Hududiy mehnat taqsimoti va hududiy ishlab chiqarish majmualari - Экономика - Презентации

Hududiy mehnat taqsimoti va hududiy ishlab chiqarish majmualari

Загружено в:

13.02.2024

Скачано:

0

Размер:

818 KB

Hududiy mehnat taqsimoti va hududiy ishlab chiqarish majmualari

 1. Hududiy, geografik, akvatorial mehnat taqsimoti, ularning o‘xshashliklari va farqlari, mohiyati va maqsadi  2. Hududiy mehnat taqsimotining asosiy omillari va darajalari  3. Iqtisodiy rayonlashtirish, rayonlararo va xalqaro iqtisodiy integratsiya Reja:

 Hududiy mehnat taqsimoti yoki ishlab chiqarishni hudud bo`ylab joylashtirish o`z mohiyatiga ko`ra iqtisodiy geografik jarayon hisoblanadi, chunki iqtisod hudud doirasida taqsimlanadi. Buning natijasida ishlab chiqarish kuchlarining hududiy tarkibi yoki tizimi (sistemasi), iqtisodiy rayonlar to`ri vujudga keladi. Ularning o`zaro hududiy munosabati va joylanish holati, xo`jalikning hududiy tarkibi iqtisodiy geografik vaziyatni ifodalaydi.  Hududiy mehnat taqsimoti ijtimoiy mehnat taqsimotining bir tomonidir. Ammo u ijtimoiy mehnat taqsimotidan biroz keyinroq vujudga kelgan. Sababi, avvallari kishilar tabiatda mavjud imkoniyatlardan foydalanganlar, o`zlarining u yoki bu joyda ma'lum mahsulotni yetishtirishlari esa tarixan kechroq paydo bo`lgan.

 Demak, hududiy mehnat taqsimoti (HMT), soddaroq qilib aytganda, turli joylarning-mamlakat yoki rayonlarning turli mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashuvidir. Natijada, ana shu joylarning iqtisodiy "basharasi" shakllanadi va ularning kattaroq hududiy tizimdagi o`rni o`z aksini topadi.  Agar kengroq qilib ta'riflamoqchi bo`lsak, HMT- bu ishlab chiqarish tarmoqlarini hududning tabiiy sharoiti va boyliklari, aholi va mehnat resurslari kabi omillariga qarab joylashtirishdir. Bundan kelib chiqadiki, HMT-ga turli omillar ta'sir ko`rsatadi. Ular:  " Tabiiy sharoit va qazilma boyliklar;  " Aholi va mehnat resurslari;  " Transport;  " Ijtimoiy infrastruktura;  " Ekologik vaziyat;  " Iqtisodiy geografik o`rin;  " Bozor munosabatlari. 

 HMT-ning rivojlanishida transportning roli katta. Chunki transport mahsulot ishlab chiqarilgan joy bilan uni iste'mol qiladigan rayon o`rtasidagi aloqadorlikni bajaradi, transport harakati esa mahsulotning iste'mol rayonidagi tannarxiga kiradi.  HMT-da bir necha bosqich yoki daraja mavjud. Hozirgi sharoitda ular quyidagilar:  - Xalqaro mahnat taqsimoti;  - Davlatlararo mehnat taqsimoti;  - Mamlakat ichidagi mehnat taqsimoti;  - Yirik iqtisodiy rayonlar doirasidagi mehnat taqsimoti;  - Ma'muriy-iqtisodiy rayonlar (viloyatlar) ichidagi mehnat taqsimoti

 Xalqaro mehnat taqsimotining ilmiy asoslarini ingliz iqtisodchilari Adam Smit va David Rikardolar yaratgan. Ular qiyosiy afzallik yoki qulaylik g`oyasini ishlab chiqishgan. Ushbu g`oyaga u yoki bu mahsulotni ma'lum bir vaqt davomida qayerda ko`proq va arzonroq ishlab chiqarilishi nazarda tutiladi. Mohiyatan shunga o`xshash "omillar" g`oyasini shved olimlari Xeksher va Olinlar oldinga surishgan. Bunda muayyan bir mahsulotni ishlab chiqarishda qaysi omilning qulay yoki arzonligi e'tiborga olinadi. Masalan, respublikamizning qator hududlarida qishloq xo`jaligi hamda yengil va oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda agroiqlimiy sharoit va mehnat resursi omillari juda qulay. Shu bois bunday hududlar aynan qishloq xo`jaligi va xalq iste'mol mollarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan.

 Xuddi shunday vaziyat respublikamiz ichida yanada yaqqolroq ko`rinadi. Binobarin, milliy iqtisodiyotning biryoqlama, paxta yakka hokimligiga yo`naltirilgan tizimining o`rniga turli tarmoqlarga ixtisoslashgan xo`jalik tarkibini vujudga keltirish zarur. Sobiq Ittifoqdan meros qolgan hududning tor ixtisoslashuvi ayrim viloyatlarda, masalan, Sirdaryo, Jizzax, Namangan, Surxondaryo, Xorazmda tamomila o`zgartirilganicha yo`q. Shu bois, mamlakatimizda ichki-mintaqalar, viloyatlar va hatto ma'muriy qishloq tumanlari doirasida mehnat taqsimotini chuqurlashtirish lozim.  HMT ixtisoslashuvga, bir joyning ikkinchi joydan xo`jalik yo`nalishi bo`yicha farq qilishiga, hududiy rang-baranglikka olib keladi. Bu esa iqtisodiy rayonlarning shakllanishiga asos bo`lib xizmat qiladi. Demak, hududiy mehnat taqsimoti ixtisoslashuv iqtisodiy rayonlar o`rtasida zanjirsimon aloqadorlik mavjud.

 Rayon tushunchasining murakkabligi shundaki, u tashqaridan qaraganda oddiy ko`rinsada, ichki tuzilishi bo`yicha rang-barang, murakkab hududiy tizimdir. Masalan, Farg`na iqtisodiy rayonini olaylik; ushbu rayon (mintaqa) respublika mehnat taqsimotida avtomobilsozlik, oziq-ovqat sanoati, paxta va pilla, meva yetishtirishga ixtisoslashgan. Ammo mazkur tarmoqlar vodiyning barcha qismlariga ham mos emas, qolaversa, bulardan tashqarii mahalliy ahamiyatga ega bo`lgan iqtisodiyot tarmoqlari ham mavjud.  Mazkur tushunchaning yana bir mushkullik tomoni-uning hududiy ko`lami bo`yicha ko`p bosqichli, ko`p "qavatli" ekanligidir. Chunonchi, Janubi-sharqiy Osiyo, Yevropa, Sibir, Farg`ona vodiysi, Toshkent viloyati, Bekobod tumani, uning "Oybek" jamoa xo`jaligi ham rayondir. Demak, rayon ichida rayon, uning tarkibida yana "rayoncha" xuddi "matryoshka" o`yinchog`idek. Ehtimol, geografiya fanining muhim bir xususiyati aynan ana shunday turli masshtabda fikrlay olish qobiliyatiga ega bo`lishidadir.

 Uchinchi qiyinchilik ilmiy adabiyotlarda rayonga o`xshash tushunchalarning mavjudligida bo`lsa kerak. Jumladan, ingliz tilidagi region, nemis tilidagi landshaft, fransuzcha peyzaj, o`zbek tilida mintaqa, tuman, nohiya kabilar ham umuman olganda, hududning bir qismini bildiradi. Bu atamalarning barchasi ishlatishga haqli, biroq ularning o`z o`rnida qo`llanilishi ma'qul. Masalan, region kattaroq hududni (xususan xalqaro iqtisodiy munosabatlar va siyosiy geografiyada) landshaft-tabiiy geografik muhitni, peyzaj-qaysi birj oy manzarasini tavsiflashda qo`l keladi.  Yana boshqa bir chalkashlik bor: baynalmilal mazmunga ega bo`lgan "rayon" tushunchasi haqiqiy geografik borliq va shu bilan birga ma'muriy hududlarga ham tegishli. Uning ustiga, ushbu so`zni barcha holatlarda mahalliylashtirish-nohiya va tumanga o`girish maqsadga muvofiq emas. Shu nuqtai nazardan oddiy tabiiy geografik rayonlarni (tog`, cho`l voha va h.k.) tuman, iqtsiodyi rayonlarni-iqtisodiy nohiya shaklida aytish mutlaqo noto`g`ri.

 Hozirgi davrning eng muhim muammolaridan biri- respublika ichida hududiy mehnat taqsimotini rivojlantirish, iqtisodiy rayonlar va viloyatlar xo`jalik tizimini shakllantirishdan iboratdir. Bu o`rinda barcha hududlarning faqat yoki asosan paxtachilikka ixtisoslashuvi aslo shart emas; u bilan birga xo`jalikning yana boshqa sohalarini ham rivojlantirish zarur. Masalan, Farg`ona iqtisodiy rayonida (paxtachilikdan tashqari) pillachilik, bog`dorchilik, to`qimchilik va mashinasozlik (avtomobilsozlik), Qashqadaryoda-neft va gaz sanoati, Qoraqalpog`istonda -kimyo sanoatining rivojlanishi va h.k. Ana shundagina mintaqalar mamlakat tashqarisidagi bozorlarga chiqish imkoniyatiga ega bo`ladilar. Bu esa ochiq, erkin iqtisodiyot, bozor munosabatlariga mos keladi, iqtisodiyotni yanada liberallashtirishga sharoit yaratadi.

 Xalqaro mehnat taqsimotining yanada chuqurlashuvi va intensivlashuvi natijasida dunyoning turli qismlarida mamlakatlarning yirik hududiy -iqtisodiy birikmalari vujudga kelmoqda. Chunonchi, 1957-yilda shakllangan Yevropa Hamjamiyati yoki Umumiy bozor -hozirgi Yevropa Ittifoqi 25 mamlakatni o`z doirasiga oldi va ular orasida mehnat taqsimoti rivojlanmoqda. Xuddi shunga o`xshash Osiyo-Tinch okeani regioni, Shimoliy Amerikada ham yirik mamlakatlararo iqtisodiy tizim (NAFTA) paydo bo`lgan. Ehtimol, kelajakda ular MDH hududida, jumladan, O`rta Osiyo va Qozog`iston mintaqasida ham shakllanishi mumkin. Buning oqibatida xalqaro mehnat taqsimotining asosiy sub'yekti sifatida alohida mamlakatlar emas, balki ko`proq mamlakatlararo iqtisodiy uyushmalar katta ahamiyatga ega bo`ladi.

 1. Hududiy mehnat taqsimoti nima?  2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida hududiy mehnat taqsimoti qanday amalga oshiriladi?  3. Hududiy mehnat taqsimotining iqtisodiy rayonlashtirish bilan qanday aloqasi mavjud?  4. A.Smit va D.Rikardolar nazariyasining mohiyati nimadan iborat?  5. O`zingiz yashayotgan viloyatning respublika mehnat taqsimotidagi o`rnini ta'riflab bering.  Blits so`rov

Похожие

Hududiy strategiyaning roli

Oʻzbekistonning maʼmuriy-hududiy va davlat tuzilishi 2

Ishlab chiqarish harajatlari

Ishlab chiqarish menejmenti

Kam ishlab chiqarish