАВЗУ ПУЛ ТАКЛИФИ. ПУЛ БОЗОРИДА МУВОЗАНАТ ПулПул таклифитаклифи ПулПул таклифитаклифи (( ММ s) s) ўзўз ичигаичига банкбанк тизимидантизимидан таш қ аридагиташ қ аридаги на қ дна қ д пулларпуллар (( СС ) ) вава зарурзарур бўлгандабўлганда (( ДД ) ) и қ тисодийи қ тисодий агентларагентлар битимларбитимлар учунучун ишлатишиишлатиши мумкинмумкин бўлганбўлган депозитларнидепозитларни оладиолади :: ММ ss = = СС ++ ДД ..ПулПул таклифитаклифи моделимодели ММ = (1/ = (1/ rrrr ) ) хх ДД БундаБунда :: ММ -- пулпул таклифитаклифи ҳ ажмиҳ ажми ; rr ; rr –– мажбуриймажбурий за ҳ иралашза ҳ иралаш нормасинормаси ;; ДД -- дастлабкидастлабки депозитдепозит . .

ПулПул таклифинингтаклифининг кенгайтирилганкенгайтирилган моделимодели CrCr +1+1 ММ ss == -------------------------- ·· MBMB ёкиёки ММ ss = = mm ·· MBMB CrCr + + rrrr ((CrCr +1)/ (+1)/ ( CrCr + + rrrr ) ) нисбатнисбат пулпул мультипликаторимультипликатори дебдеб юритилибюритилиб бирбир ссўўмликмлик пулпул базасибазаси ҳ исобига ҳ исобига нечанеча сўмликсўмлик пулпул таклифитаклифи юзагаюзага келишиникелишини кўрсатадикўрсатади . . ((МВМВ ) ) ПулПул базасибазаси ((резерврезерв пулларпуллар ,, ю қ ори ю қ ори қ увватли қ увватли пулларпуллар ) ) –– банкбанк тизимидантизимидан таш қ аридаги таш қ аридаги на қ д на қ д пулларпуллар вава тижораттижорат банкларибанклари МарказийМарказий банкдабанкда са қ лайдиган са қ лайдиган депозитлардепозитлар суммасисуммаси ;; -- депонентлашдепонентлаш коэффициентикоэффициенти -- CrCr = = СС / / ДД ПулПул базасинибазасини МВМВ вава банкбанк резервларинирезервларини R R дебдеб белгиласакбелгиласак ,, MBMB == CC ++ RR ..

ПулПул бозорибозори дд аа мувозанатмувозанат

ПулПул бозорибозори дд аа мувозанатнингмувозанатнинг ўзгаришиўзгариши

Давлат ўз иқтисодий функцияларини бажаришда молиявий манба сифатида давлат бюджетига таянади. Давлат бюджети мамлакат молия тизимининг марказий унсури бўлиб макроиқтисодий барқарорликни таъминлашда муҳим рол ўйнайди. Давлат бюджети даромадлари солиқ ва солиқ бўлмаган тушумлар ҳисобига шакллансада, макроиқтисодий таҳлилда у солиқлар ҳисобигагина шаклланади деб қаралади. Давлат бюджети Даромадлар Харажатлар Давлат томонидан молиявий ёрдам Дотация шаклида Субсидия шаклида10 – МАВЗУ ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ. СОЛИҚЛАР Давлат бюджетининг моҳияти ва функциялари2B 22 2B 22 2B 1A 14 30 2B 21070C 30 08 12 0B 2B 19

Солиқлар мажбурий тўловни ифода этувчи пул муносабатларини билдириб, бу муносабатлар солиқ тўловчилар (ҳуқуқий ва жисмоний шахслар) билан солиқни ўз мулкига айлантирувчи давлат ўртасида юзага келади. Солиқ муносабати булиш учун давлат мамлакатда яратилган ялпи ички маҳсулот кийматини таксимлаш йўли билан мажбуран давлат бюджетига маблағ тўплаш жараёнини амалга оширади. Давлат бюджети харажатларининг ярмидан кўпи қуйидагиларга йўналтирилади Бюджет муассасалари ва ташкилотлари ходимларининг иш ҳақи, барча турдаги пенсиялар ва ижтимоий нафақалар, стипендияларнинг миқдорини инфляция даражасидан юқорироқ даражада ошириш. Бундан кўзланган мақсад, республика аҳолисининг турмуш даражасини янада ошириш ва фуқароларга ижтимоий мададни кучайтиришдан иборат.Бюджет муассасалари ва ташкилотлари ходимларининг иш ҳақи, барча турдаги пенсиялар ва ижтимоий нафақалар, стипендияларнинг миқдорини инфляция даражасидан юқорироқ даражада ошириш. Бундан кўзланган мақсад, республика аҳолисининг турмуш даражасини янада ошириш ва фуқароларга ижтимоий мададни кучайтиришдан иборат. Жамиятни янгилаш ва ўтказилаётган ислоҳотларнинг асосий бўғини сифатида мактаб таълимини ривожлантириш, Давлат умуммиллий Дастурини амалга ошириш учун. Бунинг доирасида, умумтаълим мактаблари ўқитувчиларининг турмуш даражасини яхшилаш, ижтимоий-маиший ва моддий шарт-шароитлар яратиш, уларни қўллаб-қувватлаш мақсадида умумтаълим мактабларининг ўқитувчиларининг, биринчи навбатда бошланғич синф ўқитувчиларининг меҳнатларини моддий рағбатлантиришни кучайтириш бўйича чора- тадбирларни амалга оширилади. Жамиятни янгилаш ва ўтказилаётган ислоҳотларнинг асосий бўғини сифатида мактаб таълимини ривожлантириш, Давлат умуммиллий Дастурини амалга ошириш учун. Бунинг доирасида, умумтаълим мактаблари ўқитувчиларининг турмуш даражасини яхшилаш, ижтимоий-маиший ва моддий шарт-шароитлар яратиш, уларни қўллаб-қувватлаш мақсадида умумтаълим мактабларининг ўқитувчиларининг, биринчи навбатда бошланғич синф ўқитувчиларининг меҳнатларини моддий рағбатлантиришни кучайтириш бўйича чора- тадбирларни амалга оширилади. Давлат бюджети ҳаражатлари Солиқларнинг турлари ва функциялари19 05 07 19 0B 07 30

Солиқларнинг ўзига хос белгилари Хазинага тушишлик Катъийлик ДоимийликАниқ солиқ тўловчи учун эквивалентсизли к Мажбурийлик

Ўзбекистон Республикасида солиқлар тизими таркиби Умумдавлат солиқлари Маҳаллий солиқлар ва йиғимлар 1.Юридик шахслар даромадига (фойдасига) солиқ.. 2.Жисмоний шахслар даромадига солиқ.. 3.Қўшилган киймат солиғи. 4.Акциз солиғи. 5.Ер ости бойликларидан фойдаланиш солиғи. 6.Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ.. 7.Савдо ва умумий овкатланиш ташкилотларидан ялпи даромад солиғи. 8.Божхона божи. 9..Давлат божи. 10.Кимматли қоғозларни руйхатдан ўтказиш йиғими. 11.Бошқа даромадлар. 1.Мол-мулк солиғи. 2.Ер солиғи. 3.Ягона солиқ.. 4.Инфратузилмани ривожлантириш солиғи. 5.Жисмоний шахсларнинг транспорт ёқилғиси учун истеъмол солиғи. 6.Жисмоний шахслар четдан товарлар олиб келганлиги учун ягона божхона тўлови. 7.Савдо ҳуқуқ йиғими, шу жумладан алоҳида товарларни турларини сотиш лицензия йиғими. 8. Ишбилармонлик билан шуғулланувчи.ҳуқуқий ҳамда жисмоний шахсларни руйхатдан ўтказиш йиғими. 9.Бошқа тўловлар.

Солиқлар солиққа тортиш объектига караб Оборотдан олинадиган солиқлар Даромаддан олинадиган солиқлар Мол-мулк кийматидан олинадиган солиқлар Ер майдонига караб олинадиган солиқлар Бюджетга солиқ тушумларининг (жами солиқ тўловларининг) ЯИМдаги улуши солиқ юки дейилади. Ўзбекитонда давлат бюджети даромадларининг ЯИМдаги улуши 2000 йилда 28,5 % бўлган бўлса 2009 йилда 22,6 % ни ташкил этди. Нобюджет давлат жамғармаларини ҳам қўшиб ҳисобланадиган жамланма бюджет даромадларининг ЯИМдаги улуши сифатида аниқланадиган солиқ юкининг ҳам камайишини кузатишимиз мумкин. 2001-2007 йиллар давомида иқтисодиётга умумий солиқ юки 40 фоиздан 27 фоизгача пасайтирилди. Солиқ юки Ўзбекистон Республикасида солиқ сиёсати ва солиқ ислоҳотларининг асосий йўналишлари Ўзбекистон Республикасида амалга оширилаётган солиқ сиёсати иқтисодиётни модернизация қилиш ва техник қайта қуроллантиришда солиқларнинг ролини ошириш, уларнинг рағбатлантирувчи функциясини кучайтириш, солиқларни унификация қилиш, солиқ ставкаларини пасайтириш, иқтисодиётга солиқ юкини камайтириш каби йўналишларда олиб борилмоқда. Солиқ ислоҳотлари бевосита солиқларнинг ставкаларини камайтириш, ресурс тўловлари ва мулк солиғи бўйича тушумлларнинг давлат бюджетидаги улушини оширишга қаратилган.

Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётига солиқ юки динамикаси (Солиқ тушумларининг ЯИМга нисбтан %и)

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ялпи ички маҳсулотдаги улуши, фоизда

Аҳоли реал пул даромадлари ҳажми, млрд. сўм

Ўзбекистон Республикасида иш билан банд аҳоли сони динамикаси(минг киши ҳисобида)

Макроиқтисодий сиёсат йўналишларининг ўзаро алоқадорлиги № Кўрсаткичлар ЯИМга нисбатан (% да) 1 ЯИМ ўсиш суръатининг 1% га пасайиши (солиқ тушумларини қисқартиради) 0,86 2 Ишсизликнинг 1% га ортиши (бюджет харажатларини оширади) 1,04 3 Фоиз ставкасининг 1% га ортиши (бюджет тақчиллигини оширади) 0,26 4 Инфляциянинг 1% га ўсиши (бюджет тақчиллигини оширади) 0,02

Ўзбекистон Республикасида юридик шахслардан (корхона ва фирмалардан) олинадиган фойда солиғи ставкасининг пасайиш динамикаси (%) Йиллар Солиқ ставкаси 1995 й. 38 1996 й. 37 1997 й. 36 1998 й. 35 1999 й. 33 2000 й. 31 2001 й. 26 2002 й. 24 2003 й. 20 2004 й. 18 2005 й. 15 2006 й. 12 2007 й. 10 2008 й. 10 2009 й. 10 2010 й. 9

№ Кўрсаткич номи 2015 й. 2016 й. 2017 й. 2018 й. 2019 й. 2020 й. 2020 й.да 2015 га нисбатан, марта. 1 ЯИМ, ўтган йилга нисбатан % да 108,0 108,0 108,0 108,0 108,0 108,0 1,60 1.1 миллий валютада, млрд.сўм 173687 208679 249662 296897 350679 411529 х 1.2 ўртача йиллик алмашув курси бўйича, млн.долл. 70866 81065 92626 105998 121331 138653 2 1.3 ЯИМ дефлятори, % 112,2 111,2 110,7 110,1 109,4 108,6 х 2 Аҳоли жон бошига ЯИМ, ўтган йилга нисбатан % да 106,6 106,7 106,9 106,8 106,8 106,9 1,39 2.1 миллий валютада, минг.сўм 5590 6636 7853 9238 10792 12527 x 2.2 ўртача йиллик алмашув курси бўйича, долл. 2278 2555 2866 3203 3573 3978 1,7 3 Капитал қўйилмалар ҳажми, млрд.сўм 41197 49968 59927 70967 83920 99114 x 3.1 ўтган йилга нисбатан % да 113,1 110,6 109,7 108,7 109,1 109,5 1,6 3.2 ЯИМ га нисбатан % да 23,7 23,9 24,0 23,9 23,9 24,1 x 4 Ўртача йиллик алмашув курси, сўм/долл. 2453 2597 2740 2884 3021 3149 х 4.1 ўтган йилга нисбатан % да 106,1 105,9 105,5 105,3 104,8 104,3 1,3 5 Ўртача йиллик аҳоли сони, минг.киши. 31072 31445 31790 32140 32494 32851 x 5.1 ўтган йилга нисбатан % да 101,3 101,2 101,1 101,1 101,1 101,1 1,1Макроиқтисодий кўрсаткичлар прогнози

Жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи ставкаларии (%) Энг кам иш хақи миқдори бўйича шкала Йиллар 2001 й. 2003 й. 2005 й. 2006 й. 2007 й. 2008 й. 2009 й. 5 баробаригача (2008 йилдан 6 баробаригача) 12 13 13 13 13 12 11 5 баробари (+1 сўм)- 10 баробаригача ( 2008 йилдан 6 баробари(+1 сўм)-10 баробаригача 25 22 21 20 18 17 17 10 баробари (+1 сўм) ва ундан юқори 36 32 30 29 25 22 22

Давлат бюджети даромад қисмининг бажарилиши (ЯИМга нисбатан % да) Кўрсаткичлар 2004 й. 2005й. 2006 й 2007й. 2008 й Даромадлар жами 22.5 22.6 20.7 21.8 23.7 1. Бевосита солиқлар 6.4 6.5 6.0 6.2 6.5 2. Билвосита солиқлар 12.6 10.5 9.7 10.3 11.2 3.Ресурс тўловлари ҳамда мулк солиғи 2.6 4.5 3.6 3.54 3.6 4.Ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш солиғи 0.4 1.1 1.4 0.7 0.8 5. Бошқа даромадлар 0.9 1.1 1.4 1.7 1.7

Давлат бюджети даромад қисмининг бажарилиши (жамига нисбатан % да) Кўрсаткичлар 2004 й. 2005 й. 2006 й 2007 й. 2008 й Даромадлар жами 100 100 100 100 100 1. Бевосита солиқлар 26.5 27.0 26.6 25.7 27.4 Юридик шахслардан олинадиган фойда (даромад) солиғи 7.9 8.2 5.3 5.1 4.9 Жисмоний шахслардан толинадиган даромад солиғи 12.3 12.7 12.7 12.3 12.7 2. Билвосита солиқлар 56.0 46.4 47.0 47.4 47.1 Қўшилган қиймат солиғи 23.8 23.7 25.5 28.0 28.6 Акциз солиғи 27.0 17.5 15.5 12.6 12.8 3. Ресурс тўловлари ҳамда мулк солиғи 11.5 20.2 17.4 16.2 15.1 4. Ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш солиғи 1.7 1.8 2.2 2.9 3.3 4. Бошқа даромадлар 4.2 4.6 6.7 7.8 7.1

Бюджет-солиқ сиёсати деганда ноинфляцион ЯИМ ишлаб чиқариш шароитида иқтисодиётда тўлиқ бандлиликни, тўлов балансининг мувозанатини ва иқтисодий ўсишни таъминлашга қаратилган давлат харажатлари ва солиқларини ўзгартиришни ўз ичига олган чора тадбирлар тушунилади. Қисқа муддатли даврда бюджет-солиқ сиёсати давлат харажатлари, солиқ ва баланслашган бюджет мультипликаторлари самараси таъсири остида бўлади. ΔG ↑ → ΔE↑ (ΔE=ΔC) → ↑ΔY(ΔY=ΔC × m g ) Давлат харажатларининг Δ G миқдорга ўсиши режалаштирган харажатларининг Δ E миқдорда ўсишига ва умумий харажатларнинг эгри чизиқ бўйича юқорига сурилишига олиб келади. Бу вазиятда ялпи ишлаб чиқариш ҳажми (ΔY) миқдорида ўсади. 11-МАВЗУ БЮДЖЕТ-СОЛИҚ СИЁСАТИ

Давлат харажатлари ўзгаришининг мультипликатив самараси

1 Y = ---------- (a+I+G); 1-b Бу ерда: 1/(1-b) – ёпиқ иқтисодиётда солиққа тортиш ҳисобга олинмаган вазиятда харажатлар мультипликатори; (a+I+G) – автоном харажатлар; b=MPC – истемолга чегараланган мойиллик бўлиб мультипликатор миқдорини белгиловчи асосий омилдир. Солиққа тортиш ҳисобга олинганда 1 Y= --------------- (a+I+G) 1-b ( 1-t) Бу ерда: 1 / (1-b(1-t) – ёпиқ иқтисодиётда харажатлар мультипликатори; t – чегаравий солиқ ставкаси ( t = ΔT/ ΔY) Очиқ иқтисодиёт шароитида: 1 Y= ------------------- (a+I+G+g) 1(1-b(1-t)+m’ Бу ерда: 1/(1-b(1-t)+m’ очиқ иқтисодиётда давлат харажатлар мультипликатори.

Солиқ мультипликация самараси давлат харажатлари сингари солиқларнинг бир марта ўзгариши оқибатида истеъмолнинг бир неча бор ўзгаришига боқлиқ. Солиқ мультипликаторини қуйидагича тасвирлаш мумкин: ΔY - b ----------- = ------- ΔT 1- b Агар давлат бюжетига барча солиқ тушумлари жорий даромад–Y динамикасига боғлиқ деб ҳисобласак солиқ функцияси Т = tY – кўринишни олади. Бу ҳолатда истеъмол функцияси қуйидаги кўринишга эга бўлади: С=a+b(Y-tY)= a+b(1-t) Y, Солиқ мультипликатори эса қуйидаги кўринишни олади: -b m t = ----------- 1-b(1-t) Очиқ иқтисодиётда давлат харажатлари мультипликатори ва солиқ мультипликаторини ҳисобга олганда мувозанатли ишлаб чиқариш ҳажми модели қуйидагича бўлади: 1 b Y= -------------------- (a+I+G+g) - ------------------ T а 1-b(1-t)+m’ 1-b(1-t) + m’ Агар давлат харажатлари ва автоном солиқлар бир хил миқдорга кўпайса мувозанатли ишлаб чиқариш ҳажми шу миқдорга тенг ёки ундан камроқ суммага кўпаяди. Буни баланслашган бюжет мультипликатори деб юритилади. Баланслашган бюжет мультипликатори бирга тенг ёки ундан кичикроқ бўлади.36 06 36 0909 72 1111 4B 1111 72 090909 2F 14 24 09 1711 20 36 1111 4B 1111 75 71 113E 1111 28

Ҳукуматнинг бандлик даражаси, ишлаб чиқариш ҳажми, инфляция суръатлари ва тўлов баланси ҳолатини ўзгартиришга йўналтирилган махсус қарорларни қабул қилиши натижасида давлат харажатлари, солиқлар ва давлат бюджети қолдиғини мақсадли ўзгартирилиши дискрет фискал сиёсат дейилади. Дискрет фискаль сиёсат юритилганда иқтисодий пасайиш даврида жами талабни рағбатлантириш учун давлат харажатларини оширилиши ва солиқларни камайтирилиши натижасида давлат бюджети камомади юзага келтирилади. Ўз навбатида даврий кўтарилиш пайтида бюджет ортиқчалиги юзага келтирилади. Нодискрет фискал сиёсат давлат харажатлари, солиқлар ва давлат бюджети қолдиғини автоматик ўзгартиришни кўзда тутади, у ўрнатилган барқарорлаштиргичларга асосланади. Ўрнатилган барқарорлаштиргич вазифасини прогрессив солиқ тизими ўйнайди Бюджет тақчиллиги ва ортиқчалиги 34 0E 0710 22 22 28

Давлат бюдждети камомадини молиялаштириш усуллариДавлат бюджетига солиқ тушумларини кўпайтириш Давлат заёмларини чиқариш Пул-кредит эмиссияси Ўзбекистон Республикасида Давлат бюджетининг бажарилиш даражаси (ЯИМга нисбатан %да) 5-слайд Ўзбекистон Республикасида Давлат бюджетининг бажарилиш даражаси (ЯИМга нисбатан %да) Кўрсатич-лар 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Дефицит (-) Профицит (+) -1,0 -1,0 -0,8 -0,4 -0,4 0,1 0,5 1,1 1,5 0,2 0,3 0,4 Манба: Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги30 03 12 1B 2B07 0B 2B07 01

Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозининг салбий таъсирлари жаҳон бозорида талабнинг пасайиши натижасида Ўзбекистон экспорт қиладиган маҳсулотларга талаб ва уларнинг нархи тушиб кетиши (натижада экспорт учун маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхоналарнинг молиявий-иқтисодий ҳолати ёмонлашди) мамлакатимизга инвестиция қилиши мумкин бўлган потенциал хорижий инвесторлар молиявий аҳволининг ёмонлашуви натижасида хорижий инвестициялар миқдорининг эҳтимол тутилган пасайиши экспортга маҳсулот чиқарувчи корхоналарни қўллаб-қувватлаш ва барқарор ишлашини таъминлаш Инқирозга қарши чоралар Дастурида белгиланган асосий чора- тадбирлар йўналишлари маҳаллий ишлаб чиқарувчиларнинг маҳсулотларига бўлган ички талабни рағбатлантириш иқтисодиётнинг реал сектори соҳасидаги инвестицион фаолликнинг ресурс базасини кенгайтириш ва ўсишини таъминлаш электр-энергетика соҳасини модернизациялаш, энергия сиғимини қисқартириш ҳамда энергия тежамкорлик тизимини жорий этиш кичик бизнес ривожланишини қўллаб қувватлаш, аҳоли бандлилиги ва янги иш ўринлари ташкил этишга кўмаклашишни кучайтириш56 25 10 3A 15 05 07

корхоналарнинг бюджет, бюджетдан ташқари фондлар, коммунал хўжалиги олдидаги қарзлари бўйича пеняларни ҳисобдан ўчириш ортиқча тўланган қўшимча қиймат солиғи суммасини корхоналарга қайтариш муддатини 10 кунга, яъни 30 кундан 20 кунгача қисқартириш ўз вақтида валюта тушумлари келиб тушмаганлиги учун жарима чоралари ҳисобланадиган муддатни 30 кундан 60 кунгача узайтириш ҳисобланадиган муддатни 30 кундан 60 кунгача ўзайтириш “ тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришга ихтисослашган, хорижий инвеститсия иштирокида ташкил этилган корхоналарни бюджетга барча турдаги солиқ ва тўловлардан – қўшимча қиймат солиғи бундан мустасно – озод қилиш муддатини 2012 йилгача ўзайтириш” Экспорт қилувчи корхоналарни қўллаб қувватлаш борасида 2009 йилда кўрилган фискал чоралар 2012 йилнинг 1 январигача қуйидаги солиқ ва божхона имтиёзлари берилмоқда гўшт ва сутни қайта ишлашга ихтисослашган микрофирма ва кичик корхоналар учун бўшаган маблағларни ишлаб чиқаришни техник қайта жиҳозлаш ва модернизатсия қилишга мақсадли равишда йўналтириш шарти билан ягона солиқ тўлови ставкасини 50 фоизга қисқартириш тайёр ноозиқ-овқат товарларнинг муайян турларини ишлаб чиқаришга ихтисослашган корхоналарни фойда ва мулк солиқларидан, микрофирма ва кичик корхоналарни ягона солиқ тўловидан озод қилиш253E3F250C 40 0905 06 15 2028 0B 3709 05 0F 0F 3709 08 08

пул ва қимматли буюмларни омонатга олиб, сақлаб беради; пул билан бўладиган ҳисоб-китоб опрецияларини, хусусан, пул тўлаш ишларини бажаради; -  чет эл валютасини сотади ва сотиб олади; ўз қўлидаги пулни қайтариш, фоизлилик ва муддатлилик шарти билан унга (муҳтожларга) қарз (ссуда)га беради, яъни, кредит билан шуғулланади ўз пулига акция сотиб олиб, уни бошқа соҳага жойлаштирадиБ анк - тижорат таш килоти бўлиб, банк ф аолияти деб ҳисобланадиган ф аолият турлари м ажм уини ам алга ош ирадиган ю ридик ш ахсдир.12-МАВЗУ БАНК ТИЗИМИ. ПУЛ-КРЕДИТ СИЁСАТИ

Марказий банкининг бош мақсади миллий валютанинг барқарорлигини таъминлашдан иборат бўлиб, унинг вазифалари Монетар сиёсатни ҳамда валютани тартибга солиш соҳасидаги сиёсатни шакллантириш, қабул қилиш ва амалга ошириш Узбекистон Республикасида ҳисоб-китобларнинг самарали тизимини ташкил этиш ва таъминлаш Банклар,кредит уюшмалари ва гаровхоналар фаолиятини лицензиялаш ҳамда тартибга солиш,банклар, кредитуюшмалари, гаровхоналарни назорат қилиш, қимматбаҳо қоғозлар бланкалари ишлаб чиқаришни лицензиялаш Ўзбекистон Республикасининг расмий олтин валюта резервларини, шу жумладан келишув бўйича ҳукумат резервларини сақлаш ва тасарруф этиш Давлат бюджети касса ижросини Молия вазирлиги билан биргаликда ташкил этиш13 08 0705 27 08 40 39 08 18 09 5D 0C 0C 2B 22

Ўзбекистон Республикасидаги банкларнинг таркиби (2010 йил 1 январь ҳолатига) 3 13 9 5 0 2 4 6 8 10 12 14 Давлат банклари Акциядорлик тижорат банклари Хусусий банклар Хорижий капитал иштирокидаги банклар донаТижорат банклари капиталининг ўсиш динамикаси ( 1 январь ҳолатига, млрд. сўм)

Ўзбекистон Республикаси кредит ташкилотларида аҳоли омонатлари қолдиғи динамикаси 1-январь ҳолатига, млрд.сўм)

Кредит ташкилотларининг жами активлари қолдиғи динамикаси (1 январь ҳолатига, млрд. сўм)

Тижорат банклари активлари ва кредитлари динамикаси № Кўрсаткичлар 2005 й. 2006 й. 2007 й. 2008 й. 2009 й. 1 Тижорат банкларининг жами активлари (млрд. сўм) 5631 7208 9276 12065 15703 2 Тижорат банкларининг жами активларининг ўсиш суръати ( олдинги йилга нисбатан % да) 122 128 128 130 130 3 Берилган кредитларнинг умумий суммаси (млрд. сўм) 3853,3 4095,4 4757,4 6400 8558 4 Берилган кредитларнинг умумий суммаси нинг ўсиш суръати (ўтган йилга нисбатан %да) 113,0 106,3 116,1 134,5 133,7 5 Кичик бизнес субъектларига берилган кредит суммаси (млрд. сўм) 419,9 384,2 743,7 1251 1852

Пул-кредит сиёсати Якуний мақсадлари: иқтисодий ўсиш; тўлиқ бандлилик; нархларнинг барқарорлиги; барқарор тўлов баланси. Оралиқ мўлжаллари: пул массаси; фоиз ставкаси; алмашинув курси Пул-кредит сиёсатининг асосий воситаларии Ҳисоб ставкаси Мажбурий захиралар нормаси Очиқ бозордаги операциялар

Реал пул таклифи ҳажмининг ўзгартири- лиши Пул бозорида фоиз ставкаси- нинг ўзгариши Фоиз ставкаси ўзгариши таъсирида ялпи (айниқса инвевестиция ) харажатларининг ўзгариши Ялпи харажат- лар ўзгариши натижаси-да ишлаб чиқариш ҳажми- нинг ўзгаришиПул кередит сиёсатининг етказиш механизми Пул-кредит сиёсати Пулга талаб ўсишига жавобан пул таклифи оширилмайди, ёки кам миқдорда оширилади. Натижада инфляция чекланади, фоиз ставкаси эса кўтарилади Қатъий пул-кредит сиёсати Юмшоқ пул-кредит сиёсвти Пул таклифининг пулга талаб ошишига мутаносиб тарзда ўстириб бориш сиёсати. Нархларнинг кўтарилишига, фоиз ставкасининг пасайишига олиб келади. 23 08 1D 41 17 51 01 0F 05 09 0B 2E 89 01 05 0809 39 0B

Мажбурий заҳиралар – бу, кредит мақсадлари учун ишлатилмайдиган банк омонатларининг бир қисмидир.. Заҳира нормаси икки асосий функцияни бажаради: банк ликвидлигини жорий тартибга солиш учун шароит яратади ва кредит эмиссиясини чеклайди. Марказий банк тижорат банклари Марказий банкда ушлаб туришга мажбур бўлган захираларнинг энг қуйи нормасини ўрнатади ва шу восита ёрдамида улар кредитлаш қобилиятига, имкониятига таъсир этади. Бу меъёр қанчалик юқори бўлса, ортиқча захиралар шунчалик кам ва тижорат банкларининг кредит бериш йўли билан «пулларни барпо этиш» қобилияти паст бўлади. Ўзбекистон Республикаси Марказий Банкининг мажбурий за ҳ иралаш нормаси Амал қ илиш санаси Муддатсиз ва муддати 3 йилгача бўлган депозитлар бўйича 3 йилдан орти қ муддатли депозитлар бўйича Хорижий валютадаги депозитлар бўйича 01.06.1996 й. гача 30% 10% 0% 01.06.1996 й.дан 25% 10% 0% 01.12.1997 й.дан 20% 10% 0% 01.03.2000 й.дан 20% 20% 0% 04.07.2004 й.дан 20% 20% 0% 01.02.2005 й.дан 15% 15% 5% 01.09.2007 й.дан 13 % 13 % 13 % 01.11.2008 й.дан 15% 15% 15% 2011 й. 1 йилгача бўлган деп.у-н.15 %, 1 йилдан 3 йилгача бўлган депозитлар учун 12% 10,5% 7%

Очиқ бозордаги операциялар – Марказий банк томонидан давлат облигацияларини (қимматли қоғозларни) тижорат банклари ва аҳолидан сотиб олиш ва уларга сотиш бўйича операциялардир. Марказий банк тижорат банкларидан ёки аҳолидан бу қимматли қоғозларни сотиб олар экан, тижорат банклари захираларини сотиб олинган облигациялар миқдори ҳажмида кўпайтиради. Бу захиралар пул базасига киради, яъни юқори қувватли пуллар бўлганлиги учун пул таклифи мултипликатив кўпаяди. Марказий банк тижорат банклари ва аҳолига облигицияларни сотиш билан захираларни ҳамда тижорат банкларининг кредит бериш қобилиятини кенгайтиради. Бу ҳолда пул таклифи қисқаради. . Ҳисоб ставкаси ёки қайта молиялаш ставкаси деб Марказий банк томонидан тижорат банкларига бериладиган ссуданинг фоиз ставкаси тушунилади. Бу ссудаларни тижорат банклари айрим кўзда тутилмаган зарурат туғилганда ва молиявий аҳволи мустаҳкам бўлган ҳоллардагина оладилар. Ҳисоб ставкасининг пасайиши билан тижорат банкларида Марказий банкдан қўшимча захираларни олиш имкониятлари кенгаяди. Ўз навбатида, бу тижорат банкларининг захиралардан янги кредитлар бериш билан пул таклифини кўпайтиради. Яна шундай ҳоллар мавжудки, Марказий банк ҳисоб ставкасини кўтара бориб, тижорат банклари томонидан қўшимча захираларни олиш йўлидаги тўсиқларни бироз кўтаргандай бўлади ва кредитлар бериш бўйича уларнинг фаолиятини пасайтиради, шу йўл билан пул таклифини чеклайди. Агар ушбу ставка паст бўлса, унда тижорат банклари кўпроқ кредит олишга ҳаракат қиладилар. Натижада банкларнинг ортиқча захиралари ортиб боради ва муомаладаги пул массаси миқдорининг ошиб боришига олиб келади Бу кўрсаткичлар даражаси турли мамлакатларда иқтисодий вазиятга қараб турлича мақсадда бўлади. Масалан иқтисодиётда турғунлик элиментлари кўрингач инвестицияларни қўллаб қувватлаш ва умуман иқтисодий фаолликни ошириш учун АҚШ Федерал заҳира тизими ҳисоб ставкасини 2002 йилда бир фоизгача қисқартирди.

Ўзбекистон Республикасида фоиз ставкаларининг ўзгариши (%) Давр Йиллик қайта молиялаш ставкаси Қисқа муддатли кредитлар бўйича ўртача тортилган ставка Юридик шахсларнинг сўмдаги муддатли депозитлари бўйича ўртача тортилган ставка Жисмоний шахсларнинг сўмдаги муддатли депозитлари бўйича ўртача тортилган ставка 2000 32,3 25,7 12,9 32,2 2001 26,8 28,0 16,0 38,1 2002 34,5 32,2 19,2 40,2 2003 27,1 28,1 17,1 36,2 2004 18,8 21,2 11,3 34,5 2005 16,0 18,8 9,6 27,1 2006 14,0 * 19,4 9,8 16,7 2007 14,0 18,5 9,4 20,3 2011 й. 12% 13,8-13,2* 6,1-5,9* 9,9-9,6*

Тижорат банкларининг ресурс базасини ва банк инфратузилмасини ривожлантиришга оид чора-тадбирлар доирасида 2010 йилда тижорат банкларининг умумий капиталини кўшимча акцияларни фонд биржасида жойлаштириш орқали камида 20 фоизга ошириш, яқин икки йилда эса унинг ялпи ички маҳсулотга нисбатан ҳажмини 10 фоизга етказиш кўзда тўтилган. Тижорат банклардаги аҳоли маблағ лари ҳажмининг бир маромда ўсиб боришини таъминлаш ва доимий равишда янги жозибадор омонат турларини таклиф этиб бориш, хусусан 2010 йил да аҳоли ва хўжалик субъектларининг бўш маблағларини банк ларнинг ўзоқ муддатли депозитларига жалб этишни камида 30 фоизга кўпайтириш ва бу йуналишда банклараро рақобатни янада кучайтириш муҳим аҳамиятга эга. 2010 йилда тижорат банклари томонидан яна 250 млрд. сўмлик қўшимча акциялар муомалага чиқарилиб, банклар устав капиталларининг оширилиши кутилмоқда. Масалан, Халқ банки кейинги 4 йил давомида ўзининг устав капиталини 10 млрд. сўмдан аввал 100 млрд. сўмга, кейин 200 млрд. сўмгача оширишни мўлжалламоқда. Ўзоқ муддатли ресурс базасини мустаҳкамлаш учун тижорат банк лари томонидан 2009-2010 йилларга мўлжалланган, юридик шахслар ўртасида жойлаштириладиган 200 млрд. сўмдан кам бўлмаган ҳажмдаги ўзоқ муддат ли облигациялар чиқариш жорий йилда якунланади.

2010 йилда кичик бизне с ва хусусий тадбиркорлик корхоналарига кре дит ресурслари ажратиш миқдорининг ўсиши, баробар 1,3 1,4 1,25 1,3 1,35 1,4 1,45 М икрокре дитлар ҳажми Кре дит ре сурслари ажратиш миқдори

Ўзбекистон Республикаси Марказий банки 2010 йил учун пул массасининг мақсадли кўрсаткичларини иқтисодиётнинг 8,3 фоизлик ўсиши ҳисобига пулга бўлган реал талабнинг ошиши ва инфляция даражасининг 7-9 фоиз атрофида ушлаб турилишини инобатга олган ҳолда белгилади. Марказий банк томонидан ташқи омиллар ҳисобига пул массасининг асоссиз ўсишини ва уларнинг инфляция даражасига таъсирининг олдини олиш мақсадида 2010 йилда монетар сиёсатнинг бозор инструментларидан кенг фойдаланиш давом эттирилмоқда

Товар ва пул бозорида умумий мувозанатга эришиш шартлари ва макроиқтисодий сиёсат тадбирларининг бу икки бозорга таъсирини умумлаштириб тадқиқ қилиш IS - LM модели ёрдамида бажарилади. IS - LM модели биринчи марта 1037 йилда Ж.Хикс томонидан кейнснинг макроиқтисодий концепциясини изоҳлаш учун таклиф этилди ҳамда 1949 йилда А. Хансеннинг “Монетар назария ва фискал сиёсат” номли китоби нашр қилинганидан сўнг кенг ёйилди. Шу сабабли бу модел Хикс модели ёки Хикс-Хансен модели деб ҳам юритилади. IS-LM модели қисқа муддатли даврга ҳам товарлар ҳам пул бозорида биргаликда мувозанат ўрнатилиши механизмини характерлайди. Бунда товарлар бозори деганда ҳам истеъмол ҳам инвестицион товарлар бозори тушунилади. Гарчанд истеъмол ва инвестицион товарларга талаб турли омиллар билан белгилансада IS - LM моделида улар бир бутун деб қаралади. Пул бозори деганда хазина векселлари ва тижорат қоғозлари кўринишидаги қисқа муддатли кредит воситаларини олди сотди механизми тушунилади. Бу бозорни облигациялар бозоридан фарқлаш зарур. Пулнинг облигацияларда ифодаланган нисбий баҳоси облигациялар бўйича фоиз ставкасидир. 13-МАВЗУ IS-LM МОДЕЛИ “ IS - LM модели (инвестициялар-жамғармалар, ликвидлиликни афзал кўриш – пул) – ялпи талаб функциясини белгиловчи иқтисодий омилларни аниқлаш имконини берувчи товар-пул мувозанатим модели” * . АД-АS моделида товар ва пул бозорларининг алоқаси эътиборга олинган эди. Яъни товарлар ва хизматлар баҳоларининг кўтарилиши пулга бўлган талабни ошириши бу эса ўз навбатида фоиз ставкасининг кўтарилишига олиб келиши, оқибатда инвестиция харажатлари ва умуман ялпи харажатлар камайиши АД-АS моделида кўзда тўтилган эди. IS-LM модели АД-АS моделини қисқа муддатли даврга аниқлаштиради ва бу моделда ҳар иккала бозор ягона макроиқтисодий тизимнинг секторлари сифатида намоён бўлади.

IS-LM модели товарлар ва хизматлар, ҳамда пул секторларида таркиб топган шароитларга боғлиқ тарзда фоиз ставкаси R билан даромад даражаси Y нинг мувозанатли даражасини белгилайди. IS-LM (инвестиция - жамғармалар, ликвидлиликнинг афзаллиги - пул) модели фоиз ставкаси R билан даромадлар Y нинг бир вақтнинг ўзида ҳар иккала бозорда мувозанатни таъминлайдиган комбинацияларини топиш имконини беради. IS-LM модел ФОИЗ СТАВКАСИ R ДАРОМАД ДАРАЖАСИ Y мувозанатли даражасини белгилайди

Моделнинг асосий тенгламалари қуйидагилар : 1. Y=C +I + G +X n — асосий макроиқтисодий айният. 2. C = a+b (Y-T) — истеъмол функцияси, бу ерда Т = T a + tY. 3. I = e-dR — инвестиция функцияси. 4. Xn = d- m`Y - nR — соф инвестиция функцияси. 5. M/P =kY - hR — пулга талаб функцияси..

IS-LM моделнинг Эндоген ўзгарувчилари даромадлар даражаси-Y ва фоиз ставкаси -R Экзоген ўзгарувчилари G, Ms ва чегаравий солиқ ставкаси t a,b,c,d,m`,n,k ва h эмпирик коэффициентлар бўлиб мусбат ва нисбатан барқарордир IS-эгри чизиғи товарлар хизматлар бозорида фоиз ставкаси R ва даромадлар даражаси Y нинг комбинацияларини характерловчи, бир вақтнинг ўзида асосий макроиқтисодий айният, истеъмол, инвестиция ва соф экспорт функциялари қондириладиган нуқталарнинг геометрик жойлашувини характерлайди. Бу эгри чизиқнинг ҳар бир нуқтасида инвестициялар ва жамғармалар ўзаро тенг бўлади.5E 0E 10 10 25 09

Кейнс хочи E=Y E 1 E 2 = E 1 - Δ E( Δ I)Δ IЕ Y ISI YY 2 Y 1II 2 I 1R R 1R 2 Инвестиция функцияси IS-эгри чизиги

R ўзгармаган ҳолда IS эгри чизиғининг ўнгга ёки чапга силжиши қуйидаги омиллар таъсирида рўй беради: - истеъмол харажатлари даражаси; - давлат хариди даражаси; - соф солиқлар (солиқлар - субсидиялар - трансфертлар); - инвестициялар ҳажмининг (R нинг мавжуд ставкасида) ўзгариши. IS тенгламасини истеъмол, инвестиция ва соф экспорт функциялари тенгламаларини асосий макроиқтисодий айниятга қўйиб, уни R ва Y га нисбатан ечиб топилади. R га нисбатан топилган IS тенгламаси: a+ e + g 1-b (1-t) + m` 1 b R = ---------------- - ----------------------- Y + ------------ G - --------- Ta , d+n d +n d +n d+n бу ерда T = T a + t Y Y га нисбатан топилган IS тенгламаси: a + e + g 1 b d+n Y = ----------------- - ------------- G - ----------------Ta - ----------------- R 1-b (1-t) + m` 1-b (1-t) + m` 1-b (1-t)+ m` 1-b (1-t) + m` бу ерда T = Ta + t Y (1-b (1-t) + m`)/ (d+n) IS эгри чизиғининг Y ўқига нисбатан оғиш бурчагини кўрсатади ва фискал ҳамда пул кредит сиёсати самарадорлигининг нисбий параметрларидан бири ҳисобланади5E 05 70 0C 5A48 75 16 1A 22 64 04 5A 0C 5A0C 52 0C 3F1C 22 39 5E 1E

LM эгри чизиғи ўзгармас нархлар шароитида пул воситалари бозорида вужудга келадиган фоиз ставкаси ва даромадлар даражаси ўртасидаги ўзаро боғлиқликни акс эттиради. LM эгри чизиғининг ҳар бир нуқтасида пулга талаб Md пул таклифи Ms га тенг бўлади (liquidity Preferense = Money Supply). Пул бозорида бундай мувозанатга даромад Y нинг ошиши билан фоиз ставкаси R кўтарилсагина эришилади. Маълумки, пулга талаб миқдорига фоиз ставкасидан ташқари даромадлар даражаси ҳам таъсир кўрсатади. Даромадлар юқори бўлса, харажатлар ҳам кўп бўлади. Бу эса, ўз навбатида истеъмол ва бошқа харажатлар учун пулга талабни ошишига олиб келади. Шундай қилиб, даромадлар даражасининг юқорироқ бўлиши пул талабини оширади. Бошқача айтганимизда, даромад ва пулга талаб динамикаси ўртасида тўғри боғлиқлик мавжуд. Пулга талаб функциясини қуйидагича ёзамиз: М/Р= f(R;У) Пул бозори ҳолатини белгиловчи кўрсаткичлар ўртасидаги бундай ўзаро муносабатларни қуйидаги чизмаларда( 13-слайд) тасвирлаймиз.

LM эгри чизиғи ўзига хос конфигурацияга эга: горизантал қисм ва вертикал қисм. LM эгри чизиғининг горизантал қисми фоиз ставкаси R нинг минимал даражасидан пасая олмаслигини англатса, вертикал қисм фоиз ставкаси R нинг максимал даражаси чегарасидан ташқарида ҳеч ким ўз маблағларининг ликвид (пул) шаклида ушлаб турмаслигини ва уларни қимматли қоғозларга айлантиришини англатади. M/P P Пул бозоридаги LM эгри чизиғи мувозанат графиги графиги

IS-LM эгри чизиқлари кесишадиган нуқта IS-LM моделидаги иқтисодий мувозанат ҳолатини кўрсатади. Бу нуқта ўзида шундай фоиз ставкаси «R» ни ва даромад даражаси «Y» ни аниқлайдики, бунда товарлар ва хизматлар бозорида талаб ва таклиф ҳамда реал пул маблағларига бўлган талаб ва уларнинг таклифи ўзаро тенг бўлади. IS – LM моделидаги иқтисодий мувозанат Бу ерда : R* -мувозанатли фоиз ставкаси; Y*- мувозанатли даромад ҳажми. IS ва LM эгри чизиқларининг ўзаро кесишиши пул таклифи инвестициялар ва жамғармаларни ўзаро тенглаштирувчи фоиз ставкаси шаклланиши учун етарли эканлигини англатади. IS – LM моделидаги иқтисодий мувозанат Бу ерда : R* -мувозанатли фоиз ставкаси; Y*- мувозанатли даромад ҳажми. IS ва LM эгри чизиқларининг ўзаро кесишиши пул таклифи инвестициялар ва жамғармаларни ўзаро тенглаштирувчи фоиз ставкаси шаклланиши учун етарли эканлигини

14-МАВЗУ ИҚТИСОДИЙ ЎСИШНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ ВА НЕОКЕЙНСЧА МОДЕЛЛАРИИқтисодийИқтисодий ўсишўсиш ИқтисодийИқтисодий ўсишўсиш тўлиқтўлиқ бандлиликбандлилик шароитигашароитига мосмос келувчикелувчи потенциалпотенциал ишлабишлаб чиқачиқа --ришриш даражасинидаражасини узоқузоқ муддатлимуддатли кўпайишикўпайиши тенденциясинитенденциясини англатадианглатади .. ИқтисодийИқтисодий ўсишўсиш жамижами таклифнингтаклифнинг ўсишиниўсишини ёкиёки бошқачабошқача айтганимиздаайтганимизда , , ҳақиқийҳақиқий вава потенциалпотенциал ЯИМЯИМ ҳажминингҳажмининг ошишиниошишини билдирадибилдиради . .

ИқтисодийИқтисодий ўсишнингўсишнинг ўлчанишиўлчаниши БиринчиБиринчи усулдаусулда иқтисодийиқтисодий ўсишўсиш реалреал ЯИМЯИМ нини ўтганўтган давргадаврга нисбатаннисбатан ўзгаришиўзгариши сифатидасифатида аниқланадианиқланади вава мамлакатнингмамлакатнинг умумиқтисодийумумиқтисодий имкониятлариимкониятлари динамкасинидинамкасини аниқлашаниқлаш учунучун ишлатиладиишлатилади . . БундаБунда жорийжорий йилдагийилдаги реалреал ЯИМЯИМ (Y t) (Y t) ҳажминингҳажмининг базисбазис йилдагигайилдагига ( Yt( Yt --1 ) (1 ) ( асосанасосан олдингиолдинги йилгайилга ) ) нисбатаннисбатан фоизфоиз кўринишидагикўринишидаги ўсишиўсиши аниқланадианиқланади :: Y tY t  Y= Y= ------------------------ x 100x 100 YtYt --11 ИккинчиИккинчи усулдаусулда иқтисодийиқтисодий ўсишўсиш аҳолиаҳоли жонжон бошигабошига тўғритўғри келадиганкеладиган реалреал ЯИМЯИМ нингнинг ўтганўтган давргадаврга нисбатаннисбатан ўзгаришиўзгариши сифатидасифатида аниқланадианиқланади .. ИқтисодийИқтисодий ўсишўсиш назариясиназарияси вава моделларидамоделларида ЯИМЯИМ ўрнигаўрнига СИМСИМ , , ЯМДЯМД , , СМДСМД кўрсаткичлариданкўрсаткичларидан ҳамҳам фойдаланилишифойдаланилиши мумкинмумкин . .

ИқтисодийИқтисодий ўсишнингўсишнинг таклифтаклиф омиллариомиллари ИқтисодийИқтисодий ўсишнингўсишнинг таклифтаклиф омиллариомиллари униуни физикфизик ((ашёвийашёвий ) ) жиҳатданжиҳатдан таъминлайдитаъминлайди . . БуБу гуруҳгагуруҳга қуйидагиқуйидаги омиллариомиллари киритиладикиритилади ::  табиийтабиий ресурсларресурслар сонисони вава сифатисифати ;;  меҳнатмеҳнат ресурслариресурслари сонисони вава сифатисифати ;;  асосийасосий капиталкапитал ҳажмиҳажми ;;  технологиялартехнологиялар вава ишлабишлаб чиқаришничиқаришни ташкилташкил этишэтиш ;;  жамиятдажамиятда тадбиркорликтадбиркорлик малакаларинингмалакаларининг ривожланиширивожланиши даражасидаражаси

ИқтисодийИқтисодий ўсишнингўсишнинг талабталаб вава тақсимоттақсимот омиллариомиллари  бозорнингбозорнинг монополлашувимонополлашуви даражасинидаражасини пасайишипасайиши ;;  иқтисодиётдагииқтисодиётдаги солиқсолиқ муҳитимуҳити ;;  кредиткредит --банкбанк тизимитизими самарадорлигисамарадорлиги ;;  истеъмолистеъмол , , инвестицияинвестиция вава давлатдавлат харажатларинингхаражатларининг ўсишиўсиши ;;  экспортэкспорт ҳажминингҳажмининг ўсишиўсиши ;;  иқтисодиётдаиқтисодиётда ишлабишлаб чиқаришчиқариш ресурслариниресурсларини қайтақайта тақсимлаштақсимлаш имкониятлариимкониятлари ;;  даромадларнидаромадларни тақсимлашнингтақсимлашнинг шаклланганшаклланган тизимитизими

ИқтисодийИқтисодий ўсишнингўсишнинг типларитиплари АгарАгар ўсишўсиш қўшимчақўшимча ресурсларниресурсларни жалбжалб этишэтиш ҳисобигаҳисобига таъминлансатаъминланса вава жамиятдагижамиятдаги ресурсларданресурслардан фойдаланишнингфойдаланишнинг шаклланганшаклланган ўртачаўртача самарадорлигисамарадорлиги даражасинидаражасини оширмасаоширмаса экстенсивэкстенсив иқтисодийиқтисодий дебдеб аталадиаталади .. ИқтисодийИқтисодий ўсишнингўсишнинг интенсивинтенсив типитипи ишлабишлаб чиқаришчиқариш самарадорлигинингсамарадорлигининг ошишигаошишига боғлиқбоғлиқ . . УУ фойдаланилаётганфойдаланилаётган ресурсресурс бирлигигабирлигига тўғритўғри келадиганкеладиган маҳсулотмаҳсулот ишлабишлаб чиқаришничиқаришни кўпайтиришникўпайтиришни , , ишлабишлаб чиқаришнингчиқаришнинг техниктехник хусусиятларинихусусиятларини яхшилашнияхшилашни кўздакўзда тутадитутади . . БундайБундай жарёнларжарёнлар намоённамоён бўладибўлади ::  фанфан вава техникатехника ютуқлариданютуқларидан фойдаланишфойдаланиш вава ишлабишлаб чиқаришничиқаришни янгилашдаянгилашда ;;  ходимларходимлар малакасинималакасини оширишдаоширишда ;;  ишлабишлаб чиқарилаётганчиқарилаётган маҳсулотмаҳсулот сифатинисифатини оширишошириш , , ассортиментиниассортиментини янгилашдаянгилашда

ИқтисодийИқтисодий ўсишнингўсишнинг ЕЕ ..ДомарДомар моделинингмоделининг таклифтаклиф тенгламаситенгламаси  Ys= Ys=  K K αα , ,  K K инвестицияларинвестициялар ҳисобигаҳисобига таъминланганлигитаъминланганлиги учунучун тенгикнитенгикни ::  Ys= I Ys= I αα дебдеб ёзишёзиш мумкинмумкин . , . , бундабунда ,,αα –– капиталкапитал қуйилмаларқуйилмалар ( ( инвестицияларинвестициялар ))нингнинг чегаравийчегаравий унумдорлигиунумдорлиги . . АгарАгар бирбир йилдайилда ялпиялпи ишлабишлаб чиқаришничиқаришни 1 1 млрдмлрд . . сўмгасўмга оширишошириш учунучун 4 4 млрдмлрд сўмсўм инвестицияинвестиция талабталаб этилсаэтилса αα =0,25 =0,25 бўладибўлади . . αα ==  Ys / IYs / I бирбир сўмликсўмлик инвестицияинвестиция ҳисобигаҳисобига яратилганяратилган янгиянги маҳсулотмаҳсулот миқдоринимиқдорини кўрсатадикўрсатади .. 2. 2. ТалабТалаб тенгламаситенгламаси қуйидагиқуйидаги кўринишгакўринишга эгаэга  Yd= Yd=  I ( 1/ I ( 1/ μμ ) , ) , бубу ердаерда 1/ 1/ μμ –– харажатлархаражатлар мультипликаторимультипликатори , , μμ––жамғаришгажамғаришга чегараланганчегараланган мойилликмойиллик .. БуБу тенгламатенглама миллиймиллий даромаддаромад  Yd, Yd, ёкиёки ялпиялпи талабталаб қўшимчақўшимча инвестицияларнингинвестицияларнинг мультипликативмультипликатив кўпайишигакўпайишига тенгтенг миқдордамиқдорда ўсишиниўсишини кўрсатадикўрсатади . .

ДаромадларДаромадлар вава ишлабишлаб чиқаришчиқариш қувватларинингқувватларининг қўшимчақўшимча ўсишўсиш суръатларисуръатлари тенглигитенглиги тенгламаситенгламаси ::  I ( 1/ I ( 1/ μμ ) ) == I I αα БуБу тенгламанитенгламани ечибечиб ss уйидагиуйидаги натижанинатижани оламизоламиз ::  I / I I / I = = μμ αα (( I / I )I / I ) –– инвестицияларнингинвестицияларнинг йилликйиллик ўсишўсиш суръатисуръати бўлиббўлиб , , ишлабишлаб чиқаришчиқариш қувватлариниқувватларини оширишошириш ёрдамидаёрдамида тўлиқтўлиқ бандлиликнибандлиликни таъминлабтаъминлаб туриштуриш учунучун ((μμ αα ) ) миқдоргамиқдорга тенгтенг бўлишибўлиши кераккерак . . БунданБундан хулосахулоса шукишуки инвестицияларнингинвестицияларнинг мутаносибмутаносиб ўсишўсиш суръатижамғаришгасуръатижамғаришга чегараланганчегараланган мойилликмойиллик вава инвестицияларнингинвестицияларнинг унумдорлигиунумдорлиги ( ( капиталкапитал қайтимиқайтими ) ) даражаларинингдаражаларининг ҳосиласиҳосиласи эканэкан ИқтисодийИқтисодий ўсишнингўсишнинг ЕЕ .. ДомарДомар моделинингмоделининг талабталаб тенгламаситенгламаси

Ўзбекистон Республикасида ЯИМининг ўсиш суръати (олдинги йилга нисбатан % да)0 2 4 6 8 10 1996 й. 1998 й. 2000 й. 2002 й. 2004 й. 2006 й. 2008 й. 1,7 5,2 4,3 4,3 3,8 4,2 4 4,2 7,4 7 7,3 9,5 9 8,1 ЯИМнинг ўсиш суръати

Ўзбекистон Республикасида ЯИМнинг ўсишида умумий талаб алоҳида элементларининг улуши 2000 й. 2001 й. 2002 й 2003 й. 2004 й. 2005 й. 2006 й. 2007 й. 2008 й Ялпи ички маҳсулот 3.8 4.2 4.0 4.2 7.4 7.0 7.5 9.5 9,0 Хусусий истеъмол 5.2 4.2 2.3 4.7 3.6 3.7 6.3 4.5 5,5 Давлат бошқарув органлари истеъмоли 0.3 0.3 06 0.4 0.3 0.8 0.3 0.3 0,5 Асосий капиталга инвестициялар 0.2 1.0 1.0 1.0 1.6 1.3 2.0 2.1 2,5 Экспорт 0.2 0.8 1.8 2.8 10.8 6.5 5.1 5.5 3,2 Талабнинг бошқа элементлари -2.2 0.4 1.9 -4.7 -8.9 -5.3 -6.4 -2.9 -2,7

Ўзбекистон Республикасида иқтисодий ўсишда тармоқларнинг ҳиссаси (%)

15-МАВЗУ ИҚТИСОДИЙ ЎСИШНИНГ НЕОКЛАССИК МОДЕЛЛАРИ Иқтисодий ўсишнинг неоклассик ва неокейнсча моделлари асосларидаги фарқлар Неоокейнсча моделлар ( Е.Домар ваР Харрод моделлари): Неоклассик моделлар ( Р. Солоу модели): -иқтисодий ўсиш фақат инвестициялар динамикасига боғлиқ деб қаралади (яъни бир омилли моделлар); -ишлаб чиқариш омиллари субститут эмас, яъни бир-бирини ўзаро алмаштира олмайди деб қаралади; -Леонтьевнинг ишлаб чиқариш функциясига асосланади. -иқтисодий ўсиш барча омилларга боғлиқ деб қаралади, яъни кўп омилли моделлар; -ишлаб чиқариш омиллари субстиутлардир, яъни, капитал ва меҳнат бир-бирини ўзаро алмаштира олади деб ҳисобланади; - Кобба-Дугласнинг ишлаб чиқариш функциясига асосланади;

Р.Солоу модели мутаносиб иқтисодий ўсишнинг зарур шарти ялпи талаб ва ялпи таклифнинг тенглиги ҳисобланади. Моделда ялпи таклиф Кобба-Дугласнинг ишлаб чиқариш функция билан ифодаланган, яъни Y= f( L,K,N ), Моделда юқори техник ривожланиш босқичида ернинг кичик аҳамиятга эгалиги туфайли ишлаб чиқариш фақат меҳнат ресурслари ва капиталга боғлиқ деб олинган, яъни Y= f( L,K). Функциянинг кенгайтирилган кўриниши қуйидагича: Y= (ΔY/ Δ L) L + (ΔY/ ΔK)K Бунда ΔY/ Δ L – меҳнатнинг чегаравий маҳсулоти (MPL) Y/ ΔK – капиталнинг чегаравий маҳсулоти. ((MPK) Моделда ялпи талаб инвестицион ва истеъмол харажатлари билан белгиланади деб олинади. Y = C + I Давлат харажатлари ва соф экспорт кўрсаткичлари ҳам истеъмол ва инвестициялар таркибига киритиб юборилади.

Солоу моделига кўра Ялпи ишлаб чиқариш ҳажми меҳнат унумдорлигини (y=Y/L) ўстириш ҳисобига таъминланиши мумкин. Айни пайтда меҳнат унумдорлиги капитал билан қуролланганлик даражасининг k= K/L) функцияси, яъни Бу ерда f (k) = F (k, L) Капитал билан қуролланганлик даражасининг ўсиши эса жамғариш нормасига боғлиқ.. С ол оу м од ел иг а кў ра Я лп и и ш ла б чи қа ри ш ҳа ж м и м еҳ на т ун у м до рл иг ин и (y = Y/ L) ўс ти ри ш ҳи со би га та ъ м ин ла ни ш и м у мк ин . А йн и па йт да м еҳ на т ун у м до рл иг и ка пи та л би ла н қу ро лл ан га нл ик да ра ж ас ин ин г k= K/ L) ф ун кц ия си , яъ ни Меҳнат унумдорлиги ва фонд билан қуролланганлик даражалари ўртасидаги боғлиқлик.

Капитал билан қуролланган лик даражасини нг (k) кўтарилишиинвестиция лар ҳажмининг ошиши Жамғариш нормасин инг ўсиши Асосий капитал миқдорини нг ортиши Ишлаб чиқариш ҳажмининг (Y) кўпайиши Инвестициялар капитал ҳажмини оширишса, амортизация унинг заҳираларини пасайтиради, бу билан эса капитал билан қуролланганлик даражасига, ўз навбатида Ялпи ишлаб чиқариш ҳажмига салбий таъсир кўрсатади. Инвестициялар ҳажми капиталнинг чиқиб кетиши ҳажмига тенг бўлган шароитдаги капитал заҳираси даражаси фонд билан қуролланганликнинг мувозанатли (барқарор) даражаси дейилади. Капитал билан қуролланганлик даражасининг ошиши учун инвестициялар ҳажми асосий капиталнинг чиқиб кетши ҳажмидан юқори бўлиши лозим.

Инвестициялар ва капиталнинг чиқиб кетишининг иқтисодий мувозанатга тасири Жамғариш нормасинингнинг иқтисодий мувозанатга таъсири.

Капитал жамғариш нормаси юқори бўлмаса капиталнинг сиқиб кетиши, аҳоли сонининг ўсиши туфайли капитал билан қуролланганлик даражаси ўзгармасдан қолиши ёки пасайиб кетиши мумкин. Р.Солунинг фикрига кўра , барқарор мувозанат шароитида капитал, меҳнат ва миллий даромад даражаси бир хил, аҳоли сони ўсишига тенг суръатда ўсиб боради. Аҳоли сонининг тез ўсиши иқтисодиётнинг ўсиш суръатлари жадаллашишига таъсир этади, аммо барқарор мувозанат ҳолатида аҳоли жон бошига маҳсулот ишлаб чиқариш камаяди. Ўз навбатида, жамғариш нормасининг оширилиши аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромад миқдорини оширади ва капитал билан қуролланганлик коэффицентини кўтарилишига олиб келади, лекин барқарор ҳолатдаги ўсиш суръатига таъсир кўрсатмайди. Шу сабабли барқарор ҳолатдаги иқтисодий ўсишнинг ягона шарти техник тараққиётнинг ўсиш суръати ҳисобланади.Аҳоли сони ўсишинингиқтисодий мувозанатга таъсири

k'- доимий самарадорликки эга бўлган меҳнат бирлигига тўғри келадиган капитал миқдори; k'=K / L×E ,бу ерда L×E-доимий самарадорлик даражаси Е га эга бўлган шартли меҳнат бирлиги. E- ходимларнинг соғлиги, маълумоти ва малакасига боғлиқ бўлган меҳнат бирлигининг самарадорлиги. g- Е нинг доимий ўсиш суръати; Технолокик тараққиётнинг Солоу моделига киритилиши натижасида ишлаб чиқариш функцияси қуйидаги кўринишни олади: Y=F(K, L×E) Технологик тараққиётнинг барқарор мувозанатга таъсири

k'* нинг барқарор даражасида технологик тараққиёт мавжуд бўлган шароитда капиталнинг (К) ва ишлаб чиқаришнинг (Y) умумий ҳажмлари (n + g) суръатда ўсади. Аммо аҳоли сонининг ўсиши эътиборга олинган ҳолатдан фарқли тарзда фонд билан қуролланганлик K / L ва меҳнат унумдорлиги (Y/L) g га тенг суръатда ўсадилар. Меҳнат унумдорлигининг ошиши эса аҳоли турмуш даражасини ўзлуксиз ўстиришга асос бўлиб хизмат қилади. Шундай қилиб Солоу моделида технологик тараққиёт аҳоли турмуш дларажасининг ягона шарти деб қаралади, чунки фақат у мавжуд бўлгандагина аҳоли жон бошига маҳсулот ишлаб чиқариш барқарор кўпаяди. Модел асосида жамғаришнинг ”олтин қоидаси” ётади. Э Фелпснинг “олтин қоидаси” моҳияти шундаки жамғаришнинг шундай оптимал нормаси мавжудки у истеъмолнинг максимал даражасида мувозанатли иқтисодий ўсишни таъминлайди. Р.Солоу модели иқтисодий ўсишнинг уч манбаи- инвестициялар, ишчи кучи сони ва техник тараққиётнинг ўзаро алоқадорликларини очиб бериш имконини беради. Давлат иқтисодий ўсишга жамғариш нормаси ҳамда техник тараққиётнинг тезлигига таъсир этиш билан жадаллаштириши мумкин.

Ж. Миднинг иқтисодий ўсиш модели неоклассик асосларга эга бўлиб, иқтисодий ўсишни маржиналистик ёндошувлар орқали тушунтиради. Кобб Дуглас функциясининг замонавийлаштирилган (модернизациялашган) вариантидан фойдаланиб, Дж Мид барқарор динамик мувозанат қобиллиги тенгламасини келтириб чиқарди. У=αR+βL+r бу ерда у-миллий даромаднинг ўртача йиллик ўсиш сурати: R- капиталнинг ўртача йиллик ўсиш суръати; L- меҳнатнинг ўртача йиллик ўсиш суръати; α- миллий даромадда капиталнинг улуши; β- миллий даромадда меҳнатнинг улуши; r- техник тараққиёт суръати. Ж.. Миднинг фикрига кўра меҳнат унумдорлиги ва капитал, шунингдек капитал ва миллий даромад мутаносиб тарзда ўсиши керак. Акс ҳолда жамғариш ҳажми камайиши, ишсизлик, ортиқча капиталнинг юзага келиши каби маммолар юзага келади.

А.Льюиснинг иқтисодий ўсиш моделида ишчи кучи заҳираси (резерв) иқтисодий ўсишнинг асоси сифатида кўриб чиқади. Шунинг учун у аҳоли зичлиги юқори, капитал танқис, ҳақиқий ресурслар эса чекланган давлатлар учун қўл келади. Бундай мамлакатларга А. Льюис Ҳиндистон, Покистон, Миср ва бошқаларни киритади. Модель иқтисодиётнинг икки секторини ҳисобга олган ҳолда қурилади: аграр ва саноат секторлари. Аграр секторда меҳнат ресурсларининг таклифи чекланмаган, меҳнат унумдолиги жуда паст, чегаравий маҳсулот эса нолга тенг деб тахмин қилинади. Бу эса қишлоқ хўжалигидан ишчи кучининг олиниши ишлаб чиқариш қисқаришига олиб келмаслигини англатади. қишлоқ хўжалигида ишчиларнинг иш ҳақи яшаш минимуми даражасида бўлгани сабабли, бу ишчи кучидан саноатда фойдаланиш ҳеч қандай муаммо туғдирмайди. Бу сектордаги меҳнат унумдолиги аграр сектордагидан анча юқори. Шундай қилиб, А. Льюис моделининг вазифаси меҳнат ресурсларининг бир қисмини қишлоқ хўжалигидан саноатга қайта тақсимлаш ва бу билан иқтисодий ўсиш суръатининг тезланишига эришиш ҳисобланади. Бу жараёнда асосий механизм бўлиб тармоқлараро бозор хизмат қилади. Саноат ишлаб чиқариш маштабларини кенгайтириб, ўз ишчиларининг даромадлари ўсишини таъминлайди, бу эса ички талабни ошишига кўмаклашади. Бунда тадбиркорлар ўсиб бораётган даромадларни ишлаб чиқаришни кенгайтиришга йўналтирадилар. Бу даромадлар кейинчалик иқтисодий ўсишга динамик таъсир кўрсатади.

Ривожланган мамлакатларда 2007-2009 йилларда ЯИМ нинг ўсиш суръатлари ва 2010 йил истиқбол кўрсаткичлари (олдинги йилга нисбатан фоизда) 2,0 2,0 2,6 2,5 0,4 -0,7 0,7 1,2 -2,7 -5,4 -4,4 -5,3 1,5 1,7 0,9 0,3 -6,0 -4,0 -2,0 0,0 2,0 4,0 АҚШ Япония Буюк Британия Ге рмания 2007 2008 2009 2010*

16-МАВЗУ ХАЛҚАРО САВДО НАЗАРИЯСИ Жаҳон савдоси- ташқи иқтисодий алоқаларнинг асосий шакли. Унинг кенгайиши ва чуқурлашуви натижасида капитални четга чиқариш имкониятлари юзага келди ва унга боғлиқ равишда халқаро молия-валюта, кредит муносабатлари ривожланди.

Шу сабабли ҳамХалқаро савдо ривожланишининг зарурлигини белгиловчи омиллар Табиий ва хом ашё ресурсларининг мамлакатлар ўртасида нотекис тақсимланган. Энг катта ҳудудга эга бўлган ёки ривожланган давлатлар ҳам барча ресурслар билан ўзини тўлиқ таъминлай олмайди Ҳамма мамлакатлар ҳам барча турдаги маҳсулотни бир хил самарадорлик билан ишлаб чиқара олмайди. Бир товар Японияда арзон ишлаб чиқарилса, иккинчи товар Ўзбекистонда арзон ишлаб чиқарилиши мумкин. Ресурслардан самарали фойдаланиш мақсадида мамлакатлар ихтисослашади-лар ва ўзаро савдо-сотиқни йўлга қўядилар. Улар ўзларида ортиқча бўлган ресурсларни экспорт қилишга ва мамлакатда тақчил бўлган ресурсларни импорт қилишга мажбурлар

маҳсулотларни айирбошлаш: ёқилғи-хом ашё маҳсулотлари, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари, саноат маҳсулотлари;хизматларни айирбошлаш: муҳандислик-маслаҳат хизматлари, транспорт хизматлари, сайёҳлик ва бошқа хизматлари; Халқаро савдонинг шакллари янги илмий-техник маълумотларни айирбошлаш: лицензиялар ва «ноу-хоу»лар. Улар ҳиссасига халқаро савдо айланмасининг 10 фоизига яқини тўғри келади.05 05 05 2409 05 0F 2206 7A 09 160203 11 071C 27 071C 0B

Моҳияти: Мамлакатнинг ундаги мавжуд шароитлар ва ресурслар ўзига хослигига таянган ҳолда маълум бир товарни энг кам харажатлар ҳисобига (ёки вақт бирлигида бу товарни энг кўп) ишлаб чиқириш имкониятига эга бўлиши. Мутлақ устунлик Камчилиги: қайсидир мамлакат ҳеч қайси маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича дунёда мутлақ устунликка эга бўлмаслиги мумкин. Бу эса шу мамлакат ҳамма товарларни четдан келтирадими деган саволни туғдиради. Агар шундай бўлса импортни бу мамлакат қайси маблағлар ҳисобига молиялаштиради? Унга кўра : мамлакат мутлақ устунликка эга бўлган маҳсулот ишлаб чиқаришга ихтисослашади ва уни экспорт қилади, мутлақ устунликка эга бўлмаган маҳсулотни эса импорт қилади

мамлакатлар ишлаб чиқариш самарадорлигини таъминлашда ёки кўпроқ устунликка эга бўлган ёхуд камроқ заифликка эга бўлган маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотишга ихтисослашсалар мақсадга мувофиқ бўлади. Бундай вазиятларда икки мамлакат ўртасидаги савдо кўпроқ имкониятлар олиб келади. Нисбий устунлик устунлик назариясига кўра:

Юқоридаги мисолдан кўриниб турибдики Португалия барча турдаги маҳсулотларни ишлаб чиқаришда мутлақ устунликка эга. Яъни бир дона мовут ишлаб чиқариш учун 90 меҳнат бирлиги, бир баррел вино ишлаб чиқариш учун эса 80 меҳнат бирлигини сарфлайди. Аммо, Д. Рикардо Португалияда мовут ишлаб чиқаришга нисбатан вино ишлаб чиқариш савдосини йўлга қўйиш кўпроқ фойда олиб келишини таъкидлайди. Чунки, бир дона мовутга нисбатан бир баррель вино ишлаб чиқариш арзонга тушмоқда. Бунда нисбий устунликдаги фарқ ҳар бир миллат учун халқаро савдода ютуққа олиб келади. Яъни, Португалия бир баррель винони (80 бирликда) 120 бирликда Англияга сотса ва ўз навбатида, Англиядан (100 бирликда) ушбу бирликда 1,2 дона мовут сотиб олиш имкониятига эга бўлади. Ўзида ишлаб чиқарилган маҳсулотга солиштирганимизда эса 8/9 донага эга бўлар эди. Бошқача айтганимизда, Португалиянинг вино ишлаб чиқариш ва мовутни сотиб олиш эвазига оладиган фойдаси қуйидагича бўлади. 120 / 100 – 8 / 9 =1,2 - 0,(8) = 0,31 дона мовут. Англия эса мовут ишлаб чиқаришда камроқ заифликка эга. Яъни мовут ишлаб чиқаришга қилинадиган меҳнат сарфлари ўртасидаги фарқ вино ишлаб чиқаришдагига нисбатан камроқ. Демак мовут ишлаб чиқаришга ихтисослашиш ҳисобига халқаро савдодан Англия ҳам ютади. Яъни, мовут ишлаб чиқариб, уни Португалияга сотиш ҳисобига 11/8 баррель вино (ўзидагига нисбатан 5/6 баррель) сотиб олиши мумкин. Ушбу вазиятда Англиянинг ютуғи: 9 / 8 - 5 / 6 =7 / 24 = 0,29 баррель вино. Бу мисолда Португалия учун ҳар бир баррель винога 9/8 дона мовут сотиб олгандагина халқаро совда фойдали ҳисобланса, Англия учун эса ҳар бир баррель винога 5/6 дона мовут алмашганда савдо фойдали ҳисобланади.

Индекснинг ўсиши (масалан, 100 дан 105 гача) савдо шароитларининг яхшиланаётганлигини кўрсатади. Яъни, ушбу миқдордаги импортга ҳисоб-китоб қилиш учун ундан кам миқдорда экспорт талаб этилади. Савдо шарои ти индек си Экспорт нархлар индекси Савдо шароити = ---------------------------------------- 100 индекси Импорт нархлар индекси Савдо шароити, биринчидан, товарлар баҳоси ўзгариши ҳисобига, унга бўлган талабнинг ошиши ёки камайишига боғлиқ. Айрим маҳсулот ишлаб чиқарувчилар (масалан, нефть ва нефть маҳсулотлари ишлаб чиқарувчилар) нархларда бўлаётган ўзгаришларга қарамай, катта ютуқларга эришадилар. Иккинчидан, савдо шароити ишлаб чиқарувчилар ёки етказиб берувчиларнинг бозорга мослашишига (эгилувчанлигига) боғлиқ бўлади. Учинчидан, савдо шароити ишлаб чиқариш шароитлари ёки маҳсулотлар истеъмолидаги ўзгаришларга қараб ўзгаради.

Хекшер – Олиннинг неоклассик концепция- сида келтирилган уч вазият Мамлакатлар ўзларида ортиқча бўлган ишлаб чиқариш омилини кўп талаб қиладиган маҳсулотларни экспорт қилишади ва аксинча, ўзларида тақчил бўлган ишлаб чиқариш омилларини кўп талаб қиладиган маҳсулотларни импорт қиладилар. Халқаро савдо йўлидаги чеклашлар бекор қилинса товарларнинг турли мамлакатлардаги «омил нархи» (таннархи) нинг тенглашиши каби ўзгаришлар кўзатилади. Маҳсулотлар экспорти ўрнини аста секин ишлаб чиқариш омиллари экспорти эгаллайди. 13 3709 45 09 05 21 0F 3A 0B 13 3709

Хекшер–Олин концепциясини тадқиқ қилиш борасидаги изланишлар 50 йилларда «Леонтьев таажжуби» юзага келишига сабаб бўлди. В.Леонтьев АҚШ капитал ортиқча бўлган мамлакат бўлишига қарамасдан 1947 йилда капитал талабчан эмас, балки меҳнат талабчан маҳсулот экспорт қилганлигини кўрсатиб берди. Яъни Хекшер-Олин концепциясига зид келадиган вазият юзага келди. Кейинги тадқиқотлар эса АҚШ да капиталдан кўра ер ва илмий техник мутахассислар нисбий ортиқча эканлиги тасдиқланди. АҚШ ишлаб чиқарилишида айнан шу омиллар кўпроқ фойдаланиладиган товарларнинг соф экспортёри бўлиб чиқди. 1948 йил америкалик иқтисодчилар П. Самуэльсон ва В.Столперлар Хекшер-Олин концепциясини такомиллаштиришди. Уларнинг назарияси бўйича халқаро савдо – ишлаб чиқариш омиллари билан таъминланганлик даражасидан нотекислик, технологияларининг бир-бирига мослиги, рақобатнинг ривожланиши ва маҳсулотларнинг ҳаракатчанлиги каби шароитларда мамлакатлар ўртасидаги ишлаб чиқариш омиллари нархлари тенглашади. Д. Рикардо моделида ишлаб чиқилган ва Э. Хекшер, Б. Олин, П.Самуэльсон ҳамда В.Столперлар томонидан тўлдирилган савдо концепциясига нафақат мамлакатлар ўртасидаги ўзаро фойдали савдони йўлга қўйиш, балки мамлакатлар ривожланиши ўртасидаги фарқларни камайтириш воситаси сифатида ҳам қаралади.

М. Портерга кўра мамлакат тармоқлари ва фирмаларининг рақобат устунлигини белгиловчи омиллар Қўшимча омиллар Зарур сифатга эга ва етарлича миқдордаги ишлаб чиқариш омиллариниг мавжуд бўлиши Мамлакат ичида мазкур тармоқ маҳсулотига бўлган талабнинг хусусиятлари, унинг сифат ва миқдор характеристикалари Асосий омиллар Тасодифий ҳодисалар Ташқи иқтисодий фаолият юритувчи корхоналарни қўллаб-қувватлаш бўйича ҳукумат фаолияти Мамлакатда ушбу тармоққа йўлдош ва уни таъминлаб турувчи, жаҳон бозорида рақобатбардош бўлган тармоқларнинг мавжудлиги Фирманинг стратегияси ва таркиби, шунингдек ички бозордаги рақобат характери

Бирор мамлакатнинг ташқи иқтисодий фаолиятга бевосита ва билвосита аралашуви жараёни экспорт ва импорт ҳажми ва таркибига таъсир кўрсатиш орқали ички бандлиликни таъминлаш, иқтисодий ўсишга эришиш, макроиқтисодий барқарорликни таъминлаш, тўлов балансини яхшилаш ҳамда валюта курсини тартибга солиш мақсадларини кўзда тутади. Давлат томонидан амалга ошириладиган бундай тадбирлар савдо сиёсати деб юритилади. Савдо сиёсати – бюджет-солиқ сиёсатининг ташқи савдо ҳажмларини солиқлар, субсидиялар, валюта назорати ва импорт ёки экспортни тўғридан- тўғри чеклашлар орқали тартибга солишни ўз ичига олган нисбатан мустақил йўналишидир. Ташқи савдони чеклаш борасида олиб борилаётган ҳар қандай чора-тадбирлар қисқа муддатли самара беради. Ўзоқ даврда эса, фақат эркин савдогина иқтисодий ресурсларни самарали жойлаштириш имконини беради. Шунинг учун ҳам кўпгина мутахассис-иқтисодчилар мамлакат иқтисодиёти ва аҳолиси турмуш даражани яхшилаш учун эркин ташқи савдо сиёсати фойдалироқ, чунки, ташқи савдони чеклашга нисбатан уни эркинлаштириш иқтисодий ресурслардан самарали фойдаланишга кўпроқ имконият яратади, деб ҳисоблашади. 17-МАВЗУ ТАШҚИ САВДО СИЁСАТИ

ТАРИФ УСУЛИ НОТАРИФ УСУЛИ Импорт божлари Экспорт божлари Экспортерлар ва ишлаб чиқарувчиларга субсидиялар бериш Квоталаш Лицензиялаш Ташқи савдони тартибга солиш усуллари Импорт божлари давлат бюджетини тўлдириш мақсадида ва ички бозорларга тушадиган чет эл товарлари оқимини тартибга солиш учун белгиланади. Экспорт божлари мамлакат ичида талаб кўп бўлган маҳсулотлар тақчиллигининг олдини олиш мақсадида белгиланади. Бож олинадиган маҳсулотлар, бож олинмайдиган маҳсулотлар, олиб келиш ва олиб кетиш тақиқланган маҳсулотлар, шунингдек, божхона божлари ставкаси, яъни, уларнинг тартибга солинган рўйхати божхона тарифлари деб аталади.1B0538 0F 22 06 3605 03 0908 0208

Халқаро савдони тартибга солишда энг кўп қўлланиладиган усул бўлиб тариф, яъни импортга солинадиган божхона божи ҳисобланади. Импортга тарифларнинг махсус ва адвалар турлари ўзаро фарқланади. Махсус божлар импорт қилинаётган товарлар бирлигига нисбатан ўрнатилади. Масалан, 1 барел нефтга нисбатан 2 евро. Адвалар божлар импорт қилинаётган товар қийматига нисбатан маълум фоиз тариқасида белгиланади. Масалан автомобил харид нархининг 40%. Ҳар иккала турдаги импорт тарифларнинг оқибатлари деярли бир хил бўлиб, буни биз қуйидаги график воситасида кўриб чиқамиз. Айтайлик, импорт тарифлари жорий қилингунга қадар ички ишлаб чиқариш ҳажми S1, ички талаб ҳажми эса D1 тенг бўлган. Талаб ва таклиф ўртасидаги фарқ (D1-S1) импорт ҳисобига қопланган. Мамлакат иқтисодиёти ёпиқ бўлганида баҳолар даражаси Ре га тенг, талаб ва таклиф мувозанати эса Е нуқтада ўрнатилган бўлар эди. Мамлакат иқтисодиёти очиқ бўлгани ва импортга чекловлар йўқлиги туфайли миллий бозордаги нархлар жаҳон бозори нархлари Рw билан бир хил. Импортга тариф жорий қилиниши натижасида ички баҳолар Рw дан Рd га қадар кўтарилади. Натижада: Импорт қилинадиган товарнинг ички баҳоси = Жаҳон бозоридаги баҳоси + (Жаҳон бозоридаги баҳоси х Тариф ставкаси).54 22 04 4B 1E 3A 0E 45 05 0F 4E 2B12 39

7-слайд Импорт тарифлари киритилиши натижалари 32 2B

Тариф киритилиши оқибатида истеъмолчилар талаби арзон импорт товаридан қиммат ички товарга йўналтирилади. Истеъмолчиларнинг ўсган тўловлари юқори чегаравий харажатга эга, рақобатбардош бўлмаган самарасиз ички ишлаб чиқаришни кенгайишига олиб келади. Истеъмолчиларнинг бу йўқотиш в соҳаси билан белгиланган бўлиб тарифнинг « ишлаб чиқариш самараси » дейилади ва ҳеч кимнинг фойдаси билан қопланмайди. Истеъмолчиларнинг йўқотишлари Ишлаб чиқарувчилар фойдаси Давлат даромади Жамиятнинг соф йўқотиши a + b+ c + d - a - с = b + a Демак, истеъмолчиларнинг а соҳадаги йўқотишлари ишлаб чиқарувчилар фойдасининг ўсиши ҳисобига қопланади. Айни дамда истеъмолчилар шу тармоқ корхоналари акциядорлари бўлишса, улар йўқотишларининг бир қисми ўсган дивидентлар сифатида қайтади. «с» соҳада давлат олган даромадини трансферт тўловларини ошириш, солиқларни пасайтириш, бюджет ташкилотларида ишловчилар иш ҳақини ошириши кўринишида истеъмолчиларга қайтариши мумкин.42 02 30 04 10 09 06 7C09 07 01 01 43 07 55 08 09 6309 43 02 09 19 03 1105 7F09 09 05 061F

Божхона тарифларини киртишни ёқловчи мутахассислар фикрига кўра импорт тарифлари: мамлакат мудофаа саноатини ҳимоя қилиш имконини беради мамлакатда бандлилик даражаси ўсишини таъминлайди ва ялпи талабни рағбатлантиради, импортнинг нисбатан чекланиши натижасида соф экспорт ўсади ва жорий операциялар бўйича тўлов баланси холати яхшиланади миллий иқтисодиётдаги янги тармоқларни ҳимоя қилиш учун зарур давлат бюджети даромадларини тўлдириш манбаи бўлиб хизмат қилади миллий ишлаб чиқарувчиларни демпинг кўринишидаги чет эл рақобатидан ҳимоя қилади иқтисодиёт тўзилишини қайта қуришни бошқариш воситаси ҳисобланади ва улар ёрдамида мамлакат иқтисодиётидаги илғор силжишлар рағбатлантирилади ва ҳ.к. Милий ишлаб чиқарувчиларни хорижий фирмалар рақобатидан ҳимоя қилишнинг муқобил усули уларга бевосита субсидия бериш ҳисобланади. Ишлаб чиқариш субсидиясининг тарифлардан афзаллиги шундан иборатки, у бир томондан, миллий ишлаб чиқаришни S0 дан S1 гача ўсишини таъминласа (31 - чизма), иккинчи томондан, истеъмолнинг мутлақ камайишига олиб келмайди. Чунки, ички нархлар жаҳон нархларидан қимматлашмайди. Субсидия шароитида ишлаб чиқарувчилар учун ички нархлар даражаси Pd, жаҳон нархлари Pw даражасига тенг. Шунинг учун, ҳақиқий истеъмол ҳажми D0 га тенг. Тариф киритилган шароитда эса у D1 гача камайган бўлур эди. Мамлакат фаровонлигидаги мутлақ йўқотиш эса «b» соҳасидангина иборат бўлади.

Ишлаб чиқарувчилар субсидия берилишининг иқтисодий оқибатлари0C 2B

Маҳсулотларни импорт қилиш учун бериладиган лицензиялар қуйидаги усуллар ёрдамида жойлаштирилади Очиқ аукцион – давлат лицензияларни юқори баҳоларни таклиф қилган ишлаб чиқа- рувчиларга бериши Афзал кўриш тизими – давлат биринчи навбатда лицензия-ларни ишлаб чиқариш ҳажми жиҳатдан йирик бўлган фирма ва компанияларга ҳеч қандай шарт ва талабларсиз беради Харажат усули – давлат лицензияларни йирик ишлаб чиқариш қувватларига ва ресурсларга эга бўлган фирма ва компанияларга беради Ҳозирги вақтда квоталаш божларга нисбатан кўпроқ қўлла- нилишига иккита сабаб бор:Тариф ставкалари халқаро савдо келишув-ларига асосан белгиланади. Айрим ҳоллардан ташқари вазиятларда, мамлакатлар тариф ставкасини ошира олмайдилар ва шунинг учун иқтисодиётни рақобатдан ҳимоя қилиш мақсадида квоталарга эътиборни қаратишга мажбур бўлади. Ҳимояга муҳтож тармоқлар ҳам импортга квота-лар жорий қилиш-ни қўллайди. Чунки, тарифни жорий қилишга нисбатан имти-ёзли лицензиялар олиш осонроқдир.13 25

Экспорт субсидияла ри-нинг шакллар Экспортёр фирмаларга ёки хорижий шерикларга паст фоизли кредитлар бериш Реклама харажатларини давлат ҳисобидан қоплаш, бозор коньюктураси ҳақида текин ахборот етказиб бериш Фирмаларга ишлаб чиқариш ҳажмидаги экспорт улушига мувофиқ солиқ имтиёзларини бериш Бевосита субсидиялаш

Ўзбекистон Республикаси ташқи савдо айланмаси динамикаси, млн. АҚШ долл. 8669,0 9500,1 11171,4 15719,6 21197,3 21209,6 0,0 5000,0 10000,0 15000,0 20000,0 25000,0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 йиллар

Ўзбекистон Республикаси экспортининг товар таркиби (умумий ҳажмга нисбатан фоизда) 1990 1995 2000 2005 2008 2009 2010 2011(я нварь - декаб рь)* Жами 100 100 100 100 100 100 100 100 Пахта толаси 59,7 48,4 27,5 19,1 9,2 8,6 11,3 9,0 Озиқ-овқат маҳсулотлари 3,9 1,7 5,4 3,8 4,4 6,0 9,7 13,2 Кимёвий маҳсулот ва ундан тайёрланган маҳсулотлар 2,3 2,5 2,9 5,3 5,6 5,0 5,1 5,6 Энергия ва нефть маҳсулотлари 17,1 11,7 10,3 11,5 25,2 34,2 24,8 18,5 Қора ва рангли металлар 4,6 4,7 6,6 9,2 7,0 5,0 6,8 7,4 Машина ва ускуналар 1,7 2,0 3,4 8,4 7,5 2,9 5,5 6,7 Хизматлар 1,3 7,7 13,7 12,2 10,4 8,8 9,1 11,8 Бошқалар 9,4 21,3 30,2 30,5 30,7 29,5 27,7 27,8340F 311D

Кўрсаткичлар 2000 йил 2005 йил 2008 йил 2009 йил Импорт жами (млн. АҚШ долл.) 2944.5 4091,3 9704,0 9438,3 Импорт жами, фоизда 100,0 100,0 100,0 100,0 Шу жумладан (жамига нисбатан фоизда): Кимё маҳсулотлари, пластмасса ва пластмасса маҳсулотлари 13,6 13,6 11,6 11,1 Қора ва рангли металлар 8,6 10,3 7,7 6,3 Машина ва ускуналар 35,4 43,3 52,4 56,5 Озиқ-овқат маҳсулотлари 12,3 7,0 8,3 9,0 Энергия ресурслари 3,8 2,5 4,6 5,3 Хизматлар 8,5 10,4 4,4 4,4 Бошқалар 17,8 12,9 11,0 9,2Ўзбекистон экспортининг давлатлараро таркиби (жамига нисбатан фоизда) 35,9 34,4 27,6 26,0 31,5 31,8 47,5 34,2 33,3 64,1 65,6 72,4 74,0 68,5 68,2 52,5 65,8 66,7 0 20 40 60 80 100 120 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 М ДҲ давлатлари Бошқа давлатларЎзбекистон импортининг товар таркиби 3119

Тўлов баланси — маълум давр мобайнида мамлакат резидентлари ва ташқи дунё ўртасида бўладиган битимлар статистик қайд қилинган хужжатдир. У мамлакатнинг иқтисодий алоқаларини аниқ-лўнда ифодалаб пул-кредит, валюта, бюджет- солиқ, халқаро савдо сиёсатининг ҳамда давлат қарзини бошқариш йўналишларини танлаш учун индикатор вазифасини бажаради. Мамлакатнинг маълум вақтдаги барча халқаро иқтисодий фаолияти, шу жумладан, ташқи савдо, капитал ва ишчи кучи миграцияси ҳам тўлов балансида ўз аксини топади. Ҳар қандай ташқи иқтисодий битим валюта айирбошлаш ва валюта операциялари орқали амалга оширилади. Демак, мамлакатнинг жаҳон бозоридаги фаолияти натижалари пировардида хорижий валюта тушумлари ва харажатларида ифодаланади. Шунинг учун ҳам тўлов балансини бир томондан, четдан келадиган барча тушумлар, иккинчи томондан эса, четга чиқариладиган барча тўловлар кўрсатилган ҳужжатдир деб қараш мумкин. Тушум фақат экспорт ёрдамида таъминланиши мумкин. Аксинча, хорижий товарларни ва хизматларни сотиб олиш (импорт) учун тўловлар ва хорижий валюта харажатлари билан боғлиқ бўлади. 18-МАВЗУ ТЎЛОВ БАЛАНСИ2A28 0C 08 07 08 22 22 13 0F 0F 0638 39 24 37 22 150C 08 22

Ўзбекистон импортининг товар таркиби Кўрсаткичлар 2000 йил 2005 йил 2008 йил 2009 йил 2011 й. Импорт жами (млн. А Қ Ш долл.) 2944.5 4091,3 9704,0 9438,3 10509,9 Импорт жами, фоизда 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Шу жумладан (жамига нисбатан фоизда): Кимё ма ҳ сулотлари, пластмасса ва пластмасса ма ҳ сулотлари 13,6 13,6 11,6 11,1 13.3 Қ ора ва рангли металлар 8,6 10,3 7,7 6,3 8,1 Машина ва ускуналар 35,4 43,3 52,4 56,5 41,3 Ози қ -ов қ ат ма ҳ сулотлари 12,3 7,0 8,3 9,0 12,4 Энергия ресурслари 3,8 2,5 4,6 5,3 8,1 Хизматлар 8,5 10,4 4,4 4,4 5,3 Бош қ алар 17,8 12,9 11,0 9,2 11,520

ТЎЛОВ БАЛАНСИ Жорий операциялар ҳисоби Капитал ҳаракати ҳисоби

Мамлакат тўлов балансининг тахминий кўриниши (рақамлар шартли) Моддалар номи Кредит (+) ёки экспортдан тушумлар Дебет (-) ёки импорт учун ҳаражатлар Соф кредит ёки соф дебит Жорий оперициялар хисоби Товарлар +185 -260 -75 Ташки савдо балансининг колдиғи -75 Хизматлар +85 -97 -12 Инвестициялардан даромадлар (фоизлар ва диведентлар) +28 -20 +8 Трансферт куринишидаги пул ўтказмалари +10 -18 -8 Жорий операциялар бўйича баланснинг қолдиғи -87 Капитал ҳаракатнинг ҳисоби Инвестициялар ва бошқа ўрта ва узоқ муддатли капитал +150 -87 +63 Капитал ҳаракати балансининг қолдиғи +63 Жорий операциялар ва капитал ҳаракати бўйича баланснинг қолдиғи -24 Расмий заҳиралар (олтин, ХФВдаги заҳиралар) +24 +240C 01

Жорий операциялар ҳисобида маҳсулотлар ва хизматлар экспорти «плюс», импорт эса «минус» ишоралари билан белгиланади. Яъни, жорий операциялар ҳисобида ички маҳсулотлар экспорти кредит, аксинча мамлакатга маҳсулотлар олиб келиш - импорт эса дебет сифатида кўрсатилади. Чунки, маҳсулотлар экспорти хорижий валюта ишлаб топиб, мамлакат валюта захирасини бойитса, импорт эса мамлакатдан валюта чиқиб кетишига олиб келади. Бу эса ўз навбатида мамлакат валюта захирасини камайтиради. Жорий операцияларнинг асосий моддаси товарлар экспорти ва импорти ҳисобланади, уларнинг фарқи ташқи савдо балансининг қолдиғи деб юритилади. Жорий операцияларнинг кейинги моддаси – бу, хизматлар (транспорт, суғурта, сайёҳлик хизматлари ва бошқалар) экспорти ва импортидир. Инвестициялардан даромадлар, фоизлар ва дивидендлар бўйича тўловларни ўз ичига олади. Агар хорижга қўйилган миллий капитал учун чет тўловлари бўйича тушумлар мамлакат иқтисодиётига жалб этилган хорижий капитал учун тўланадиган тўловлар миқдоридан кўп бўлса, унда соф даромад мусбат бўлади. Трансферт кўринишида пул ўтказишлар шу мамлакатларнинг хорижда яшаётган фуқароларига тўланидаган нафақаларни, муҳожирларнинг хориждаги ўз қариндошларига пул ўтказмалари, турли кўринишдаги ҳукумат ёрдамларини ўз ичига олади. Жорий ҳисоблар бўйича барча операциялар йиғиндиси жорий операциялар балансини ташкил этади. Бизнинг мисолда у салбий (-87). Бу эса мамлакатда импорт операциялари натижасида хорижий валютага бўлган талаб унинг экспорт операциялари таъминлайдиган таклифдан ортиқ бўлишини англатади. Бошқача айтганда, ушбу ҳолда мамлакат тўлов баланси жорий операциялар бўйича камомадга эга.

Макроиқтисодий моделларда жорий операциялар баланси қолдиғи қуйидагича берилади: Х – М = Хn = Y-(С+I+G); бу ерда: Х - экспорт; М - импорт; Хn - соф экспорт; С + I + G -ЯИМнинг бир қисми (абсорбция) Жорий операциялар балансида камомад бўлган шароитда, мамлакатнинг экспортдан олган даромадлари импортга қилган харажатларидан кам бўлади ва уни ташқаридан қарз олиш ҳисобига ёки мавжуд активларнинг бир қисмини хорижий инвесторларга сотиш орқали қоплаши мумкин. Бу операциялар соф хорижий активларнинг камайишига олиб келади. Соф хорижий активлар (NFА) – бу, миллий резидентлар томонидан эгаллаб турилган хориж активлари ва хорижликлар эгалик қилган мамлакат активлари ўртасидаги фарқни билдиради. Жорий операциялар балансида тақчиллик бўлмаган шароитда эса мамлакат хорижий валюталарни сарф қилишга нисбатан кўпроқ олиб келади. Жорий операциялар ҳисоби баланси, одатда, тўлов балансининг маълумот берувчи қолдиғи деб қаралади. Чунки бу қолди билан бирга ички иқтисодий сиёсатни чекловчи ташқи иқтисодий омил ҳисобланиши билан бирга мамлакатнинг молиялаштиришга эҳтиёжини белгилайди. Жорий операциялар ҳисоби балансининг мусбат қолдиғи мамлакат бошқа давлатларга нисбатан нетто кредитор эканлигидан далолат беради, ва аксинча манфий қолдиғи ( яъни жорий операциялар ҳисоби балансининг тақчиллиги) мамлакат товарлар ва хизматларнинг нетто-импорти учун тўловларни амалга оширишга ва трансферт тўловларини молиялаштиришга мажбур бўлган соф қарздорга айланганлигини англатади. Амалда жорий тўлов балансининг мусбат қолдиғига эга мамлакат миллий жамғармаларнинг бир қисмини капитални ички жамғаришга йўналтириш ўрнига мамлакат ташқарисига инвестициялайди.

Инвестициялаш ва кредитлаш билан боғлиқ операциялар тўлов балансининг кейинги бўлимида, яъни, капиталлар ҳаракати ҳисобида акс эттирилади. Мамлакатда маълум бир вақтда моддий ва молиявий активларини сотиб олиш ва сотиш билан боғлиқ операцияларига капитал ҳаракати ҳисоби дейилади. Капитал ҳаракати ҳисоби балансида корхоналар, ер, уй-жойлар, қимматбаҳо қоғозлар, акциялар, хазина мажбуриятлари ва бошқа активларни олиш-сотиш билан боғлиқ капиталлар оқими акс эттирилади. Капитал харажатлари ҳисобида активлар бўйича барча халқаро операциялар кўрсатилади. Капитал харакати балнси =Активларни сотишдан тушадиган барча тушумлар – Хорижий активларни сотиб олишга килинган харажатлар. Хорижга активларни сотиш валюта захирасини кўпайтирса, сотиб олиш эса уни камайтиради. Шунинг учун капитал ҳаракати баланси барча операциялардан келадиган соф валюта тушумларини кўрсатади. Капитал ҳаракати ҳисобининг ижобий қолдиғи мамлакатда капитал кўпайишини билдирса, унинг салбий қолдиғи мамлакатда капитал камайишини билдиради. Баланснинг бу икки бўлими бир-бири билан тенглашиб боради. Тўлов баланси қолдиғи= Жорий операциялар + Капитал ҳаракати баланси Бироқ, амалда тўлов балансининг бу қисмида ҳам кўпинча камомад ёки ортиқчалик юзага келади. Расмий захираларнинг қисқариши (+) камомад миқдорини ифодалайди, расмий захираларнинг ўсиши (-) эса тўлов балансининг мусбат қолдиғи миқдорини кўрсатади. Натижада унинг барча уч бўлими суммаси «0»ни ташкил этиши лозим. Бу эса хорижий валюта таклифини ва унга мамлакатда бўлган талаб тенглигини билдиради.

Капитал ҳаракати ва молия баланси қолдиғи жорий операциялар баланси ҳолатининг ойнадаги акси ҳисобланади, чунки реал ресурслар оқимини кўрсатади. Шунингдек жорий операциялар баланси ҳолати қисман «Соф хатолар ва четда қолдиришлар» моддасига тўғри келади. Расмий ҳисоб китоблар баланси қолдиғи тўлов баланси умумий (якуний) қолдиғининг кенгроқ тарқалган номланиши бўлиб норезидентларнинг мамлакатга нисбатан ликвидли талабларнинг кўпайиши (камайиши) ёки хорижий ликвидли активлардаги мамлакат расмий заҳираларнинг кўпайишидан ( камайишидан) далолат беради. Бу қолдиқ «Заҳира активлари» моддасидан бошқа барча моддаларни қамраб олади. Тўлов балансининг таркибий қисмлари ўртасидаги боғлиқликлар Y=C+I+G+Xn Y-C-G = C+I+G+Xn-(C+G) Sn = I+Xn (I-S)+Xn=0 ( эгилувчан валюта курси режимида марказий банк аралашмаган шароитда), бу ерда: Sn – миллий жамғариш (I-S) – миқдори ички инвестицияларнинг ички жамғармалардан ортиқчалигини кўрсатади ва капитал ҳаракати ҳисоби қолдиғини билдиради.2F 15 52 52 68 39 3A 0D0C 3A 0B280C08

Асосий макроиқтисодий айниятга кўра жорий операциялар ва капитал ҳаракати ҳисоблари бир-бирига тенглашади: X-M = Xn=-(I-S)=S-I ички баланс Бу шуни билдирадики, тўлов балансининг жорий операциялар бўйча камомади капиталнинг соф оқиб келиши ҳисобига молиялаштирилади. Xn < 0  X-M < 0  X< M ; I-S >0  I >S  хориждан капитал киритилиши . Агарда инвестициялар (I) миллий жамғармалардан кўп бўлса (I > S), ортиқча инвестициялар хориждан олинадиган қарз ҳисобига молиялаштирилиши лозим. Бу қарзлар мамлакатга товар ва хизматларни экспорт қилишга нисбатан кўпроқ импорт қилинишини таминлайди (М>Х). Яъни, соф экспорт манфий қолдиққа (Хn<0) эга бўлади. Мамлакат халқаро жараёнга қарздор бўлиб қатнашади. Жорий операциялар мусбат қолдиққа эга бўлганда, ортиқча маблағлардан хорижга инвестиция қилишда ёки хориждан кўчмас мулк сотиб олишда фойдаланилади. Xn>0  X-M>0  X>M; I-S<0  I<S  хорижга капитал чиқарилиши

Тўлов баланси ҳолатига баҳо беришда савдо баланси қолдиғи, жорий операциялар баланси қолдиғи, капитал ҳаракати ва молия баланси қолдиғи ҳамда расмий ҳисоб китоблар баланси қолдиғи алоҳида таҳлил этилади. Савдо баланси қолдиғи ўзгаришига баҳо беришда бу ўзгаришлар қайси омиллар таъсирида рўй берганлиги эътиборга олинади. Масалан, манфий қолдиқ экспортнинг қисқариши ҳисобига рўй берган бўлса, бу ҳолат миллий иқтисодиётнинг рақобатбардошлилиги пасайганлигидан далолат бериши ва негатив ҳодиса деб қаралиши мумкин. Лекин бу ҳолат мамлакатга тўғридан-тўғри инвестициялар оқими кўпайиши ҳисобига импортнинг ўсиши натижасида рўй берган бўлса милий иқтисодиётнинг заифлашидан далолат деб қаралмайди. Тўлов баланси мувозанатини таъминлаш учун жорий ҳисоблар ва капитал ҳаракати қолдиқлари бир-бирини айнан қоплаши зарур бўлади. Марказий Банк валюта интервенциясини амалга ошириш чорасини кўрмаса, ва расмий валюта заҳиралари миқдорини ўзгартирмаса тўлов баланси ҳисобларини валюта курсининг эркин тебраниши ҳисобига ўзаро тартибга солиш амалга оширилади. Бундай шароитда капитал оқиб келиши сабабли миллий валютанинг қимматлашуви, капитал чиқиб кетиши сабабли эса унинг арзонлашуви рўй беради. Валюта курсининг эркин тебраниши тўлов балансининг жорий ва капитал ҳисобларини автоматик равишда мутаносиблаштириш механизми ҳисобланади. Эркин тебранувчи валюта курси тарафдорлари таъкидлашича, тўлов балансининг ортиқчалиги ёки тақчиллиги бундай вазиятларда тез орада барҳам топади. Валюта курсларининг эркин ҳаракати тўлов балансининг ортиқчалиги ёки камомадини йўқотади.. Эркин тебранувчи валюта курслари тўлов балансини тенглаштиришда катта имкониятларга эга бўлсада, камчиликликлардан холи эмас. Чунончи, бундай валюта биринчидан, савдонинг ноаниқлиги ва қисқаришига, иккинчидан, савдо шароитининг ёмонлашишига, учинчидан, беқарорликка ва бошқаларга олиб келади.

Ўтиш даври иқтисодиётида хорижий валютага спекулятив талаб ошиши Марказий Банкни қийин аҳволга солиб қўяди. Чунки расмий валюта захиралари бир вақтнинг ўзида ҳам тўлов баланси тақчиллигини ҳам ички спекулятив талабни қондириш учун етарли бўлмаслиги мумкин. Валюта алмашинув курсини тартибга солиш бу вазиятдан чиқишнинг ягона йўлидир. Қисқа истиқболда тўлов баланси қолдиғи жамғариш ва инвестициялар ҳажмларини белгиловчи омиллар (масалан бюджет солиқ сиёсати, фоиз ставкалари) таъсирида ўзгариши мумкин. Агар мамлакатда рағбатлантирувчи фискал сиёсат юргизилса бу ҳол миллий жамғармаларнинг пасайишига олиб келади. Бу ўз навбатида жорий операциялар ҳисоби бўйича тақчилликка, капитал ҳаракат ҳисоби бўйича мусбат қолдиққа олиб келади. Чекловчи фискал сиёсат миллий жамғармалар ҳажмларини оширади, бу ўз навбатида капитал ҳаракати ҳисоби бўйича тақчилликка, жорий операциялар ҳисоби бўйича мусбат қолдиққа олиб келади. Жаҳон фоиз ставкаларининг ошиши капитал ҳаракати ҳисоби бўйича тақчилликка, жорий операциялар ҳисоби бўйича мусбат қолдиққа эришишга олиб келади. Жаҳон фоиз ставкаларининг пасайиши эса акс натижаларга олиб келади.

19-МАВЗУ ВАЛЮТА КУРСИ Мавзу буйича кластер валюта Валюта курси Валюта курсини аниқлаш Қайд этилган валюта курсиВалюта бозорини тартибга солиш Эркин сузиб юрувчи валюта курси Жаҳон валюта тизими Миллий валюта Заҳиралардан фойдаланиш Қисман конвертирла на-диган валюта Конвертирланмайд иган валюта Реал валюта курси Пул-кредит сиёсати Валюта назорати Эркин конвертирлана диган валюта Заҳираларн иг мавжудлиги Тўлов балансининг тақчиллигиСавдо сиёсати Макроиқтисоди й тартибга солиш Харид қобилияти паритети Бюджет- солиқ сиёсати Ташқи баҳолар даражаси Ички баҳолар даражаси Мувозанатли валюта курси01

Халқаро валюта муносабатлари пулнинг халқаро тўлов жараёнига хизмат қилиши жараёнида вужудга келади. У ташқи савдо билан бирга пайдо бўлди ва ривожланишнинг ўзоқ йўлини босиб ўтди. Тарих давомида жаҳон пули ва халқаро ҳисоб-китоб шакллари ўзгарди. Бир вақтда валюта муносабатлари аҳамияти ўсди ва уларнинг нисбатан мустақил даражаси ошди. Товарлар, хизматлар, капиталлар ва ишчи кучи ҳаракати мамлакатдан мамлакатга кўчадиган пул массасалари оқими ёрдамида амалга ошади. Бу ҳаракатни тартибга солиш зарурлиги халқаро валюта тизими ва жаҳон валюта тизимларининг шаклланишига олиб келди. Валюта – кенг маънода мамлакат пул бирлигини (масалан, сўм, доллар, евро, фунт-стерлинг ва ҳоказо) англатади. Қисқа маънода валюта атамаси чет давлатларнинг пул белгиси маъносида қўлланилади. Ҳар бир миллий бозор хусусий миллий валюта тизимига эга. Миллий валюта тизими базасида жаҳон бозори ривожланиши натижасида таркиб топадиган ва давлатлараро келишувлар билан мустаҳкамланган халқаро валюта муносабатларини ташкил қилиш шакли бўлган жаҳон валюта тизими амал қилади. Мамлакатлар ўртасида товар ва хизматлар оқими кўпайгани сари пул воситаларини айирбошлаши ҳам тобора ошиб боради, ўзаро ҳисоб-китоблардаги номутаносиблик муаммолари юзага келади. Буларнинг барчаси жаҳон валюта тизимининг барпо этилишига объектив шарт- шароитлар яратади. Унинг мақсади - мамлакатлар ўртасидаги барча турдаги битимларни амалга оширишни тартибга солишдан ва шунингдек, бу ишларни тезлаштиришдан иборат. Шундай қилиб, жаҳон валюта тизими - бу, халқаро айирбошлашнинг барча шаклларига хизмат қилишга ва уларнинг самарали ривожланашини таъминлашга қаратилган мамлакатлар ўртасидаги валюта муносабатларининг йиғиндисидир.

Жаҳон валюта тизими Халқаро битимларда фойдаланиладиган тўлов ва кредит воситаларини (олтин, энг ривожланган мамлакатларнинг миллий валюталари, халқаро пул бирликлари) Валюта курсларини ўрнатиш ва сақлаб туриш механизмини Валюта бозорининг ишлаш тартибини Халқаро ҳисоб-китобларни амалга ошириш тартиб ва қоидаларини Валюта ёрдамида тартибга солиш ва назорат қилиш тизимини Валюта муносабатларини тартибга солиб турувчи ва жаҳон валюта тизимининг барқарор фаолиятини таъминловчи халқаро ташкилотлар тизими (Халқаро валюта фонди, Умумжаҳон банки, Европа тикланиш ва тараққиёт банки).

Ҳозирги замонда халқаро ҳисоб-китобларда ва кредитлашда асосан уч хил кўринишдаги пул воситалари ишлатилади: Олтин, ҳозирда ўзининг асосий тўлов ва ҳисоб-китоб воситаси хусусиятини йўқотган бўлсада, аммо кўпчилик валюта захираларининг сезиларли қисмини ташкил этади ва муҳим ташқи савдо операцияларига хизмат қилиш ва кредитлашни кафолатлаш учун ишлатилади Жаҳонда асосий ўрин тутувчи ривожланган мамлакат-ларнинг милиий валюталари (АҚШ доллари, ЕВРО, Инглиз фунт-стерленги, Япония иенаси ва бошқалар) Халқаро пул бирликлари

Xалқаро валюта ёки xалқаро тўлов-ҳисоб ва кредитлаш воситаларига жавоб бериши керак бўлган талаб уларнинг конвертирлашуви ҳисобланади. Валюта конвертирлашуви деганда уни бошқа хорижий валюталарга алмашиш қобилияти тушинилади. Ҳозирги пайтда улар эркин конвертирланадиган, қисман конвертирланадиган ва конвертирланмайдиган валюталарга ажратилади. Эркин конвертирланадиган валюта – бу, амалдаги курс бўйича ҳар қандай бошқа хорижий валюта эркин ва чекланмаган миқдорда айирбошланадиган валютадир. Бунга мисол қилиб АҚШ, Европа ҳамжамиятига аъзо мамлакатлар, Япониялар валюталарини киритиш мумкин. Қисман конвертирланадиган валюта – бу, фақат баъзи хорижий валюталарга алмаштириладиган ва xалқаро тўлов оборотини қисман қамраб оладиган миллий валютадир. Конвертирланмайдиган валюта – бу, фақатгина ички тўловларга хизмат қиладиган ва хорижий валютага айирбошланмайдиган миллий валютадир. Конвертирлашни ички ва ташқи конвертирлашга ҳам ажратиш мумкин. Ички конвертирлаш резидентларининг мамлакат ичкарисида хорижий валютани сотиб олиши, уни сақлаб туриши ва у билан айрим операцияларни олиб боришини имкониятини акс эттиради. Ташқи конвертирлашда хорижда тўловларни амалга оширишга ва молиявий активларни ушлаб туришга рухсат этилади. Валюталарни конвертирлаш кўпгина мамлакатлар олиб бораётган иқтисодий сиёсатларнинг муҳим мақсади ҳисобланади.

Валюта бозорини тартибга солиш усуллари Захиралардан фойдаланиш . Валюта курсини мустаҳкамлашнинг кўпроқ қўлланиладиган усули - расмий захиралар билан бозорда манипуляция қилиш ҳисобланади. Ўз-ўзидан аниқки, валюта захиралари алоҳида мамлакатлар ихтиёридаги чет мамлакатлар валюталарининг захирасидир (Масалан, АҚШ доллари, ЕВРО ва ҳ.к.). Савдо сиёсати. Валюта бозорига таъсир кўрсатишнинг бошқа тадбирларига савдо ва молиявий оқимлар устидан тўғридан-тўғри назорат қилишни киритиш мумкин. Масалан, АҚШ долларининг етишмаслиги шароитида валюта курсини тегишли даражада импортни чеклаш ҳисобига ушлаб туриш мумкин. Бошқа томондан мамлакат ҳукумати экспорт учун миллий ишлаб чиқарувчиларга субсидия бериб, шу орқали хорижий валюта таклифини кўпайтириши мумкин. Валюта назорати . Бошқа муқобил вариант валюта назорати ҳисобланади. Валюта назорати шароитида ҳукумат миллий экспортёрлар олган барча тегишли чет эл валюталарини давлатга сотиш талаби билан уларнинг етишмаслиги муаммосини ҳал қилиши мумкин. Кейин, ҳукумат ўз навбатида чет эл валютасининг бу захирасини турли миллий импортёрлар ўртасида тақсимлайди. Шу йўл билан ҳукумат миллий импортни, миллий экспорт ҳисобидан олинган чет эл валютаси миқдорига чеклайди. Ички макроиқтисодий тартибга солиш . Валюта курси барқарорлигини ушлаб туришнинг охирги воситаси ички солиқ ёки пул сиёсатидан шундай фойдаланиш ҳисобланадики, бунда тегишли чет эл валютасининг етишмаслиги бартараф қилинади. Масалан, чекловчи солиқ ва пул кредит сиёсати тадбирлари мамлакат миллий даромадини бошқа бир давлат миллий даромадига нисбатан пасайтиради.81

Валюта курси – бу, бир мамлакат пул бирлигининг бошқа мамлакатлар пул бирлигида ифодаланган баҳосидир. Валюта курсини ўрнатиш котировкалаш деб аталади. У тўғри ва тескари котировкалашга ажратилади. Агар хорижий валюта бирлигининг баҳоси миллий валютада кўрсатилса, бунга тўғри котировкалаш деб аталади. Масалан, 1 АҚШ доллари 1632 сўмга, 1 Россия рубли 52,36 сўмга тенг ва ҳоказо. Тескари котировкалашда миллий валютанинг бир бирлигига тўғри келадиган хорижий валютанинг миқдори ўрнатилади. Масалан, 1 ўзбек сўми 0,000613 АҚШ долларига тўғри келади. Валюта курсларини қабул қилишнинг бир-биридан фарқ қилувчи икки варианти мавжуд.Талаб ва таклифга асосан аниқланадиган эгилувчан ёки эркин сўзиб юрувчи валюта курси тизими. Давлат аралашуви асосида аниқланадиган қатъий белгиланган валюта курси тизими.

Эркин сузиб юрувчи валюта курслари талаб ва таклиф асосида аниқланади. Масалан, бир ўзбек сўмининг АҚШ долларига алмашишини қараб чиқамиз. Миллий валюта курсининг пасайиши натижасида долларга талаб камаяди ва таклиф эса ошади (32-чизма). 32-чизма. Хорижий валюта бозори Долларга бўлган талабнинг камайиши D тўғри чизиғида берилган. Бу шуни кўрсатадики, агарда доллар ўзбекистонликлар учун арзон бўлса, америка товарлари ҳам улар учун арзон бўлади ва бу, ўз навбатида, уларнинг америка товарларига бўлган талабини оширади.

Валюта курсларининг ўзгаришига: Истеъмолчилар дидининг бошқа мамлакат буюмларига нисбатан ўзгариши. Баҳодаги нисбий ўзгаришлар. Спекуляция. Нисбий реал фоиз ставкалари. Турли мамлакатларда даромадлардаги нисбий ўзгаришлар.Таъсир этувчи омиллар Валюта курси Номинал валюта курси Реал валюта курси Валюталарнинг алмашинув курси дейилади. Реал валюта курси икки мамлакатда ишлаб чиқарилган товарларнинг нисбий баҳосидир34 26

Реал валюта курси бир мамлакат товарлари бошқа мамлакат товарларига алмашиши мумкин бўлган нисбатни кўрсатади, шу туфайли у савдо шароити ҳам деб юритилади. Номинал ва реал валюта курслари ўртасидаги нисбат қуйидаги кўринишга эга . бу ерда : Еr – реал валюта курси; Еn - номинал валюта курси ; Рd – миллий валютада кўрсатилган ички баҳолар даражаси (индекси); Рt – хорижий валютада кўрсатилган чет элдаги баҳолар даражаси (индекси). Ҳар иккала мамлакатдаги баҳолар даражаси (индекси) бир хил базис йилга нисбатан берилган. Реал валюта курсининг кўтарилиши (пасайиши) бу мамлакат товарлари рақобатбардошлигининг пасайганлиги (ошганлиги) тўғрисида гувоҳлик беради. Харид қобиляти паритети концепцияси нархларнинг тенглашуви назариясига асосланади. Яъни, бир хил товар турли жойларда ҳар хил нархларда сотилиши ўзоқ давом этмайди Агарда, АҚШ долларига мамлакат ичида чет мамлакатларга нисбатан кўпроқ маҳсулот сотиб олиш мумкин бўлса, у ҳолда мамлакат ичкарисида сотиб олинган маҳсулотни четга сотиш орқали фойда олиш мумкин. Оқибатда фойда олиш мақсадида хорижга товар олиб чиқиш кўпаяди ва баҳолар тенлашишига сабаб бўлади. Харид қобилияти паритети концепциясига кўра валюта курси доимо турли мамлакатларда баҳолар даражасининг ўзгариши натижасида келиб чиқадиган фарқни қоплаш учун зарур бўлган даражада ўзгаради. Яъни: бу ерда: r — хорижий валютанинг миллий валютадаги баҳоси; Pd — ички баҳолар даражаси; Pt — чет элдаги баҳолар даражаси.Pt Pd En Er   Pt Pd r 

Давлат харажатларининг ошиши (ёки солиқларнинг камайиши) миллий жамғармаларни камайтиради ва (S-I) эгри чизиқ чапга сурилади (34-чизма). Бу силжишлар хорижий инвестициялар учун миллий валюта таклифининг камайишини кўрсатади. Валюта таклифининг қисқариши унинг реал алмаштириш курсини оширади. Натижада, миллий маҳсулотлар хорижликларникига нисбатан қимматлашади. Бу эса, ўз навбатида, экспортнинг қисқаришига ва импортнинг ошишига олиб келади. Оқибатда жорий операциялар ҳисобида тақчиллик пайдо бўлади.Агарда, солиқларнинг камайиши инвестицияларнинг ошишига олиб келса, миллий жамғармалар ҳажми ўзгармаса ҳам (S-I) эгри чизиғи яна чапга силжийди. 43 20 17

Чет мамлакатлардаги рағбатлантирувчи бюджет-солиқ сиёсати бу мамлакатлардаги жамғармалар даражасини камайишига олиб келади. Бу эса халқаро фоиз ставкасини оширади ва кичик очиқ иқтисодиётдаги инвестициялар даражасини камайтиради. Бундай вазиятларда хорижга сармоя қўйиш учун таклиф қилинаётган миллий валюта кўпаяди ва (S-I) эгри чизиғи ўнгга сурилади (35-чизма). Натижада мувозанатли реал алмаштириш курси пасаяди, миллий маҳсулотлар арзонлашади ва соф экспорт кўпаяди. Импортга тариф ёки квоталар жорий қилиш сиёсати соф экспортнинг ошишига олиб келади ва бу ҳол графикда Xn (E)1 эгри чизиғини Xn (E)2 ҳолатига силжиши сифатида намоён бўлади (36-чизма). Натижада мувозанатли реал валюта курси ошади, миллий маҳсулотлар қимматлашади ва соф экспорт камаяди.831B 17 07 34 110A 0B 01 3186 85

20-МАВЗУ ОЧИҚ ИҚТИСОДИЁТДА МАКРОИҚТИСОДИЙ СИЁСАТОч и қ Оч и қ и қ ти с о ди ёт и қ ти с о ди ё т -- мамлакатмамлакат ишлабишлаб чиқараётганчиқараётган товарларитоварлари вава хизматларинингхизматларининг маълуммаълум бирбир қисминиқисмини экспортэкспорт вава импортимпорт қилишиниқилишини ;; -- мамлакатмамлакат жаҳонжаҳон молиямолия бозорларидабозорларида кредиткредит олишиолиши вава кредиткредит беришиниберишини англатадианглатади .. КичикКичик очиқочиқ иқтисодиётиқтисодиёт --каттакатта бўлмаганбўлмаган мамлакатмамлакат иқтисодиётидириқтисодиётидир . . КичикКичик очиқочиқ иқтисодиётиқтисодиёт моделимодели капиталкапитал ҳаракатиҳаракати счётисчёти вава жорийжорий операциялароперациялар счётинисчётини ўзўз ичигаичига оладиолади . . КаттаКатта очиқочиқ иқтисодиётиқтисодиёт --кўламикўлами йириклигийириклиги сабаблисабабли фоизфоиз ставкасиставкаси мамлакатнингмамлакатнинг ичидаичида рўйрўй бераётганбераётган жараёнларнингжараёнларнинг жиддийжиддий таъсиридатаъсирида шаклланадиганшаклланадиган иқтисодиётдириқтисодиётдир ..

ИчкиИчки мувозанатмувозанат -- инфляцияинфляция жараёнларижараёнлари мавжудмавжуд бўлмаганбўлмаган ( ( ёкиёки унингунинг барқарорбарқарор пастпаст даражасидагидаражасидаги ) ) тўлиқтўлиқ бандликбандлик шароитидашароитида талабталаб вава таклифнингтаклифнинг баланслашганлигидирбаланслашганлигидир .. ҚисқаҚисқа муддатлимуддатли даврдадаврда ичкиички мувозанатмувозанат муаммосимуаммоси , , биринчибиринчи навбатданавбатда , , бюджетбюджет --солиқсолиқ вава пулпул --кредиткредит сиёсатисиёсати воситасидавоситасида ялпиялпи талабниталабни тартибгатартибга солишсолиш орқалиорқали таъминланадитаъминланади .. ТашқиТашқи мувозанатмувозанат қайдқайд қилинганқилинган , , ёкиёки сузибсузиб юрувчиюрувчи валютавалюта курсикурси шароитидашароитида тўловтўлов балансинингбалансининг нолганолга тенгтенг қолдиғиниқолдиғини таъминлабтаъминлаб турилишнитурилишни англатадианглатади . . АлоҳидаАлоҳида ҳолатлардаҳолатларда бубу муаммомуаммо иккиикки ўзароўзаро мустақилмустақил қисмгақисмга бўлинадибўлинади :: аа ) ) жорийжорий операциялароперациялар балансинингбалансининг белгиланганбелгиланган ҳолатиниҳолатини таъминлабтаъминлаб туриштуриш ;; бб ) ) валютавалюта заҳираларинингзаҳираларининг аниқаниқ белгиланганбелгиланган миқдоринимиқдорини сақлабсақлаб туриштуриш .. ТашқиТашқи вава ичкиички мувозанатнимувозанатни таъминлабтаъминлаб туриштуриш усуллариусуллари бирбир хилхил : : бюджетбюджет --солиқсолиқ вава пулпул --кредиткредит сиёсатисиёсати . . АйримАйрим ҳоллардаҳолларда мустақилмустақил усулусул сифатидасифатида алмашинувалмашинув курсикурси сиёсатисиёсати ҳамҳам ажратибажратиб кўрсатиладикўрсатилади ..

Т а ш қ и Т а ш қ и м уво з а н а тгам уво з а н а тга э ри ши шэ ри ши ш м е х а н и з м им е х а н и з м и

И ч киИ ч ки м уво з а н а тгам уво з а н а тга э ри ши шэ ри ши ш м ех а н и з м им е х а н и з м и

МанделлМанделл -- ФлемингФлеминг моделимодели БуБу моделгамоделга кўракўра иқтисодиётнингиқтисодиётнинг амаламал қилишиқилиши валюталарнингвалюталарнинг алмашинувалмашинув курсикурси тизимигатизимига боғлиқбоғлиқ .. МанделлМанделл -- ФлемингФлеминг моделимодели учтаучта тенгламанитенгламани ўзўз ичигаичига оладиолади :: Y+C(YY+C(Y -- T)+I(r)+G+Xn(eT)+I(r)+G+Xn(e ), IS;), IS; M/P=M/P= L(r,Y),LML(r,Y),LM ;; r = r*r = r*

МанделлМанделл -- ФлемингнингФлемингнинг YY -- rr моделимодели

МанделлМанделл -- ФлемингнингФлемингнинг YY -- ee моделимодели

Қ а й д Қ а й д э ти л га нэ ти л га н ва л ю тава л ю та курс икурс и ша ро и ти даша ро и ти да пулпул -- кре ди ткре ди т вава ф и с ка лф и с ка л с и ё с а тс и ё с а т ҚайдҚайд қилинганқилинган валютавалюта курсикурси шараоитидашараоитида монетармонетар сиёсатсиёсат кўпроқкўпроқ ичкиички балансбаланс муаммосимуаммоси биланбилан алоқадоралоқадор бўладибўлади .. ПулПул таклифитаклифи ҳамҳам ичкиички , , ҳамҳам ташқиташқи омилларгаомилларга боғлиқбоғлиқ .. ТашқиТашқи баланснибалансни тиклаштиклаш , , ўзўз навбатиданавбатида валютавалюта курсиникурсини сақлабсақлаб туриштуриш заруриятизарурияти хорижийхорижий активларниактивларни сотишсотиш вава сотибсотиб олишниолишни талабталаб қиладиқилади . . БуБу эсаэса валютавалюта резервларинингрезервларининг кўпайишикўпайиши ёкиёки камакама йишинийишини келтирибкелтириб чиқарадичиқаради . . ЛекинЛекин , , резервларнирезервларни сотишсотиш баробаридабаробарида МарказийМарказий БанкБанк муомаладагимуомаладаги пулнингпулнинг бирбир қисминиқисмини чиқарибчиқариб оладиолади . . РезервларниРезервларни сотибсотиб олишолиш биланбилан эсаэса пулпул таклифитаклифи ҳажминиҳажмини кўпайтирадикўпайтиради ..

ТўловТўлов балансинингбалансининг барқарорбарқарор ижобийижобий қолдиғиқолдиғи шароитидашароитида резервларрезервлар ҳажмиҳажми шунчаликшунчалик кўпкўп бўлишибўлиши мумкинкимумкинки , , ичкиички кредиткредит нолганолга тенгтенг бўлиббўлиб қоладиқолади . . БуБу эсаэса амалдаамалда мумкинмумкин бўлмаганбўлмаган ҳолатдирҳолатдир ( ( банкларбанклар ичкиички кредитларникредитларни камайтирмаслигикамайтирмаслиги , , балкибалки нобанкнобанк секторидансекторидан пулпул қарзқарз олишиолиши зарурзарур бўладибўлади ).). ДемакДемак , , ҳаттокиҳаттоки стериллашстериллаш ҳамҳам пулпул масссасинимасссасини тўловтўлов балансибаланси таъсиридантаъсиридан ҳимояҳимоя қилақила олмайдиолмайди . . БуБу эсаэса пулпул --кредиткредит сиёсатинингсиёсатининг ичкиички балансгабалансга таъсиринитаъсирини кескинкескин чеклабчеклаб қўядиқўяди .. ҚайдҚайд қилинганқилинган валютавалюта курсикурси шароитидашароитида бюджетбюджет --солиқсолиқ сиёсатисиёсати пулпул --кредиткредит сиёсатидансиёсатидан фарлифарли равишдаравишда даромаддаромад даражасигадаражасига , , ўзўз навбатиданавбатида ичкиички мувозанатгамувозанатга муваффақиятлимуваффақиятли таъсиртаъсир кўрсатакўрсата олдадиолдади . . ТасирТасир даражасидаражаси капиталнингкапиталнинг мобиллигимобиллиги ўсишиўсиши биланбилан ортибортиб борадиборади ..

Э ркинЭ ркин с уз ибс уз иб юрувчиюрувчи валютавалюта курс икурс и шароитидашароитида макрои қ тис одий макрои қ тис одий с иёс атс иёс ат СузибСузиб юрувчиюрувчи валютавалюта курсикурси шароитидагишароитидаги бюджетбюджет -- солиқсолиқ вава пулпул --кредиткредит сиёсатисиёсати қайдқайд қилинганқилинган валютавалюта курсикурси шароитидагигашароитидагига нисбатаннисбатан мутлақомутлақо бошқачабошқача натижаларнатижалар берадиберади .. БюджетБюджет --солиқсолиқ сиёсатисиёсати савдосавдо , , демакдемак , , тўловтўлов балансибаланси учунучун пулпул --кредиткредит сиёсатигасиёсатига нисбатаннисбатан каттакатта аҳамиятаҳамият касбкасб этадиэтади . . АйнанАйнан бюджетбюджет --солиқсолиқ сиёсатидансиёсатидан ташқиташқи балансгабалансга эришэриш учунучун фойдаланишфойдаланиш мақсадгамақсадга мувофиқмувофиқ бўладибўлади .. ИчкиИчки баланснибалансни таъминлашдатаъминлашда эсаэса пулпул --кредиткредит сиёсатидансиёсатидан фойдаланишфойдаланиш биринчибиринчи плангапланга чиқадичиқади ..

ПулПул -- кредиткредит сиёсатисиёсати ичкиички даромадларгадаромадларга бевоситабевосита (( пулпул таклифинингтаклифининг ўсишиўсиши орқалиорқали ) ) вава билвоситабилвосита (( алмашинувалмашинув курсинингкурсининг пасайишипасайиши ҳамдаҳамда экспортнингэкспортнинг ўсишиўсиши орқалиорқали ) ) таъсиртаъсир кўрсатадикўрсатади .. КапиталнингКапиталнинг оқибоқиб кетишигакетишига вава ўзўз навбатиданавбатида миллиймиллий валютанингвалютанинг қадрсизланишиқадрсизланиши даражасигадаражасига таъсиртаъсир кўрсатганикўрсатгани учунучун ҳамҳам капиталнингкапиталнинг мобиллигимобиллиги муҳиммуҳим аҳамиятгааҳамиятга эгадирэгадир ..

КапиталнингКапиталнинг чиқибчиқиб кетишикетиши вава валютанингвалютанинг қадрсизланишиқадрсизланиши шароитидашароитида мамлакатмамлакат маҳсулотларигамаҳсулотларига талабнингталабнинг ўсишиўсиши унингунинг экспортигаэкспортига талабнингталабнинг ошишиошиши ҳисобигаҳисобига рўйрўй берадиберади . . ШуШу сабаблисабабли пулпул сиёсатинингсиёсатининг ичкиички балансгабалансга ижобийижобий таъсиритаъсири ўзигаўзига хосхос хусусиятгахусусиятга эгаэга .. КапиталнингКапиталнинг пастпаст мобилигимобилиги шароитидашароитида бюджетбюджет экспанциясиэкспанцияси даромаддаромад орқалиорқали кўпроқкўпроқ таъсиртаъсир кўрсатадикўрсатади . . КапиталнингКапиталнинг унчаунча кўпкўп бўлмаганбўлмаган миқдордамиқдорда оқибоқиб келишикелиши савдосавдо балансинингбалансининг тақчиллигинитақчиллигини қоплайқоплай олмайдиолмайди вава оқибатдаоқибатда валютавалюта курсикурси пасаядипасаяди .. МиллийМиллий валютанингвалютанинг арзонлашишиарзонлашиши экспортнингэкспортнинг ўсишиўсиши учунучун қулайқулай шароитшароит яратадияратади вава тўловтўлов балансинингбалансининг тақчиллигинитақчиллигини бартарафбартараф қилишқилиш имкониниимконини берадиберади . . ЭкспортнингЭкспортнинг ортишиортиши , , шунингдекшунингдек , , бюджетбюджет экспанциясинингэкспанциясининг ичкиички ишлабишлаб чиқаришгачиқаришга ижобийижобий таъсиринитаъсирини тўлдирадитўлдиради .. СузибСузиб юрувчиюрувчи валютавалюта курсикурси шароитидашароитида ичкиички ишлабишлаб чиқаришчиқариш ҳажмигаҳажмига , , шубҳасизшубҳасиз , , капиталнингкапиталнинг мобиллигимобиллиги қандайқандай бўлишиданбўлишидан қатъийқатъий назарназар пулпул --кредиткредит сиёсатисиёсати ижобийижобий таъсиртаъсир кўрсатадикўрсатади . .

Похожие

Менежмент фанининг предмети, объекти ва методи

Халқаро туризм” фанининг предмети ва мазмуни

Халқаро иқтисодий муносабатлар фанининг предмети ва методи

Иқтисодиёт назарияси фанининг предмети ва билиш усуллари

«Давлатни бож тариф сиёсати” фанининг предмети ва мазмуни