O‘rta asrlarda sharq mamlakatlari davlati va huquqining rivojlanish xususiyatlari - Юриспруденция - Презентации

O‘rta asrlarda sharq mamlakatlari davlati va huquqining rivojlanish xususiyatlari

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1752.095703125 KB

O‘RTA ASRLARDA SHARQ MAMLAKATLARI DAVLATI VA HUQUQINING RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI O‘rta asrlarda Sharq jamiyatlarining tadrijiy rivojlanishi Yevropa feodal jamiyatlaridan farqli o‘laroq alohida yo‘llar bilan bordi. Sharqda ijtimoiy- iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy tuzumlarning an’anaviyligi ushbu rivojlanishning juda sekinlik bilan yuz berishiga sabab bo‘ldi. Bu esa ma’lum darajada o‘quv adabiyotlarida keng qo‘llaniladigan feodalizm tushunchasining ushbu jamiyatlarga nisbatan ishlatilishini xuddi quldorchilik tushunchasi singari shartli qilib qo‘yadi. Sharqda quldorchilik ijtimoiy ishlab chiqarishda hech qachon muhim rol o‘ynamaydi.

Jamiyat taraqqiyotiga nisbatan formatsion yondashuvlarda ishlab chiqarish munosabatlari asosiy omil sifatida ajratib ko‘rsatiladi, har bir muayyan jamiyat tizim tarzida ko‘riladi. Bunda ishlab chiqarish munosa-batlaridan boshqa barcha ijtimoiy aloqalar ular ustida turuvchi yasama ustqurma hisoblanadi. Bu tarixga monistik-materialistik qarashni belgi-laydi. Tarixga monistik-materialistik qarashning asosida tarixiy jarayon-larni formatsion davrlashtirish yotadi. Unga ko‘ra, quldorchilik tuzumi o‘rniga feodalizmning, feodal tuzum o‘rniga kapitalizmning va nihoyat, «oxir-oqibatda butun insoniyatning porloq kelajagi» sifatida kommunizmning kelishi go‘yoki birin-ketin keladigan qonuniy va muqarrar tarixiy jarayonlardir.

Sharq jamiyatlarining kamdan-kam uchraydigan hodisa ekanligi ijtimoiy taraqqiyotning ko‘p qirrali ekanligidan, faqat bazisdagi o‘zgarishlargagina bog‘liq ekanligidan dalolat beradi. Ma’lumki, Yevropa mamlakatlarida feodalizm tushunchasi o‘rta asrlar iborasining sinonimi sifatida ishlatiladi. Lekin buni Sharq mamlakatlariga nisbatan qo‘llanishi to‘g‘ri emas. Xuddi shuningdek, Yevropa mamlakatlarida ham, Sharq mamla-katlarida ham o‘rta asrlar yoki feodalizm davrining quyi va yuqori xronologik chegaralarini belgilash juda qiyin. Shunday bo‘lsada, sof metodik nuqtai nazardan insoniyat tarixining bunday uzoq davom etgan bosqichini ma’lum tizimga solib, chuqur va atroflicha o‘rganish maqsadida davrlashtirish va buning uchun uning quyi va yuqori chegaralarini aniqlab olish taqozo qilinadi.

Lekin shunga qaramay, alohida Sharq davlatlari uchun o‘rta asrlarning yuqori xronologik chegarasi belgilanadi. Masalan, Xitoy uchun XX asrning boshidagi inqilobiy o‘zgarishlar (1911-1913 yillardagi inqilob), Yaponiya uchun XIX asr o‘rtasidagi Meydziisin inqilobi, mustamlaka ostidagi Sharq mamlakatlari, avvalo Hindiston uchun kolonial hukmronlikning o‘rnatilishi, an’anaviy tuzulmalarning asta-sekin sindirilishi, bu mamlakatlarning jahon kapitalistik bozoriga tortilishi o‘rta asrlarning yuqori xronologik chegarasi hisoblanadi.Sharq mamlakatlarida o‘rta asrlarning yuqori xronologik chegarasini, ya’ni qachongacha davom etganligini aniqlash ham ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy shart-sharoitlar bilan bog‘liq. Sharq davlatlarining ijtimoiy- iqtisodiy tuzumidagi sifat o‘zgarishlari, kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi ularning hammasida bir vaqtda sodir bo‘lmagan.

Sharq mamlakatlarining butun tarixiy rivojlanishiga yerga nisbatan davlat mulkchiligining keng tarqalishi katta ta’sir ko‘rsatdi. Albatta, davlat mulki jamoachi- dehqonlarning xususiy yer egaligiga asoslangan jamoa mulkchiligi shakli bilan qo‘shilib ketgan edi. Davlat mulki tor ma’noda faqat monarxning juda katta yer egaligini va davlat xazinasini o‘z ichiga olgan. U keng ma’noda hokimiyatga aloqasi bo‘lgan shaxslarga davlat fondidan in'om tarzida hadya qilib berilgan yerlarni ham o‘z ichiga olgan.

O‘rta asrlardagi hamma Sharq jamiyatlarida yer egaligi turli shakl- larining qo‘shilib ketganligi, iqtisodda davlatning o‘ziga xos nazorat qiluvchilik- tartibga soluvchilik rolining mavjudligi, avvalo, hukmron sinfning alohida tuzilishida o‘z ifodasini topadi. Agar o‘rta asrlardagi G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida vujudga kelgan xususiy yer egalari qaram dehqonlarni ekspluatatsiya qilishda o‘z irodasini ob’yektiv ifoda etuvchi feodal davlatga tayangan bo‘lsalar, Sharq mamlakatlarida esa davlatning o‘zi hokimiyatga aloqador bo‘lgan va asosan erkin dehqonlardan renta solig‘i undirish hisobiga yashovchi chinovnik-byurokratlardan iborat hukmron doiralardan tuzilgan edi.

Sharq mamlakatlari ijtimoiy-siyosiy rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari bu yerda G‘arbiy Yevropa feodal mamlakatlariga xos bo‘lgan davlat shakllarining tashkil topmaganligi bilan belgilanadi. Sharqda o‘z domenlari hududi doirasida suveren huquqlarga ega bo‘lgan feodallar-senorlarning o‘ziga xos ittifoqi tarzidagi senorlik monarxiyasi shakllanmadi. Davlat boshqaruvining bunday shakli sinflarning tashkil topish jarayoni nihoyasiga yetgan jamiyatda vujudga kelishi mumkin edi. Shuningdek, Sharq shaharining qandaydir biror mustaqilligi yo‘q edi, binobarin o‘z tabaqa maqsadlari va manfaatlari uchun kurashuvchi shaharliklar tabaqasi shakllanmagan jamiyatda tabaqa-vakillik monarxiyasining ham tashkil topishi mumkin emas edi.

Sharq jamiyatlari ijtimoiy-siyosiy tuzumining yana bir muhim o‘ziga xos xususiyatini u yoki bu jamiyatning hukmron diniy mafkurasi, jamiyat a’zolarining dinga va hokimiyatga nisbatan munosabati belgilaydi. Masalan, konfutsiylikni o‘rta asrlardagi Xitoy davlati va huquqining hal qiluvchi elementi sifatida e’tirof etganda shuni ta’kidlash joizki, uni faqat shartli ravishda din deb atash mumkin. Bu ko‘proq axloqiy- siyosiy ta’limot, falsafiy an’anadir.

Arab xalifaligi davlatining va boshqa musulmon dunyosi davlatlarining o‘ziga xosligi bevosita ularning universal din - islom bilan bog‘liqligida edi. Islom ta’limotiga binoan, diniy va dunyoviy hokimiyat bo‘linmas hisoblanib, bu Qur’onda ham o‘z ifodasini topgan. Bu hokimiyat Allohning cheksiz qudrati, kuchi va bo‘linmasligi haqidagi ilohiylashtirilgan (teokratik) g‘oyalar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan: «Allohdan boshqa xudo yo‘q va Muhammad - uning payg‘ambari». Islom musulmonlar dunyosidagi ijtimoiy tuzumning xarakterini ham, davlat muas-sasalarini ham, huquqiy institutlarni ham, axloqni ham, bir so‘z bilan aytganda, musulmonlarning butun ma'naviy sohasini belgilaydi.

ADABIYOTLAR: 1. Adilxodjayeva S.M. Liberalizm: evolyutsiya idey ot proshlogo do nastoyahego. Monografiya. –T.: TDYUI, 2002. –120 s. 2. Boboyev H.B. Siyosiy huquqiy ta`limotlar tarixi. –T.: TDYUI, 2003. –205 3. Boboyev H.B. O`zbek davlatchiligi tarixi. –T.: “Fan”, 2004. – 294 b. 4. Islamov Z. Obhestvo. Gosudarstvo. Pravo. –T.: Adolat, 2001. 695 b. 5. Islomov Z.M. Davlat va huquq: umumnazariy masalalar. (Davlat nazariyasi). –T.: Adolat, 2000. –272 b.

Похожие

O‘rta asrlarda Rossiya davlati va huquqi tarixi (IX asr-XIX asrning o‘rtasi)

Qadimgi Yunoniston davlati va huquqi

Rim huquqi tushunchasi va predmeti

Qadimgi va o'rta asrlarda Xitoyda huquqning asosiy belgilari

Fuqarolik huquqining manbalari