Юридик терминларни тартибга солиш ва унификация қилиш масаласи - Юриспруденция - Презентации

Юридик терминларни тартибга солиш ва унификация қилиш масаласи

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1036 KB

ТА ҚДИМОТ ДАРСИ Юридик терминларни тартибга солиш ва унификация қилиш масаласи ЮРИДИК ТЕРМИНЛАР ЛУҒАТИ www.arxiv.uz

Режа: 1. Юридик терминлар ни тартибга солиш муаммоси. 2 . Юридик терминларнин тизимининг ички имкониятлар хисобига бойиши 3 . Юридик терминларнинг морфологик усул билан ясалиши 4 . Юридик терминларнинг синтактик усул билан ясалиши www.arxiv.uz

1. Юридик терминлар олдига куйиладиган талаблар Илм-фан, техника, қишлоқ хўжалиги ва санъатга оид тушунчаларнинг аниқ номини билдирувчи бир маъноли сўз ва бирикмалар терминлар дейилади. Сўз кўп маънога, яъни қўшимча маъноларга эга бўлади, лекин термин бундай хусусиятга эга эмас. Термин ҳам сўз, аммо у одатдаги сўзлардан маъносининг аниқлиги, бир маънолилиги билан фарқланади. Термин маълум соҳада, шу соҳа вакиллари нутқида қўлланилади. Масалан: жиноят, жазо, даъво, айбланувчи, босқинчилик, рецидив жиноят, геноцид, терроризм, васийлик, сенат, спикер каби терминлар юриспруденция тармоқларида учрайди. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Терминлар йиғиндиси ва шу терминларни ўрганувчи соҳа терминология дейилади. Термин грекча “ terminos “ сўзидан олинган бўлиб, чек, чегара маъноларини билдиради. Кейинги йилларда термин сўзи ўрнига атама сўзи қўлланяпти. Бундай қўллаш хато ҳисобланади. Чунки атама сўзининг маъноси термин сўзининг маъносига нисбатан кенг бўлиб, у барча нарсаларнинг номи сифатида тушунилади, термин эса муайян бир соҳада қўлланувчи расмийлашган сўздир. Шунинг учун термин тушунчасини атама тушунчасининг ичига кирувчи илмий ва расмий маънога эга луғавий бирлик деб номлаш ўринли ҳисобланади. Қонун тили лексикасини, асосан, терминлар ташкил этади. Лекин ҳар қандай юридик тушунчаларни ифодалаш учун терминлар олдига маълум талаблар ва меъёрлар қўйилади. Бу терминнинг моҳияти ва табиатидан келиб чиқади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

2 . Юридик терминлар тизимининг ички имкониятлар хисобига бойиши Қадимги адабий тил анъаналари асосида ривожланиб келаётган ўзбек тили реал борлиқдаги воқеа-ҳодисаларни, тушунчаларни ифодалаш учун кенг имкониятларга эга. Хусусан, кейинги йилларда пайдо бўлган ва пайдо бўлаётган жамики янги тушунчаларни ифодалаш борасида ўзбек тили ўзининг ривожланган тиллардан бири эканлигини исботламоқда. Буни, айниқса, ўзбек тили терминлари тизимларининг ички манбалар ҳисобига ривож топиши мисолида яққол кўриш мумкин. Чунки ўзбек тили терминлари тизимининг ривожланиши, шаклланиши ва такомиллашувида шу тилнинг ички имкониятлари асосий ролни ўйнамоқда. Ҳаётда рўй бераётган улкан ўзгаришлар, яъни ўзбек давлатчилиги ва қонунчилигининг шаклланиши ва такомили ҳам тилнинг ички имкониятларидан максимал фойдаланишни тақозо этмоқда. Ички имконият дейилганда, асосан, морфологик (аффиксация) ва синтактик (сўзларга сўзларни қўшиш) усул билан сўз ясалиши тушунилади. Ўзбек тили юридик терминлари тизимининг бойишида ана шу икки усул асосий роль ўйнайди. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

3 . Юридик терминларнинг морфологик усул билан ясалиши Морфологик усул билан термин ёки сўз ясаш шундай усулки, унда ўзак- негизга сўз ясовчи қўшимчалар қўшилади ва янги терминлар ҳосил қилинади. Бундай сўз ёки термин ясаш кўпгина тилларда, жумладан ўзбек тилида ҳам энг маҳсулдор усулдир. Масалан, “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”даги 60000 дан ортиқ сўзнинг 75-80% сўз ясовчи қўшимчалар билан ясалганлиги фикримизни исботлайди. Ҳозирги ўзбек адабий тилида 300 га яқин сўз ясовчи қўшимча мавжуд бўлиб, уларнинг баъзилари юридик терминларнинг ясалишида иштирок этади. -лик, -чилик, -гар, -дор, -увчи, -чи каби сўз ясовчи қўшимчалар юриспруденция тармоқларида фаол қўлланилади. Масалан: адвокатлик, ижрочилик, босқинчилик, жосуслик; террорчилик, давлатчилик, маҳаллийчилик, миллатчилик; жавобгар, даъвогар; айбдор, гумондор, манфаатдор; жиноятчи, маслаҳатчи, терговчи, ижрочи ва ҳ.к . www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Ўзбек тилида шакл ясовчи вазифасидаги -ш (-иш) қўшимчаси юридик терминлар тизимида энг фаол термин ясовчи вазифасини ўтайди. Масалан: ёлланиш, қийнаш, қўрқитиш, тайинлаш, ўғирлаш, ўзлаштириш, таҳқирлаш, алдаш, мажбурлаш ва ҳ.к. Кузатишлар шуни кўрсатадики -в қўшимчаси ҳам юридик терминологияда ўз вазифасидан узоқлашиб, яъни ҳаракат номи шаклини ясовчилик вазифасидан узоқлашиб термин ясовчилик хусусиятини ўзига тўлиқ олганлигини кўриш мумкин. Масалан: сайлов, тергов, суриштирув, судлов, тинтув, қидирув, айблов, бошқарув каби юридик терминлар ана шу қўшимчанинг маҳсулидир. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

4 . Юридик терминларнинг синтактик усул билан ясалиши Ўзбек тилнинг юридик терминологиясида якка сўзли терминларга нисбатан бирикмали, яъни таркиби икки ёки ундан ортиқ сўзлардан ташкил топган терминлар салмоқли ўринни эгаллайди. Бунинг сабаби нимада? Бунинг сабаби шундаки, синтактик усул билан ясалган бирикмали терминлар барча тилларда бўлганидек, ўзбек тилида ҳам муҳим номинатив манба саналади, уларда ифодаланаётган нарсанинг ёки тушунчанинг белгиси шундоққина билиниб туради, улар билишсизликдан билиш сари ҳаракат жараёнида ижтимоий амалиёт малумотларини мустаҳкамлашда “сўздан иборат тўсиқ”ни ошиб ўтишга, яъни синтактик бирликдан лексик бирликка ўтишга ёрдам беради. Масалан: мамлакатдаги мавжуд тартибни ҳимоя қилувчи, ҳокимият органларига эга бўлган мустақил мамлакат тушунчаси давлат термини билан юритилади. Давлат эндигина юзага келаётган бир пайтда бу тушунчани ёлғиз шу терминнинг ўзи бажариб келган. Бироқ давлат бошқарувида содир бўлган қатор ўзгаришлар, янгиликлар туфайли давлат шакллари ҳам кўпайди. Бу эса бошқарувни бажарадиган давлат ифодалайдиган тушунчаларни бирикма тарзида ифодалаш заруратини келтириб чиқарди. Натижада, тилда давлат термини иштирокида бир қатор бирикма терминлар юзага келди: унитар давлат, федератив давлат, конфедератив давлат, демократик давлат, социалистик давлат, капиталистик давлат ва ҳ.к. Бошқарув билан боғлиқ бундай тушунчаларни якка сўздан иборат термин билан ифодалаб беришнинг иложи йўқ. Шунга кўра бу тушунчалар икки ёки ундан ортиқ сўзлар бирикмаси билан ифодаланади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, синтактик усул билан термин ясалиши деганда сўз бирикмасининг сўзга айланиши тушунилади.Тил тараққиёти жараёнида маълум бир сўз бирикмаси ягона лексик маъно касб этиши натижасида синтактик бирликдан лексик бирликка айланади. Яъни бирикма характеридаги терминлар номинатив вазифани бажариб, бир ягона термин шаклига ўтади. Бу ҳодиса юридик соҳага оид тарихий терминларнинг ясалишида ҳам фаол бўлган. Масалан: мингбоши, элликбоши, юзбоши, қозикалон, мирзабоши каби қўшма сўзлар шу йўл билан юзага келгандир. Сўз ҳосил бўлишининг бу усули лексикализация усули деб ҳам юритилади. Ҳозирги ўзбек тилининг юридик терминлари тизимини ўрганиш жараёни лексикализация усулининг ниҳоятда фаоллашганлигини кўрсатади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Бирикма ҳолидаги юридик терминлар шу қадар кўп ва ясалиш жиҳатдан хилма-хил кўринишларга эгаки, уларнинг таркиби икки ва ундан ортиқ сўзлардан иборат бўлади. Масалан: рецидив жиноят, ўта оғир жиноят, ҳаётга қарши жиноятлар, қасддан одам ўлдириш, озодликдан маҳрум қилиш, ижтимоий хавфи катта бўлмаган жиноят ва ҳ.к. Тузилиши жиҳатидан бирикма терминлар таркибидаги сўзларнинг ўзаро бирикишига қараб бир неча хилга бўлиш мумкин. Масалан: от+от: иш ҳақи, иш вақти, суд ажрими, суд ижрочиси, давлат суверенитети; сифат+от: интизомий жазо, маъмурий жазо, маданий мерос, рецидив жиноят, мустақил давлат; от+ҳаракат номи: мол-мулкни мусодара қилиш, одам ўғирлаш, жазо тайинлаш, пора бериш, пора олиш ва ҳ.к. Албатта, терминларнинг бундай ҳолда юзага келиши тилнинг маълум бир қонуниятларига асосланади. Сўз бирикмаларини ҳосил қилишда иштирок этувчи мослашув, бошқарув, битишув ҳодисалари энди юридик терминлар тизимида синтактик бирликлар эмас, балки луғавий бирликлар - бирикмали терминларнинг юзага келишида асосий восита бўлиб хизмат қилади. www.arxiv.uz

Юқоридаги ф икримизни мисоллар билан исботлашга ҳаракат қиламиз: Мослашув асосида юзага келган бирикмали юридик терминлар: давлат тили, давлат байроғи, давлат мадҳияси, давлат герби, суд ажрими, суд ҳукми, меҳнат шартномаси, Вазирлар Маҳкамаси; Бошқарув асосида юзага келган бирикмали юридик терминлар: давлатга хоинлик қилиш, баданга шикаст етказиш, тажовузлардан қўриқлаш, жазодан озод қилиш, суд орқали мусодара қилиш, жазони енгилроғи билан алмаштириш, терговда иштирок этиш, меросдан маҳрум этиш, ҳимоядан воз кечиш; Битишув асосида юзага келган юридик терминлар: хавфли рецидивист, уюшган гуруҳ, қасддан содир этилган жиноят, қўшимча таътил, ишончли вакил, ўта оғир жиноят, руҳий ожизлик, жисмоний ожизлик ва ҳ.к. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

ЭЪТИБОРИНГИЗ УЧУН ЭЪТИБОРИНГИЗ УЧУН РАХМАТ!РАХМАТ! www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Похожие

Ҳуқуқий тартибга солиш механизми

Ижтимоий соҳани маъмурий-ҳуқуқий тартибга солиш

Чиқиндилар, хавфли ва радиоактив ашёлар билан муомала қилишни ҳуқуқий тартибга солиш, Хўжалик ва бошқа фаолиятни амалга ошириш жараёнида атроф муҳитни ҳуқуқий муҳофаза қилиш

Ҳуқуқий ҳулқ-атвор. Ҳуқуқбузарлик ва юридик жавобгарлик

Юридик хизматнинг ҳуқуқий холати