logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Геология
  4. Tuproq eroziyasi va uning tuproq unumdorligiga taʼsiri

Tuproq eroziyasi va uning tuproq unumdorligiga taʼsiri

Загружено в:

20.05.2022

Скачано:

0

Размер:

21445 KB
Скачать
Tuproq eroziyasi va uning tuproq unumdorligiga taʼsiri Reja: 1. Tuproq eroziyasi haqida tushuncha va uning turlari. 2. Suv eroziyasining paydo boʼlish sabablari. 3. Shamol eroziyasining paydo boʼlish sabablari. 4. Tuproq eroziyasiga qarshi qoʼllaniladigan chora-tadbirlar. Eroziya deganda togʼ jinslari va tuproqning suv va shamol taʼsirida yemirilishi tushuniladi. Yer yuzida yemirilish doimo yigʼilish (akkumulyatsiya) bilan bogʼliq boʼladi. Odatda yemirilish va yigʼilish iqlimga, tuproq va ona jins xossalariga, yer yuzining nishabligiga, oʼsimlik dunyosining tarkibiga, yerdan foydalanish tartibi va usullariga bogʼliq boʼladi. Tuproq unumdor qatlamining suv va shamol taʼsirida yemirilishiga tuproq eroziyasi deyiladi. Tuproq eroziya ikki xil boʼladi: suv va shamol eroz iyasi. Shamol eroziyasini – deflyatsiya deb ataladi. Eroziya va deflyatsiya inson ishtirokisiz sodir boʼlsa, “tabiiy” yoki “geologik” eroziya deyiladi. Inson taʼsiri natijasida (yerga notoʼgʼri ishlov berish, sugʼorish va boshqalar) sodir boʼladigan eroziya “antropogen” eroziya deyiladi. Eroziyaning rivojlanish sharoitlari Suv eroziyasining asosiy mohiyati maʼlum sathga kelayotgan (yomgʼir sugʼorish) suv miqdorining shimilayotgan suvdan ortiq boʼlishidir. Natijada suv nishablik boʼyicha harakatlanadi va tuproq zarrachalarini bir yerdan ikkinchi yerga koʼchiradi. Suv harakati odatda nishablik 1° dan ortiq boʼlgan maydonlarda boshlanadi. Suv eroziyasining jadalligi relefga, iqlimga, tuproq va jinslarning tarkibi va tuzilishiga, oʼsimliklarning tarkibi va qalinligiga bogʼliq boʼladi. Sugʼoriladigan dehqonchilik mintaqasida suv eroziyasi inson faoliyati bilan bogʼliq boʼladi. Suv eroziyasining shakllanishida yuza oqimi mavjud boʼlishi shart. Suv eroziyasida yuza oqimining 3 turi – yomgʼir suvi oqimi, erigan qor suvi oqimi, sugʼorishda beriladigan suv oqimi ishtirok etadi. Shunga qarab yomgʼir eroziyasi, qor erigan vaqtdagi eroziya va sugʼorish (irrigatsiya) eroziyasi sodir boʼladi. Suv eroziyasining asosiy mohiyati maʼlum sathga kelayotgan (yomgʼir sugʼorish) suv miqdorining shimilayotgan suvdan ortiq boʼlishidir. Natijada suv nishablik boʼyicha harakatlanadi va tuproq zarrachalarini bir yerdan ikkinchi yerga koʼchiradi. Suv harakati odatda nishablik 1° dan ortiq boʼlgan maydonlarda boshlanadi. Suv eroziyasining jadalligi relefga, iqlimga, tuproq va jinslarning tarkibi va tuzilishiga, oʼsimliklarning tarkibi va qalinligiga bogʼliq boʼladi. Sugʼoriladigan dehqonchilik mintaqasida suv eroziyasi inson faoliyati bilan bogʼliq boʼladi. Suv eroziyasining shakllanishida yuza oqimi mavjud boʼlishi shart. Suv eroziyasida yuza oqimining 3 turi – yomgʼir suvi oqimi, erigan qor suvi oqimi, sugʼorishda beriladigan suv oqimi ishtirok etadi. Shunga qarab yomgʼir eroziyasi, qor erigan vaqtdagi eroziya va sugʼorish (irrigatsiya) eroziyasi sodir boʼladi. Suv eroziyasi ayniqsa havfli hisoblanadi, bunday eroziya qiya relefga ega boʼlgan qirlar yonbagʼirlarida va yerga notoʼgʼri ishlov berilganda sodir boʼladi. Yomgʼir va eriyotgan qor suvlari, shuningdek sugʼoriladigan dalalardan chiqadigan oqova suvlar qirlar yonbagʼridan tuproqni pastqam joylarga oqizib ketadi. А gar suvning oqishi davom etaversa, suv oqadigan kichik ariqchalar chuqurlashib borib, jarliklar hosil boʼladi va qirlar yonbagʼri foydalanishga yaroqsiz boʼlib qoladi. Suv eroziyasining eng xavfli shakllaridan biri – jarliklar paydo boʼlishi. Kambar yerlarda suv oqimining kuchayishi natijasida chiziqli (vertikal) eroziya paydo boʼladi, uning natijasida esa jarliklar. Jarlik va uning asosiy elementlari. 1 – jarlikning birinchi uchi; 2 – jarlikning ikkinchi tartibdagi uchi; 3 – shagʼal va xarsanglar toʼplanib qoladigan qismi (konus v ы nosa); 4 – qirgʼogʼi (brovka); 5 – yoni; 6 – osti; 7 T– oʼzan (ruslo); 8 – suv boʼladigan chiziq (qirra). Irrigatsion eroziyaning ko’rinishlari Irrigatsion eroziya – bu suv eroziyasining bir koʼrinishidir. U Markaziy Osiyoning sugʼoriladigan dehqonchilik sharoitida keng tarqalgan. Tuproqning irrigatsion eroziyasi asosan nishab yerlarda ekinlarni koʼp suv oqizib sugʼorish sababli yuzaga keladi. Bir yilda har gektardan oʼrtacha 100 t tuproqning yuvilib ketishi 100 kg azot va 115 kg fosfor yoʼqolishi demakdir Tezlashgan eroziya jadalligi quyidagi gradatsiya asosida baholanadi: Yuza eroziyalangan yerlar uchun : Yuvilish darajasi O’rtacha yillil yuvilish miqdori , t \ g а Juda kuchsiz yuvilish 0,5 Kuchli yuvilish 0,5-1 O’rtacha yuvilish 1-5 Kuchli yuvilish 5-10 Juda kuchli yuvilish > 10 Tezlashgan eroziya jadalligi quyidagi gradatsiya asosida baholanadi: Uzunasiga yuviladigan maydonlar uchun : Intensivlik darajasi Jarlarning o’rtacha yillik o’sishi,m kuchsiz 0,5 o’rtacha 0,5-1,0 kuchli 1,0-2,0 juda kuchli 2,0-5,0 nihoyatda kuchli > 5 Eroziya jarayonining sodir boʼlishi asosan iqlimga, yogʼingarchilikning umumiy miqdoriga, turiga, davomiyligiga, jadalligiga bogʼliq boʼladi. Eroziya yoki deflyatsiya jarayonlari taʼsirida qisman yoki butunlay yemirilib ketgan tuproqlar ustki qatlamning yoʼq boʼlib ketish darajasiga qarab quyidagilarga boʼlinadi: а) Eroziyaga uchramagan tuproqlar b) Eroziyaga kam uchragan tuproqlar c) Eroziyaga ko‘p uchragan tuproqlar d) To‘liq yemirilgan tuproqlar Shamol eroziyasi (deflyatsiya) - nam yetarli boʼlmagan qurgʼoqchil yerlar (dasht, chala choʼl va choʼl mintaqalar) da kuzatiladi. Shamol taʼsirida tuproqning 2,5 sm qatlami uchirib olib ketilganda ham har bir gektar maydondan 450-1000 kg azot, 100-200 kg fosfor, 3,5 tonna kaliy va 15 tonnagacha gumus yoʼqoladi Shamol kuchi tasirida tuproq zarrachalarining koʼchishi natijasida shamol eroziyasi – deflyatsiya yuz beradi. U tashqi koʼrinishga qarab kundalik deflyatsiya va chang toʼzonli boʼronga ajraladi. Kundalik deflyatsiya barcha haydaladigan tuproqlarda tarqalgan. Chang toʼzonli boʼron shamolning tezligi va yoʼnalishiga bogʼliq boʼladi. Shamol eroziyasi odatda qurgʼoqchilik mintaqalarida, tuproq tarkibi mayda chang zarrachalardan iborat boʼlgan, oʼsimlik qoplami yaxshi rivojlanmagan hududlarda sodir boʼlib turadi. Chang toʼfonli shamol ayniqsa xavfli hisoblanadi. Toʼfon kuchli shamolda paydo boʼlib, tuproqning yuza qatlamini uchirib ketadi. Chorva mollarini har doim bir joyning oʼzida oʼtlatilishi ham tuproqning oʼsimlik bilan qoplangan yuza qismiga buzilib, shamol eroziyasiga uchrashiga sabab boʼladi. 1 sm qalinlikdagi tuproq qayta tiklanishi uchun tabiiy sharoitda 250-300 yil kerak boʼladi. Shamol eroziyasi ikki xil shaklda oʼtadi: normal (har kungi) va changli boʼronlar. Birinchisi shamolning tezligi 5 – 7 m/sek boʼlganda oʼtadi, ikkinchisi esa shamolning tezligi sekundiga 8 – 10 metrdan yuqori boʼlsa. Tuproq eroziyasiga qarshi choralar oldini olish va aktiv usulda amalga oshiriladi. Dalalarni eroziya sodir boʼlmaydigan tartibda tashkil etish Ekinlarning tarkibi boʼyicha dalalarda joylashtirishni maqbullashtirish Yerdan foydalanishni toʼgʼri tashkil etishYerdan foydalanish tartibi va shakllarini asoslash Eroziyaning oldini olish choralari Eroziyaning paydo boʼlishiga taʼsir etuvchi omillar, yuqorida aytilganlardan shunday xulosa qilish mumkinki, eroziya jarayonining kelib chiqishida asosan ikkita omillar yotadi: fiziko- geografik va antropogen (insonning xoʼjalik faoliyati). Fiziko-geografik omillar quyidagilarga boʼlinadi: iqlim, relʼef, tuproq va oʼsimliklar. Bu omillar oʼz navbatida eroziyaga taʼsir qiluvchi bir qator elementlarni oʼz ichiga oladi. Iqlimning elementlari: harorat, yogʼingarchilik, shamol. Relʼefning elementlaridan qiyalik shakli, burchagi, uzunligi, yoʼnalishi. Tuproqning elementlari: mexanik tarkibi, chirindi miqdori, namligi va unumdorligi. Oʼsimliklarning elementlari sifatida ularning yer yuzasini qoplaganlik darajasi bilan aniqlanadi. qanchalik yuza koʼp yillik oʼtlar (oʼsimliklar) bilan qalin qoplangan boʼlsa shunchalik tuproq qoplami yuvilish yoki zarrachalar uchirib ketishidan saqlanadi. А ntropogen omillar insonning faoliyati bilan bogʼliq. Inson yuqorida aytganimizdek tezlashgan eroziyaning sababchisi. А gar inson oʼz faoliyatini ilmiy asosda, ongli ravishda olib borsa, tezlashgan eroziyaning intensivligi ham soʼzsiz pasayib boradi. Respublikamiz sug’oriladigan yerlarining sho’rlan ish daraja si Bugungi kunda Respublikamiz sug’oriladigan yerlarining 49 % turli darajada sho’rlangan bo’lib, uning qariyib 18 % kuchli va o’rta darajada sho’rlangan yerlar, 23 % dan ortig’ini esa bonitet balli past yerlar tashkil qiladi. Meliorativ holati qoniqarsiz yerlarning katta qismi Qoraqalpog’iston Respublikasi, Xorazm, Buxoro, Jizzax va Farg’ona viloyatlariga to’g’ri keladi. Tuproqlarning sho ’ rlanish sabablari Sho‘rlangan tuproqlar deganda tarkibida 0,3 % dan ortiq suvda oson eriydigan zararli tuzlar bo‘lgan tuproqlar tushuniladi. Sho‘rlangan tuproqlar, asosan, chalacho‘l va cho‘llar mintaqasida, daryolarning quyi oqimida joylashgan allyuvial tekisliklarda tarqalgan. Orol dengizi havzasida tarqalgan sho‘rlangan tuproqlar ko‘proq Cl- , SO4 2- CO3 2- , H CO3 - anionlar va Сa2+, Mg2+, Na+ kationlarning o‘zaro ekvivalent miqdorda reaksiyaga kirishi natijasida hosil bo‘lgan tuzlar asosida shakllangan. Tuproqlarning sho ’ rlanish sabablari Bu tuzlarning o‘simlikka zararli ta’siri ularning suvda eruvchanlik darajasiga bog‘liq. Shuni nazarda tutgan holda eng zararli tuzlarga NaCl (osh tuzi), CaCl2 (xlorli kalsiy) va MgCl2 (xlorli magniy) kiritilgan. Kam zararli tuzlarga MgSO4 (taxir tuz), CaSO4 * 2H2O (gips) mansubdir. Tabiiy sharoitda tog‘ jinsining parchalanishi natijasida har xil kattalikdagi zarrachalar hosil bo‘ladi. Asosiy omillar va sharoitlarning o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lgan va muntazam ta’siri natijasida hosil bo‘lgan tuproqda o‘ziga xos fizik va fizik-mexanik xususiyatlar shakllanadi. Inson mehnati va fan-texnika taraqqiyoti ta’sirida tuproq hosil bo‘lish jarayoni, uning xususiyatlari shakllanishi ma’lum darajada o‘zgaradi, tuproq madaniylashadi, yashirin va samarador unumdorlik ortadi. Respublikaning sug ’ oriladigan dehqoncnilik mintaqasida sho ’ rlangan tuproqlar paydo bo’lishida tabiiy va antropogen omillarning ishtiroki 1 . Tuproq hosil bo‘lish jarayonida vulqonlar otilishi, tog‘ jinslarining yemirilishi natijasida ularning tarkibidagi birlamchi minerallar parchalanadi. Hosil bo‘lgan ikkilamchi minerallar muhitning ta’siri va o‘zgarishi natijasida o‘zaro reaksiyaga kirib, bir, ikki va ko‘p valentli tuzlar hosil qiladi. 2. Sug‘oriladigan maydonlarga berilayotgan suv tarkibida ma’lum miqdorda tuzlar bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan ular tuproqning ustki qismida yig‘iladi. Sho‘rlangan tuproqlar quyidagi sabablarga ko‘ra paydo bo‘ladi: 3. Har xil darajada sho‘rlangan yer osti suvlarining kapillyar naychalar orqali tuproqning ustki qatlamiga ko‘tarilishi va bug‘lanishi natijasida ularning tarkibidagi tuzlar o‘simlik ildizi tarqalgan qatlamda yig‘iladi. 4. Qurib qolgan ko‘l va suv havzalaridagi tuzlar shamol ta’sirida atrofdagi hududlarga tarqaladi va tuproqning ustki qatlamini sho‘rlantiradi. 5. Tuzga chidamli o‘simliklarning vegetatsiya davri tugagach, uning qoldiqlari (poyasi, bargi, ildizi) chirishi natijasida ularning tarkibidagi tuz tuproqning ustki qatlamida yig‘iladi. Sho‘rlangan tuproqlar quyidagi sabablarga ko‘ra paydo bo‘ladi: Tuproq tarkibidagi tuzlar o‘simliklarning rivojlanishiga ta’siri quyidagilardan iborat: a) tuproq tarkibidagi tuzlar tuproq eritmasining konsentratsiyasini (quyuqligini) oshiradi. Natijada eritma tarkibidagi o‘simlik uchun zarur bo‘lgan makro va mikroelementlar ildiz orqali o‘simlik tanasiga o‘tolmaydi, uning rivojlanishi susayadi, hosildorlik ; b) suvda eriydigan tuzlar, ularning hosil bo‘lishida ishtirok etuvchi ayrim anionlar (Cl- , OH- va h.k.) juda harakatchan va zaharli bo‘lib, ular eritmada nisbatan ko‘payib ketganda muhit o‘zgaradi, ildiz po‘stini zaharlaydi (kuydiradi) ; c) suvda kam eriydigan ayrim tuzlar (gips yoki uning karbonat tuzlari bilan aralashmasi) tuproq qatlamida o‘ta zichlik hosil qiladi. Natijada o‘simlik ildizi yaxshi rivojlanmaydi, biologik va fiziologik jarayonlarning o‘tishi sekinlashadi, hosildorlik kamayadi. Tuproqning sho‘rlanishi ikki ko‘rinishda bo‘ladi: birlamchi (dastlabki) va qayta sho‘rlanish. Dastlabki sho‘rlanish – tabiiy sharoitda sho‘rlangan yer osti suvlarining umumiy bug‘lanishga sarflanishi, shamol, biologik jarayonlar yoki vulqonlar otilishi natijasida tuproqda va hosil qiluvchi ma’danlar tarkibida tuz hosil bo‘ladi yoki yig‘iladi. Qayta sho‘rlanish – tuproqning suv rejimi sun’iy sug‘orish natijasida o‘zgarishi sababli hosil bo‘ladi. Sho‘rlanish vaqti-vaqti bilan u yoki bu joyda, dog‘simon va yoppasiga bo‘lishi mumkin. Tuproqning sho‘rlanish ko‘rinishlari Vaqti-vaqti bilan sho‘rlanish , odatda, o‘simliklar o‘sib rivojlanishi davrida sodir bo‘ladi. Umumiy bug‘lanishga sarflanayotgan suv miqdori ekinlarni sug‘orishga berilayotgan suvdan ortiq bo‘lishi natijasida yer osti suvlari va tuproqning pastki qatlamidagi tuzlar kapillyarlar orqali ustki qatlamga ko‘tariladi. Dog‘simon sho‘rlanish dalaning balandlik (mikro balandlik) joylarida shakllanadi. Yoppasiga sho‘rlanish – bu dalaning hamma yog‘i sho‘rlanganligidir. Odatda bunday holat sho‘rlangan yer osti suvlari tuproq sathiga yaqin joylashganda sodir bo‘ladi. Tuproqning sho‘rlanish ko‘rinishlari Tuproqdagi tuzlarning tarkibiga qarab sho‘rlanish turlari har xil bo‘lishi mumkin. Sho‘rlanish turi odatda xlor ionining sulfat ioniga nisbatiga qarab ajratiladi. Agar bu nisbat: 2 dan katta bo‘lsa – xlorli sho‘rlanish; 2-1 bo‘lsa – sulfatli- xlorli sho‘rlanish; 1-0,2 bo‘lsa – xlorli sulfatli sho‘rlanish; 0,2 dan kichik bo‘lsa – sulfatli sho‘rlanish deyiladi. Sho‘rlanish darajasi bo‘yicha tuproqlar tasnifi Tuproq tarkibidagi tuzni kamaytirishga oid tadbirlar me’yorini va amalga oshirish davrlarini belgilash tuproqning sho‘rlanish darajasiga asoslanadi. Tuproqlarni sho‘rlanish darajasiga qarab guruhlarga ajratish sho‘rlanish tasnifi (klassifikatsiyasi) deyiladi. O‘zbekiston hududida tarqalgan tuproqlar sho‘rlanish darajasiga qarab quyidagilarga bo‘linadi (1-jadval). Sho‘rlanish darajasi bo‘yicha tuproqlar tasnifi Sho‘rlanish darajasi bo‘yicha tuproqlar tasnifi Sho‘rlangan tuproqlar unumdorligini oshirish o‘simlik ildizi tarqalgan qatlamda zararli tuzlar miqdorining maqbul darajaga kamaytirishdan iborat. Bunga erishish uchun quyidagi tadbirlar amalga oshiriladi: Sho‘rlangan tuproqlar unumdorligini oshirish a) gidrotexnik tadbirlar – maxsus qurilgan zovurlar yordamida yer osti suvlari sathini maqbul chuqurlikda boshqarish. Zovurlar tuzilishi bo‘yicha yotiq va tik tipda bo‘lib, ularning chuqurligi, oralaridagi masofa tuproq qatlamining mexanik tarkibiga, hududning geologik, gidrogeologik sharoitlari va boshqalariga bog‘liq bo‘ladi. Yer osti suvlari sathini zovurlar yordamida boshqarish hisobiga tuproq qatlamidagi tuzlarning ildiz tarqalgan qatlamiga ko‘tarilishi keskin kamayadi. b) agromeliorativ tadbirlar kuzda yoki erta bahorda amalga oshiriladigan sho‘r yuvish. Sho‘r yuvishdan oldin dalalar shudgor qilinadi, maydoni 0,02-0,03 ga teng bo‘lgan pollarga ajratiladi va suv bostiriladi. Suv tuproq qatlamidan shimilib o‘tganda uning tarkibidagi tuzlarni yuvib pastki qatlamga olib tushadi va yer osti suvlari tarkibida zovurlarga yig‘iladi va daladan tashqariga chiqarib tashlanadi. c) biologik tadbirlar – sho‘rlangan yoki sho‘rlanishga moyil bo‘lgan dalalarda (o‘rtacha va kam sho‘rlangan) 2-3 yil davomida ko‘p yillik o‘tlar (beda, sudan o‘ti va boshqalar) ekiladi. Dalaning ustki o‘simlik bilan qoplangan tuprog‘ida bug‘lanish keskin kamayadi va ustki qatlamda tuz yig‘ilmaydi. Sho‘rlangan yerlarda shirinmiya (solodka) o‘simligi yetishtirilganda ham tuzlar tuproqning ustki qatlamida yig‘ilishi sezilarli darajada kamayadi. Undan tashqari, ko‘p yillik o‘tlar ildizi yaxshi rivojlanganligi sababli yer osti suvlarini iste’mol qilishi hisobiga ular tuproq sathiga nisbatan ko‘tarilmaydi, tuproqning sho‘rlanish darajasi susayadi. Sho‘rlangan yerlarda shirinmiya (solodka) o‘simligi yetishtirilganda ham tuzlar tuproqning ustki qatlamida yig‘ilishi sezilarli darajada kamayadi. Sho‘rlangan, qayta sho‘rlanishga, sho‘rtoblanishga moyil tuproqlarning oldini olishda bajariladigan agrotexnik tadbirlar Sho‘rlangan, qayta sho‘rlanishga, sho‘rtoblanishga moyil tuproqlarda o‘simlik ildizi tarqalgan qatlamda zaharli tuzlarni kamaytirish, tuproq singdirish sig‘imida kationlar nisbatini maqbullashtirishni ta’minlaydigan agromeliorativ tadbirlarni qo‘llash talab etiladi. Jumladan, xo‘jalik, tuman va mintaqalarning tabiiy-iqlim, tuproq- meliorativ xususiyatlarini inobatga olgan holda o‘simliklarni joylashtirish, yetishtirishda qo‘llaniladigan agrotexnologik tadbirlarni tabaqalashtirilgan tartibda qo‘llash. Muloqot savollari: 1.Tuproq tarkibidagi tuzlarning o‘simliklarga zararli ta’sirini izohlang. 2. Sho‘rlangan tuproqlar paydo bo‘lishining asosiy sabablari nimalar? 3. Tuproqlarning sho‘rlanish darajasi va tasnifi deganda nima tushuniladi? 4. Tuproqlarning sho‘rlanish turi qanday aniqlanadi? 5. Tuproq sho‘rini yo‘qotish uchun qanday tadbirlar qo‘llaniladi? Foydalaniladigan adabiyotlar : 1. Boboxoʼjaev, P.Uzoqov, Tuproqshunoslik, Toshkent, 1995 yil. 2. O.Ramazonov, O.Yusupbekov “Tuproqshunoslik va dehqonchilik”, Toshkent, 2003 yil. 3. O.Ramazonov, O.Yusupbekov, “Tuproqshunoslik va dehqonchilik”, “Sharq” nashriyoti, Toshkent, 2005 yil.  www.google.co.uz  www.arxiv.uz E‘TIBORLARINGIZ UCHUN RAHMAT! KATTA

Похожие

Tuproq eroziyasi tufayli yuzaga keluvchi relyef formalari
Tuproq fermentlari va uning tavsifi
Tuproq tarkibi
Tuproq tarkibidagi suv
Tuproq namligini aniqlash